GJYSËMSYTH

Nga Fatmir Terziu

- "Çudi me njeriun! Vërtet çudi! Se si mund t’i përballet një temperature trupore që fërgon edhe vezën në ballin e tij."
Ashtu mendoja aty, nga ajo dritare, ndërsa njërën dorë e mbaja në bordurën e dritares ku shikimi im glinconte natyrën dhe tjetrën mbi dorën e tim Ati, që thithte serumin. Në atë dorë ku garonin vetëm ngjyrat me njëra-tjetrën. Herë fitonte pushtetësinë e mavijosura në gri, herë e verdha në të bardhë dhe herë e zeza në një kombinim që edhe piktori më i mirë i krijimit të ngjyrave do të habitej. Dhe herë asgjë. Në këtë asgjë vinte e bardha, e bardha e frikshme. Në këtë bardhësi spontane Ai fliste përçart, por në fakt edhe kuptohej. Më mirë nga të gjithë e kuptoja unë. Dhe jo s’e të tjerët nuk e kuptonin gjuhën tonë në atë spital tepër të huaj.

***

“…Aty në ndenjësen e pasme të karrocerisë flinte një foshnjë. Në fakt ishte e vetmja gjallesë në atë ngjeshje të llahtarshme që gëzonte pakëz liri dhe hapësirë më shumë. Një ngjeshje me frymëmarrës dhe trungje të trashë pylli. E tërë ngarkesa me dru dukej sikur e shkulte atë karroceri në të cilën peshonin edhe gati 25 trupa njërëzish, burra, gra e fëmijë, veç atyre trupave që ajo karroceri e gërryer nga ndryshku, kishte për detyrë ti çonte në dhëmbë të sharave të Kombinatit të Drurit në Elbasan. Rita ishte në cepin e majtë të kabinës, pas saj me rradhë gjithë mësueset e asaj zone të thellë malore, që gati çdo të shtunë kishin nga një fat të tillë. Vetëm sytë e mi gjenin pak hapësirë të depërtonin për të parë atë kaltërsi që edhe qiellit i mungonte në atë anë dhe që më dukej se natyra ia kishte dhuruar syve të Ritës. Pastaj ktheja kokën nga të gjithë. Në fakt të gjithë ishin mësuese. Ishin nga qyteti. Në atë zonë vetëm makina trupash kalonin. Ah, se desh harrova aty kalonin edhe tre a katër makina të vogla që quheshin “BÇ’ dhe që u përkisnin tre kryetarëve të kooperativave dhe sekretarit të Byrosë së Partisë. Herë pas here vinte edhe ndonjë makinë furnizimi nga Ndërnarrja Tregtare e Konsumit dhe ndonjë makinë ushtarake që vizitonte dy pikat kufitare në atë zonë të thellë malore. Edhe pse shoferët e dinin rrezikun që vinte nga ajo rrugë që zbriste e ngjitej si nëpër monopate dhish të egra dhe mes shkrepave që ngriheshin si dhëmbë çakenjsh dhe nguleshin si prapanica gomaricash në grykësupet e përrenjve dhe grykëgërryerjeve të krijuara prej erozioneve të herëpashershme…”

Dhe pastaj dihati thellë. Një ofshamë ia përpiu gjithë atë pështymë që i kishte mbetur shuk nën buzë e ndër gjuhë.
Kjo në fakt ishte fjalia e fundit që tha dhe gati si i përhumbur totalisht ra në një koma të frikshme. Aparatura e montuar në dhomën tjetër që përçonte oksigjenin tek ato tuba të hollë e të tejdukshëm, kontrollohej nga dy infermiere në atë çast. Njëra prej tyre brofi në këmbë. Pastaj mori telefonin. Zemrat filluan të na rrihnin më fort. Një kujë e panisur gjëmonte në qetësi mes ndjesive tona për babain, njeriun më të dashur, që na kishte rritur mes odisesë së asaj jete. Nuk e di në fakt pastaj pse udhëtova disa vite më pas…

***

Kishte fillur të binte një shi i imët, kur ca zogj pasuan Krastën dhe u qetësuan në të tyren e zakonsme aty mbi telat e elektrikut. Putheshin e zhgryheshin në të vetën. Unë kisha përhumbur duke i shikuar. Në çast një dorë në shpatull, pastaj një ledhatim dhe fap më doli nga para.
-“Je rritur biri im, je bërë burrë tani! Je bërë burrë, biri im. I sheh ata zogj? Ata janë mbretër. Ata janë …, ata janë të lirë biri im. Kanë lirinë që duhet ta kenë edhe njërëzit. Por njërëzit kurrë nuk duan të shohin njërëzit të ecin para, të fluturojnë si zogj kur ata kanë krahë të fluturojnë, por edhe kur kanë, po njërëzit ua presin krahët atyre. Edhe unë or bir isha gati të fluturoja si ata zogj, por më prenë krahët. Më cilësuan armik, dhe më sollën dëshmitar një memec, që me shenja u thoshte se ai do të arratisej e do të tradhëtonte Atdheun, do të arratisej, … Unë gjoja kisha folur me të… ah more bir. Por babës mos ia shih lotët ndër sy, lexoja xixëllimën e tyre. Në atë shkëlqim s’ka rastësi, s’ka shtirje. Aty ka dritë dhe realitet. Aty mblidhen rrezet e dukshme e të padukshme të viteve…
Nga pas tik-taku i një ore, që lavjersin kishte ngrehur deri në tavan dhe një ujëzbrazje në tualitetin karshi dhomës, më diktuan një ndalesë. Një ndalesë që në fakt më tjetërsoi mendimin.

***

Aty ishte një pistë. Ishte një pistë e vogël. Anash pistës kishte tavolina dhe karrige. Mes tyre vetëm portokaj. Drurë të vegjël të gjelbër. Drurë të qetë, por ama vëzhgues të heshtur, të keqpërdorur. Aty ishte gjithmonë një portokall gjysëmsyth. Aty preferoja të ulesha unë. Aty shkonin të shtunave dhe pasditeve të të djelave çifte. Të martuar zakonisht dhe rradhë shumë rradhë të fejuar ose të dashuruar. Por jo gjithmonë. Nëse shkonin një të shtunë, u binte të shkonin pas tre të djelave të shijonin birrën e freskët të Korçës, që vinte me fuçia, ose birrën me shishe nga Tirana, që sillte ajo makina e vetme e NTUS-it. Ashtu edhe unë me tët ëmë. Ishe ende në ëndërrat tona. Ishe ende basti ynë i paramenduar.
Atë ditë ne lamë mësimin herët. Ishte festë në atë zonë. Udhëtuam gjysmën e rrugës në këmbë. Në të hyrë të Librazhdit ndaloi një makinë. Ishte një makinë e madhe. Ishte një makinë ndryshe. Hymë në kabinën e saj dhe natyrshëm fjalën e parë, ‘Faleminderit!’, pastaj pamë njëri-tjetrin në sy. Pamë prapë njëri-tjetrin. Nuk u besonim syve. Jot ëmë mblodhi supet. Unë vetëm rrudhja ballin. Shoferi dukej ndryshe. Kabina nuk ishte si ato që kishim udhëtuar herë të tjera. Kabina nuk kishte rroba pune, kaçavida, dado, kavo tërheqëse, rrotulla, komardare e bateri nën këmbët e pasagjerit. Ajo kabinë vinte erë parfum. Madje brenda ishte si një kabinë plazhi. Shoferi buzëqeshi, pastaj na zgjati një paketë.
- “Merrni, merrni”,- na tha me një shqipe të ngjashme me të folurën e Veriut.
- “Ah, jo, faleminderit,” – ne nuk e pijmë duhanin.
- “Më falni, por nuk ashtë cigor, asht’ guma, guma za zhvakanje”, - përfundoi ai, duke shtuar me një buzëqeshje disi më të ëmbël “edhe ju zonjë nuk…”.
- “Ne,…po …”,- në fakt nuk dinim ç’të bënim.

Kur sa të hapësh e të mbyllësh sytë e gjitha u duk se ishte një ëndërr. Makina ndaloi menjëherë. Katër makina me targa të Tiranës dhe dy me targa të Librazhdit kishin bllokuar rrugën.
- “Dokumentat!”, - foli një polic me mustaqe.
- “Po ju?, kush jeni?”
- “Ne, ne jemi mësues…”
- “a mësues jeni a?”
- “Po, …”

Mirë vazhdoni rrugën. Ikni.
Ne ecnim dhe na dukej se një hije na priste rrugën. Kokat kurë nuk guxuam t’i kthenim pas…, veç kur arritëm në të dalë të kthesës unë ktheva kokën. Atëherë pashë makinën. Në mushamanë e saj të verdhë lëxohej “Prizrentrans”.

***
Atë natë nuk fjetëm gjumë. Gjumë nuk kishte as edhe natës e madje as ditës tjetër, por fjala ishte dhënë dhe ne duhet të ishim tek “Lulishtja e Portokallave”, atë të dielë ku do të festonim dashurinë e dy të sapomartuarve, dy kolegëve tanë mësues. Dhe ashtu ndodhi. Ishte një festë e bukur, një takim shokësh. Ishte hera e parë në fakt që gjendeshim në një shoqëri të atillë. Dhe ndërsa gjithshka shkonte për mrekulli, dhe pista gati po merrte flak nga vallëzimet tona, orkestra ndaloi si me sustë. Katër policë ia behën tavolinës sonë. Dhe drejt e përpara meje.
- “Në emër të Popullit je arrestuar”, kaq tha njëri prej tyre.

Të tjerrët vetëm kthyen kokat. Jot ëmë po shkulte flokët. Pastaj pashë vetëm tavolinën që u boshatis, pashë nënën tënde që qante me dënesë dhe ndjeja ata duar që më shtynin e më shtynin andej nga dera e daljes së “Lulishtes së Portokallave”, andej ku më dukej se dilte një afsh përvëlues lave që mbytej në një grykënajë sterrë të zezë. Andej po dërgohesha unë, ashtu nën duar njërëzish, nën duar misteriozë…

***
Atë pasdite doktori ia ndërpreu serumin. Në darkë i dhanë të pinte glicerinë për të pastruar stomakun. Dita tjetër erdhi shpejt. Në korridor teksa e shpinin dy infermiere për në sallën e operacionit, ai tundi dorën dhe pastaj ktheu shikimin nga dritarja. Pastaj bëri me shenjë. Dhe vetëm kaq.
Ne prisnim dhe numëronim minutat. Doktori doli dy herë, dhe asnjëherë nuk foli me ne. pastaj doli një infermiere dhe duke qeshur tha: “Baballarët kanë merakun e vajzave. Për të bijën pyet. A erdhi nga shkolla?” dhe na zgjati një tip tabakaje. Mbi të ishte një objekt i zi. Dukej si një tub llastiku i prerë nga të dy anët… Ne nuk pyetëm më. Nuk pyetëm as për atë objekt të zi. Nëna na tha që të mos shihnim më mbi atë të zezë. “Tani atë e ka flakur edhe nga trupi”,- na tha ajo dhe nisi të qeshej në trup e në fytyrë.
Ne festuam gjatë atë natë. Im atë ia kishte hedhur. Doktorët ia pastruan tubin që i kishte lënë Spaçi në trup, tubin e zi që binte e binte mbi trupa të pafajshëm që nuk realizonin normën e mineralit…, atje ku e zeza kthehej në kuçedër dhe hante fate njërëzish.

ERRËSIRË

Nga Fatmir Terziu

“Për aq sa ekzistojnë thertore … , gjithmonë do të ketë sheshe betejash.”
Leon Tolstoi

Aty ishte një derë,
dhe unë nuk e hapja dot
nuk e arrija dot dorezën,
pastaj një rreze në errësirë
dhe një zë nga larg.

Aty s’kishte dritare,
dhe drita kishte harruar atë vend
nuk hynte asnjë grimcë
kurrë s’kishte pasur dritë në fakt,
as poshtë ku vetëm minjtë linin gjurmë,
as ku merimangat vallëzonin atje lart.

Aty mungonte dita,
nata i kishte hyrë në borxh me vite
edhe kur dita hapej me diell,
edhe kur yjet pikturonin në qiell
nata kishte hapësirë pa kufi
aty ku zor se mund te quheshe njeri!

Aty vinte rradhë Tolstoi
Rembrandi kishte lënë përgjysëm një pikturë
Gëte ca vargje “harroi”
Leonardi Da Vinci s’u duk kurrë
Ca gërma sherri prunë ata
… dhe më pas ngatërruan një dynja …

… në errësirë
qiellit retë në fytyrë i kanë ngrirë
ashtu në atë terr pis
aty ku ende vjen një erë e ndyrë
thellë nga e zeza ku nata të dridhet, … ka nis
një erë … , një erë e fortë pritet të shfryjë.

Që dera të hapet një herë e mirë…

ASGJË

Nga Fatmir Terziu

Një re
Një vetëtimë
Një re
Pastaj një re tjetër
Dhe unë pikturoj ëndërrën time…

Pastaj ndizem i tëri nën jorgan
Kaploj male, fusha dhe oqean.

Pastaj nuk e di
S’e c’ndodh…

Jam bërë i Madh, i Madh…

Pastaj eci në një anë
Pastaj s’kam asnjë pranë.

Pastaj kam një njeri
Kam një njeri dhe vetëm kaq.

Dhe pastaj eci në një anë
Në anën tjetër s’ka më anë
Dikush më largohet, dikush më vjen pranë
As nuk e di c’po më ngjan?

Fshij sytë,
I fshij me dy duar
Jam prapë vet i dytë
E pa besuar!

Unë jam bija jote
Më harrove…?
Rrëshqas nën carcafë bëhem përrua
Buzët zhulasë, por më janë qepur
C’po ngjet vërtet me mua?

Në ngritje vrapoj të laj sytë
I laj dhe prapë nuk besoj
Pyes me vrap një të dytë
Dhe kurrgjë prapë nuk kuptoj…

Unë u bëra President,
Pastaj isha asgjë
Unë u bëra Kryeministër
… dhe prapë një ditë asgjë!

Tani jam këtu bija ime
Jam këtu në këtë anë
Që të thërrasë ëndrrën time
T’a kem këtu pranë.

Bija ime
Një fjalë
Një fjalë,
… një fjalë
Ecim,
Ecim Bija ime në këtë anë
Ecim pa u ndalë!

Bija ime e lamë anën tjetër
E lamë
E braktisëm atë anë.

Ecim bija ime, ecim
Ecim matanë
Se edhe kjo anë bija ime
Mbeti djeranë.

Askund bija ime
Askund
S’kemi më anë
Gjëkund.

Në ecje bija ime
Një fjalë
Një fjalë, pa fjalë!
Kjo anë nga udha ka dalë
Një Zot e di se c’do ngjaj…

A do të ecim më bija ime?
A do të ecim?
Ti kurrë s’më fole njëmujorshja ime
Kurrë s’më fole.

Tani e di heshtjen tënde fëminore
E di pse s’nxjerr zë
Kjo anë është bërë mizore
Asnjë fjalë, … asnjë…

Më tutje s’të pyes më bija ime
S’të pyes
S’e as vetë s’eci dot duke folur
Thjesht bija ime ta dish:
Edhe kjo anë më është ftohur!

Po prapë nuk kam për të heshtur
Këtë ecje kurrë s’kam për t’a harru’
Më mirë të flasë me ty, bija ime
Sesa me ata të ‘vdekur’
që hijen e masin me hu…

Më mirë të ecim anë pa anë
aty ku ngjan zbrazëtirë
Vec ti më qëndro pranë
Në këtë rrugëtim të pështirë.

Kush na trazoi bija ime?
Kush na dredhoi rrugën e mirë?
Kush na la si thërrime?
Kush na la të ngrirë?

Më mirë të ecim bija ime
Më mirë
Të ecim në ecjen tonë të hershme
Është mirë…
Të ecim, të ecim më mirë.

Një dritë vjen nën re
Drejt e në retinë
E qetë dhe me nge
Lë pas një vetëtimë…

Në ecjen tonë kemi këtë shans
Të ecim me dritën që vjen nga lart
Me dritën që qielli zbraz
Të largojë errësirën, t’a flakë.

• ERRËSIRË
  
  

  “Për aq sa ekzistojnë thertore … , gjithmonë do të ketë sheshe betejash.”
  Leon Tolstoi

  
  
  Aty ishte një derë,
  dhe unë nuk e hapja dot
  nuk e arrija dot dorezën,
  pastaj një rreze në errësirë
  dhe një zë nga larg.
  
  Aty s’kishte dritare,
  dhe drita kishte harruar atë vend
  nuk hynte asnjë grimcë
  kurrë s’kishte pasur dritë në fakt,
  as poshtë ku vetëm minjtë linin gjurmë,
  as ku merimangat vallëzonin atje lart.
  
  Aty mungonte dita,
  nata i kishte hyrë në borxh me vite
  edhe kur dita hapej me diell,
  edhe kur yjet pikturonin në qiell
  nata kishte hapësirë pa kufi
  aty ku zor se mund te quheshe njeri!
  
  Aty vinte rradhë Tolstoi
  Rembrandi kishte lënë përgjysëm një pikturë
  Gëte ca vargje “harroi”
  Leonardi Da Vinci s’u duk kurrë
  Ca gërma sherri prunë ata
  … dhe më pas ngatërruan një dynja …
  
  … në errësirë
  qiellit retë në fytyrë i kanë ngrirë
  ashtu në atë terr pis
  aty ku ende vjen një erë e ndyrë
  thellë nga e zeza ku nata të dridhet, … ka nis
  një erë … , një erë e fortë pritet të shfryjë.
  
  Që dera të hapet një herë e mirë…
  
  
  
  

KUR VEPRA LË PAS DEBATIN

(Një stacion për filozofinë dhe mendimin për Veprën e Kadaresë)

Nga Fatmir Terziu

Fitimi i çmimit Man-bookers Prize nga shkrimtari Kadare, në zonën Britanike, lëshoi një dritë, një dritë që i kishte munguar Veprës letrare, dhe jo vetëm asaj që ka prodhuar filozofia e mendimit Kadare, por letërsisë Botërore. Ky çmim solli një krisje në ‘traditën’ e çmim-dhënieve, por theu edhe një mit, një mit-debat ku Vepra është më shumë se sa ‘nga je dhe kush je’. Joy Store pas marjes së çmimit nga Kadare shpjegoi: “synimi i çmimit ndërkombëtar Man Booker Prize, ashtu si e kuptoj unë, është jo të ‘mirëseurdhërojë’ vetëm Amerikanët, por të zgjerojë mendimin e kulturave të tjera dhe rrugëve të tjera të shikimit të botës nëpërmjet literaturës”. Zana Lita duke shtuar në komentin e saj komunikoi duke shtuar vlerat e Veprës së shkrimtarit, që sipas saj ‘shpëtimi i një vepre nga kthetrat e sulmit totalitar, do të sillte një shans më shumë që Vepra të parathoshte sot hapur vlerat e saj”. Por ajo që shihet në komente të tjera është tashmë një stacion për filozofinë dhe mendimin e Veprës së Kadaresë. Këtu është një tendencë e vogël dhe ekzakte e agjencive inteligjente dhe departamenteve të marrëdhënieve ndërkombëtare në Botë që të vënë në interes veprat dhe të pasqyrojnë vlerat duke larguar inatet dhe xhelozitë personale. Në kohën që Vepra e Kadaresë, duartrokitej në Skoci, Angli, Francë, Europë dhe në Botë, pas marrjes së çmimit dhe dhjetra vlerësimeve të tjera më pas, në zyrat e tilla shqiptare asgjëja ishte më kryesore sesa një tryezë të paktën me ‘koktejl’ dhe jo me libra dhe një urim publik, që do të ndryshonte ndoshta edhe në të mirë të Kulturës Kombëtare Shqiptare, që i mungon komunikimi dhe respekti për Veprën dhe Krijimtarinë. Popullorja që ndoshta shkon në këtë rast, ‘kur s’të i joti, s’ka c’pret nga i huaji’, duhet ndoshta kuptuar ‘i huaji s’do të dijë se kush je, port ë vlerëson veprën tënde, për të huajin vepra është më shumë se qënia jote…”.
Por larg asaj që të bie në sy në këtë stacion të Veprës së Kadaresë, është përkthimi i cili edhe pse është nga profesionalistë perëndimorë, prapë në gjuhën e Joy Storie është një problem dhe një ‘ndryshe’. “Unë mendoj jo,”- thotë ain ë komentin e vet. “Përkthimi, kryesisht i literaturës është djallëzisht problematik, kështu që nuk është surprizë, por një fakt që shumë vepra të përkthyera dhe shumë të papërkthyera mbeten të papëlqyera në Perëndimin, ku përditë qindra vepra dalin në dritë përditë”, shton ai. Shqipëria është dyherë problematike në këtë drejtim. Të paktën kështu shprehen rreth tridhjetë e pesë përqind e komentuesve për këtë problem. Ata e shohin problem se e shkuara është ende një prag dhe gjuha një prag tjetër. Ata mendojnë se “letërsia shqiptare, kryesisht ajo e shkruar në vite, është e ngarkuar me turqizma dhe krahinarizma të shumta, madje ka edhe ndikime të fjalëve slave-ruse, që janë mbartur si shkak i këmbimeve dhe ndikimeve kulturore”. Nga ana tjetër ligjësitë komuniste, ato të Maoizmit dhe të Stalinizmit janë të komplikuara sepse në vepra janë strukur hije të dukshme e të padukshme letrare e figurative që janë thikë me dy presa për Kulturën Perëndimore, dhe këtu një përkthim përshtatës i lë veprat në një kosh plehrash, i harron dhe i ‘poshtërron’. Në rrethin ‘feudo-komunist’ të gjak-ushqimit kulturor një e shkruar që lavazhoi për të shpëtuar ka për detyrë sot të gjej edhe lavazhin tjetër të nevojshëm me qëllim që të pëlqehet në mesin e lexuesve Perëndimor. Si kudo tjetër edhe këtu janë disa anë të debatit që mund të konsiderohet. Nuk është një simplicitet, nuk është një çështje e thjeshtë e Komunizmit që të thuhet: “një version i keq gjithandej”, apo duhej “të ishte më mirë”. Kjo duket qartë në Veprën e Kadaresë që krijoi çdo gjë për të krijuar urimin e madh Perëndimor për vazhdimin e veprës së tij, shkrimin e saj edhe në Francë…


MODERNJA SIPAS TOPÇIUT?

Një nga kritikë-teoristët e sotëm që ka marrë në dorë të parathotë diçka për modernen në art dhe letërsi është Luan Topçiu. Topçiu hedh në tregun e mendimit dhe kritikës disa ide të tij, të shkëputura nga kërkimet e tij të shumta e të ndikueshme prej librave në gjuhë të huaj dhe rrjeshton fjalët kritike për të parrathënë normën e modernes. Ndërsa parathotë këtë normë në shoqërinë e termave të tjerë kompozicionalë ai nuk shtjellon, por vetëm nënshkron disa emra, ku në kohë e vend përbëjnë problem dhe madje një pikëpyetje. Kur Topciu flet për modernen dhe përmend disa lëvrues, ‘harron’ ose anashkalon modele të modernes në letërsinë shqiptare, sidomos në prozën shqiptare që mbahet rrëndë nën firma të tilla si Kulla, Kongoli, Myrtaj, Prifti, Qosja, Starova, Hajgeraj, Stani, Çela, Zeqo, Agolli, Çuli, Vreto, Gjuzaj, Laço, Korreshi e mjaft të tjerë, madje ‘harron’ edhe kryemodelin e modernes në letwrsinë shqiptare, Kadarenë, natyrshëm në këndin e një lëvrimi të tillë në kohë e vend tjetër. Në këndin historik ai paraqet një ekspoze dhe një rrugë të termit ‘modern’ dhe korrigjon keqkuptimin me modernizmin në tërësinë e kompleksitetit të tij. Në të njëjtën mënyrë parasheh të shpjegojë lidhjen në strukturën art-letërsi-filmografi duke thënë një preambulë e duke lënë një tjetër në mes. Kjo duket kur autori, përpos njohurive që shfaq, ndjen më mirë të shfaq guximin për një të shkuar se sa për të tashmen e krijimtarisë në letërsinë shqiptare. Përsëritja e emrave të sanksionuar nga kritika e herëpashershme, si iniçues apo linçues të modernes në fushat e krijimtarisë shqiptare nuk e çliron autorin nga pasarelat imbarguese që nocionin për ‘modernen’ e katapultojnë dhe e shpien në stacione të mëdyzuara. Në kremtimin e teorisë së tij diçka ndryshon kur ‘festivja’ karakterizon Kodrën, Rrugovën, apo edhe ndonjë tjetër si postkubist apo kubist për të parin. Por ajo që bie në sy nuk është kritika jonë për kritikën, nuk është shtesa e munguar, por argumenti që i mungon ende kritikës shqiptare, qoftë edhe për guximin e hyrjes në porta me problematikë për njohurinë dhe bagazhin e duhur. Duke lexuar Topçiun shihet nje riprodhim i termit ‘modern’ duke synuar të parathotë diçka të ndarë, diçka, që sipas tij flet ndryshe në shqip e ndryshe në kultura të tjera. Topçiu me teorinë e tij të ‘gjysëmhuazuar’ ka hutuar modernen në letërsi kur thotë se modernja flet ndryshe, se modernja sipas tij është tek konceptet e përmendura. “Konceptet modern, modernitet, modernizëm: nuk shënojnë të njëjtin kuptim për shqiptarin, anglezin, francezin, gjermanin, kinezin etj. Termi, si i tillë, nuk shënon të njëjtën gjë për të gjithë, sepse, në radhë të parë, shënon një nocion kulturor, social dhe lidhet pazgjidhshmërisht me historinë e mentaliteteve, me zhvillime të përgjithshme sociale, kulturore, psikologjike, fetare, teknologjike. Fjalët modern, modernitet, modernizëm janë të lidhura kuptimisht me semantikën e fjalëve traditë, tradicionale, tradicionalizëm, e vjetër, e prapambetur dhe përbëjnë një paradigmë të kundërt me të etj.” (Topçiu: Paradigmat e Modernitetit në Letërsi). “Autorët e sotëm gëzojnë lirinë e manifestimit pa kufizime, por nuk kanë sigurinë në performancat e krijimtarisë së tyre. Asnjë prosede nuk të siguron se ke fituar cilësinë e shkrimtarit modern apo postmodern, madje as përdorimi i modeleve të njohura botërore të letërsisë moderne, prosedetë zhvlerësohen me kohë dhe janë relative. Një piktor që përdor p.sh instalacionin sot në vend të pikturës së kavaletit, një regjisor që përdor skema të teatrit nonkonvencional, një këngëtar që këndon sipas një drejtimi të sinkronizuar muzikor të sotëm, hip hop, R & B apo çfarëdolloj manifestimi tjetër artistik, nuk do të thotë automatikisht se kemi të bëjmë me një artist modern. Moderniteti nuk mund të ngatërrohet me modën, është e rrezikshme që të identifikohen imituesit e së resë pa talent me modernitetin.”

Vazhdon… LEXO TEK FJALA E LIRE

VLASH FILI: DIALOGU QË PRODHON QETËSINË RRËFYESE

Nga Fatmir Terziu

Në plejadën e treguesve mes dy kohëve, ajo që sintetizohet si një ‘french new wave’ që në shqip mund të shqipërohet si një dallgë e re franceze në letërsi, norma treguese është ‘normë treguese’. E thënë thjesht, një tregim me kontekstin tregues, duhet të plotësojë atë që Georges Simeon, shkrimtari belg i lindur në Liege më 1903 do të thoshte në gazetën Gazette de Liege për të vazhduar më pas me një normë. Një normë ku tregii duhet të jetë një dialog, monolog, rrëfim në veta të ndryshme, apo persiatje e heshtur artistike, por kurë një stisje e mbingarkuar letrare, kurë një lodhje fjalësh dhe frazash. Në këtë rrugë, Vlash Fili, duket se ecën me tregimin e tij “Nënë Behija”. Morëm si shembull këtë tregim, pasi e parathëna e Simeon, që më pas e ngjiti atë me romanin “Maigret’s Rival” në majat e letërsisë bashkëkohore, ngjiz në dialogun e thjeshtë, tërheqës të Vangjelit, karakterit të Vlash Filit, me të shoqen, ku shihet një interes jetik, një përditshmëri komunikuese, një përditshmëri tipike familiare. Që në fillim me prezantimin e vetës së parë në rolin e treguesit dialogu midis Vangjelit dhe të shoqes, është një argument më shumë për të plotësuar rrethanat në cilat ky dialog nis, në të cilin nusja dha djali krijojnë parahyrjen detajuese, si njërëz që janë në pretencën e punës. Këtu puna e ciftit të ri dhe sorollatja e Vangjelit në një apartament të vogël ku autori vendos ngjarjet, në apartamentin që kishte një dhomë e një guzhinë, riplotëson vazhdimësinë dhe shton kurreshtjen e njohurisë së mëtejshme për situatat, rrethanat, kohën në të cilën zhvillohet dhe rrjedh ngjarja, madje sinjalizon edhe një argument më tepër për dialogun në mesin e palëve. Përshkrimi hyrës i tregimit është një detaj artistik i Filit. Ai zbërthen pjesërrisht nedshtrirjen e argumentit tregues dhe si shkak stis Vangjelin: “Vangjeli po ngjitej ngadalë në atë të përpjetë që të çonte tek pallati dykatësh ku banonte i biri. Kishte ardhur para disa ditësh të vizitonte të birin dhe nusen, në qytetin ku ata ishin vendosur para katër vjetësh. Pallati ishte në periferi të lagjes kodrinore, dhe sa herë vinte aty, gjithmonë mendonte vështirësinë e ngjitjes nga qendra e atij qyteti të vogël, deri tek pallati ku banonte i biri. Atë verë bëri shumë nxehtë, dhe para se të dilte nga apartamenti, kujtonte kthimin, dhe s’i bënin këmbët. Nuk ishte më i ri. Kishte kaluar të gjashtëdhjetat dhe e ndjente peshën e moshës. Nuk kishte më atë fuqinë e mëparëshme. Por edhe brenda në apartament nuk i rrihej. Djali dhe nusja shkonin në punë, dhe Vangjeli, gjithë ditën vinte vërdallë, sa në kuzhinë, në dhomën e gjumit, se apartamenti ishte i vogël, vetëm me një dhomë e një kuzhinë. Herë – herë, ndihmonte të shoqen me ndonjë punë, por edhe kjo për pak kohë, se ajo shtëpi nuk kishte shumë punë për të bërë. Kishte raste që vinte vërdallë kot nëpër shtëpi, aq sa edhe e shoqja e kuptonte dhe i thoshte.
-- Po dil një herë ore burrë andej nga qendra. Shokë ke plot. Pi një kafe me ta e kalo kohën. E shoh që je mërzitur.”
Sapo nis dialogu të prezantohet përgjigja e Vangjelit ndricon situatën dhe shton kërshërinë për një njohje më të thellë të karakterit kryesor. Atij i parandjehet lodhja që në sensing figurative vjen me: “Dua të dal moj grua, por kur mendoj të përpjetën në kthim, më priten këmbët.”
Këtu natyrshëm dialogu i treguar kërkon pasojën dhe pasoja rrikthen tregimin në vetën e tretë.

QETËSIA TREGUESE, NJË ELEMENT TËRHEQËS

Ndërhyrja e Filit në rrjedhën e tregimit duket një element më vete. Qetësia treguese e tij e thënë me plot kompetencë është një element tërheqës, një element me shumë kënde reflektimi. Autori ndërhyn me takt dhe sqaron më tej: “Megjithatë, vishej e dilte. Poshtë nga qendra, takonte miq e shokë, që nuk ishin të paktë, dhe kalonte kohën me ta duke biseduar e rufitur ndonjë kafe. Por, kur vinte koha për tu kthyer e kishte keq. Sado që rrugën e bënte ngadalë e me dy apo tre ndalesa, për të pushuar nga pak, kur mbërrinte në apartament, zemra i rihte fort, e frymë merrte me dihatje të shpeshta. Si për dreq, kishte filluar t’i dhimbte edhe njëri gju.” Dhe pastaj është një situatë që nën qetësinë treguese të Filit, kalon nga dialogu i treguar me të shoqen, në një aspekt tjetër ku dialogu me të birin është më figurative, më afër situatës shëndetësore të Vangjelit, ku mosha ende rrokullis ngjarjen: “Po ku e gjete këtë apartament more bir. Nuk kishte ndonjë më afër qendrës, apo andej nga lagja tjetër që është në fushë, - i thoshte shpesh të birit, por ai me të qeshur, i përgjigjej.
- Ke të drejtë baba. Vërtetë kemi pak vështirësinë e rrugës, por këtu kemi disa lehtësira. Qeraja është më e ulët, vendi është më qetë, e dukemi sikur jemi në fshat. Pastaj edhe me korentin bëjmë nga pak hile, e nuk e paguajmë sa harxhojmë. Më vonë kur të marrim pak veten, se ti e di sa pak na paguajnë pronarët shqiptarë, do të kërkojmë një apartament tjetër nga qendra.
-Eh, more bir. Ti kështu ke thënë çdo vit, dhe akoma nuk po luan që këtu. Kur mendojmë këtë të përpjetë, nuk na bëjnë këmbët të vijmë tek ju.
-- Do rregullohet baba, do rregullohet, - e mbyllte bisedën i biri.”

Në një dialog të tillë, ku tërheqja për të treguar më shumë nuk e lodh tregimin, natyrshëm dialogu i krijuar babë e bir, jo vetëm argumenton, sqaron një situatë të moshës së babait, Vangjelit, por edhe tejcon problem në linjën baba-bir, pra në linjën tradicionale, ku vizita e prindit tek djali është ende një simbolikë mes problemeve të reja e tepër të kushtueshme të kohës, ku qiraja e një apartamenti lëvis si pretekst tepër domethënës. Një sakrificë që zbulohet në një fjali, një intres që lejon të vazhdohet më tutje. Këtu ndjehesh mirë dhe nuk braktis leximin.






Ja kështu, ngadalë, po ngjitej Vangjeli asaj të përpjete edhe atë ditë të nxehtë vere. Ishte bërë ujë në djersë, megjithëse qëndroi tre herë gjatë rrugës për të pushuar. Sapo u fut në hyrje të pallatit, uli dorën me të cilën mbante gazetën në kokë, për tu mbrojtur nga dielli. Mori frymë thellë dhe foli me vete
-- Uh, shyqyr!
- Bënë shumë vapë edhe sot. Nuk po bie një pikë shi, që ta freskonte, se na mori shpirtin ky të nxehtë.
U habit, se nuk kishte parë njeri kur erdhi. Gjysëmerësira në hyrje të pallatit, si dhe dielli që i kishte vrarë sytë gjatë gjithë rrugës, nuk e kishin lejuar të dallonte një grua të ulur në fillim të shkallëve.
Gruaja ishte e thyer në moshë dhe veshur krejt në të zeza. Kokën ia mbulonte një shami e zezë e lidhur nën mjekër.
- Cilin pret këtu moj motër? – iu drejtua Vangjeli.
- Pres djalin apo nusen të vijnë nga puna, apo edhe fëmijët që ndofta lozin diku.
- Kush është diali juaj? - pyeti përsëri ai.
- Sinani, - u përgjigj ajo, duke ia bërë me dorë në një nga katër dyert e apartamenteve në katin e parë.
- Po unë e di se gruaja e Sinanit dhe nusja jote, nuk është në punë, - vazhdoi ai.
- Nuk është, por ndofta do të ketë dalë për të bërë pazar. Dera është e mbyllur dhe nga brenda nuk përgjigjet njeri.
Ai donte të vazhdonte bisedën, por në atë çast, u hap një derë prej ku doli gruaja e re që banonte në katin e parë. Në dorë mbante një tabaka të vogël me një godë ujë dhe një filxhan kafe mbi të.
- Nënë Behije, ujë është i ftohtë, nga frigoriferi, por po qe se nuk e do shumë të ftohtë, të sjell ujë tjetër, - i foli ajo gruas, nga ku edhe Vangjeli mësoi si quhej .
- Jo moj bijë, jo. Në këtë vapë ujë të ftohtë dua, të më freskojë nga brenda.
- Erdhët xha Vangjeli? - iu drejtua ajo atij. – Edhe sot bënë shumë vapë”
- Lëre mos e pyet. Jam bërë ujë me djersë, aqsa më ka dalë edhe mbi këmishë.
- Po mirë, pse rri tek shkallët dhe nuk futesh në një nga apartamentet e fqinjëve? Ja , lart në katin e dytë, është gruaja ime dhe mund të rrish me të sa të vijë nusja e djalit. Iu drejtua ai, Behijes….

Vazhdon….

JUELA MEÇANI: E PADUKSHMJA QË SIGURON NDJENJËN NË POEZI

Nga Fatmir Terziu

Juela Meçani i takon asaj gjenerate që në vitet '90 hyri në artin dhe gazetarinë shqiptare me ambicie të mëdha. Veçanërisht që nga mesi i viteve '90, ajo dha një kontribut të konsiderueshëm në Departamentin e Kulturës në RTSH. Që prej vitit 2000 ajo jeton në Itali, duke u bërë një ndër personalitetet përfaqësuese të emigracionit shqiptar në atë vend, edhe pse tashmë ka menduar t’i shërbejë Atdheut dhe Kulturës Shqiptare në dy mënyra, duke iu rikthyer pasionit që dikur e nisi me rininë dhe forumet e saj demokratike. Ndryshe nga shumë të tjerë, Juela Meçani nuk ka reshtur aktivitetin e saj krijues dhe intelektual. Në periudhën 2002-2003 boton faqen ne shqip ne gazeten "Vita Casalese", ndërsa ne 2003-2006 koordinatore e Projektit te BE dhe Sir Optimist "Dire Fare Partecipare". Ajo është fituese e çmimit të parë në Panairin Ndërkombëtar të Librit, Torino me një përmbledhje me refleksione poetike në 2003. Librin e saj të parë me poezi "Violinat e qiellit" e ka botuar në 2002, ndërkohë që ka tashmë gati edhe disa projekte të tjera. Ndërsa poezia e saj është ajo që është në fakt një surprizë në kulturën shqiptare, është një zë më tepër në lëminë e saj krijuese. Në poezinë e Meçanit, rrëshqet hija e kohës, nën një retorikë ultimative. Një retorikë që buron nga dituria dhe privilegji kontemporan i strukturës që ndërton ajo në poezinë e saj, pod he aq edhe nga mesazhdënia relative që vargu dhe fjala e Meçanit krijojnë me materien, kohën, njërëzit dhe historinë. Historia, koha dhe njërëzit argumentojnë kriterin poetik dhe e mbartin atë në vlera normale të ndërtuara mbi një shtrat të shëndoshë poliglot ku çdo fjalë në vargëformim kapet si një e tërë, kapet si një filozofi më vete. Është retorika e vargut dhe e fjalës që grumbullon një situatë poetike dhe jetike. Është fuqia normative e retrospektivës që parasheh autorja teksa gjen argumentin histori. Këtu është retorika për memorjen. Është retorika që në modelin e Stuart Hall dekodon sintaksën dhe indulgjencën e saj gjuhëformuese. Në këtë teori historia dhe memorja janë pasazhe ndriçuese, janë çelsi i poezisë me vlera të Meçanit.

MINIDETAJI DHE ARGUMENTI

Poezia e Meçanit është një fluks. Është një fluks që rrëshqet në minidetaje dhe argumente poetike. Minidetaje dhe argumente që burojnë nga rrugëtimi kohor që parashihet në krahasimin e erës, dhe që vazhdon në të pashmangmshet befasi. Një idiomë logjike që kumton epitezën dhe formon epitetin si një normë letrare skriptëzuese. Koha është një dukuri, një minidetaj që pason logjikën e argumentit. Është koha që befason ledhatimin e ndodhshëm, që nën argumentin e Meçanit ‘herë të ledhaton’ por edhe fokuson kundërshtinë e prodhuar në logjikën e argumentit ‘të përtërin’ dhe jo të argumentit kundërshtues për pararendësen e fjalës në varg por për kundërshtitë që sjedhin befasitë, ato befasi që Meçani i quan ‘të pashmangshme befasitë’, ku autorja depërton nëpërmjet detajit të argumentojë me gjuhën e metafizikës: “Koha është monopol i kohës, akush s’ka pronësi mbi të”. Në divergjencën e kohës, ku postulati i fuqisë dhe njohurisë sinjalizon teorinë e Foucault, është edhe gjetja mjeshtërore e poetes Juela Meçani kur thekson se koha, pra ‘fuqia’ herë të shtyn e të ndrydh, madje edhe të mpak. Si qenie njërëzorë në minidetajin e argumentit të Meçanit është një plotës-kundrinë që siguron kumtesën e logjikës. Në këtë kumtesë një lajtmotiv buron mbi baza të shëndosha dhe fityron një poezi reale, tipike, të frymëzuar. Kur koha është monopol i vet kohës dhe kur askush nuk ka pronësi mbi të, argumenti sfilit disi metafizikën dhe sjedh debatin prudent të gjej tek minidetaji një argument të stisur. Një argument që nënshkruan figurativen, atë figurative të nevojshme për të plotësuar ligjësinë e keqiterpretimit të kohës njërëzore. Dhe në kohë Meçani, nënshkruhet elementi plotësues, ligjërohet efikasiteti i kuadraturës tipike ku nostalgjitë janë një arsye më shumë për të krijuar tejpamjen. Duke krijuar kohën si një element metafizik të padukshëm, në një rrugëtim jetik dhe jetësor, magjikja e poezisë së Meçanit sintetizon ‘nëpër fatet tona’, koha endet e padukshme.

E PADUKSHMJA SI NJË ARGUMENT

Meçani shikon një parantesë të padukshme në melosin poetik. Një parantesë e padukshme që vjen nga mentaliteti sinkron për kohën, po edhe aq për linjën që kohërat kanë krijua në hapësirën njërëzore të kulturës shqiptare, ku epiteti ‘plastelinë’ është më shumë se një argument për të padukshem figurative, për të padukshmen që buron dhe krijon si frut i frikës. Por tek e padukshmja e stisur artistikisht, poezia e Meçanit rrëfen prezencën. Prezenca nis me “Mirëmëngjes” dhe rrugëton e qetë me ‘një puthje me kafenë e nxehtë’, ku e padukshmja në fakt është një sindromë njërëzore e ekzistencës, e dashurisë si burim natyral ndjenjash të padukshme, shprehi sinkronueze. Në këtë padukshmëri elementi tjetër është plotësue, është rimëformues për vazhdueshmërinë në sqarmin poetik të të padukshmes që plotëson argumentin. Aty ndjehet nevoja për të gjetur madje edhe nëpërmjët flokëve të shprishur dhe erës së lëkurës, si element tjetër i padukshëm të ndjeshmen që mbetet ‘mbi jastëk’, që nënshkruhet në objektin metaforik të dashurisë dhe sinqeritetit njërëzor. Në këto padukshmëri të syrit njërëzor ndërhyn pretenca poetike e “Mirëmëngjezit”, jo thjesht si një ombrellë e mirësjedhjes, por si një nyje ku figuracioni rrok tematikën dhe siguron argumentin rrethues në të cilin ligjësia metafizike ‘shtyn këngën e zogjve të pranverës’. Dhe në këtë siguri buron poezia. Lind poezia që ndërton argumentueshëm poetja Juela Meçani.

E PREKSHMJA, NJËRËZORJA DHE POEZIA

“Në sytë e zi, një ditë e re dhuratë/bëhu mbartur me dashuri,/sa deti,” - thotë Meçani në një nga poezitë e saj. Dhe më tutje vazhdon të mitizojë përditësinë: “një ditë e re me ty,/ajër, frymëmarje, paqe, dritë,/Mirëmëngjes!” Këtu e prekshmja, njërëzorja dhe poezia bashkëjetojnë. Një simbolikë jetike krijon fleksibilitet logjik. Krahasimi metafora, fabula dhe hiperbola kundrinojnë një fleksibilitet që detyron një ndalesë. Një detyrim ky për të simpatizuar njërëzoren dhe tejçuar mesazhin që një poezi tipike e melodizuar në lidhjen bashkëkohore krijon si arsye më shumë në linjën e prekshme-njërëzore-poezi. Në këtë ndërlidhje, një ditë e Meçanit, një ditë e re me të dashurin, me njeriun, është “ajër, frymëmarje, paqe, dritë”, pra një e padukshme e tërë e mbledhur në një pikë tepër domethënëse dhe tepër kuptimplote për poezinë. Dhe në këtë padukshmëri është edhe ngjyra si një element tjetër, ngjyra që për teorinë e Bill Violës argumenton një botë tjetër, një filozofi më vete. Në këtë linjë Meçani sjell “Hëna blu” si një argument, si një padukshmëri për të dukshmen”

“Eshte faji i ca qyteteve, pa memorje, pa shpirt,
qe zhduken e harrohen brenda vetes,
qe ti strukesh si femije jetim.

Sa letra te shkruara me mendjen tek ti,
tek qielli qe shijon risite e tij ne det,
tek era jote qe fshin çdo prange.

Vrapo drejt detit, vrapo
kenga jote ende degjohet, melodi engjejsh
kenga jote nuk ka pushuar.

Edhe pse te kam urryer, te kam qare, te kam mbetur borxh
rri ketu me mua,
eshte faji i ca qyteteve pa memorje, pa shpirt.

Ti je qyteti im blu,
blu si vetmia, blu si e drejta, blu si tradhetite,
Hëna jote është blu, hëna e këngës time blu.

Rri këtu me mua,
dimri s'të prek dot, s'e prek dot tërheqjen tende,
blu si horizonti, blu si e ardhmja.

Hëna jote është blu, hëna e këngës time blu.”


Vazhdon… FJALA E LIRE

ELEMENTET E NDRYSHIMIT NË TREGIMIN E KULLËS

Nga Fatmir Terziu

vazhdimi i pjeses se trete

Elementi i ndryshimit në prozë nuk është ai që lidhet me ndryshimet në jetë. Në fakt nuk ka të bëjë me ndryshimet që shpesh vetë shkrimtari Pëllumb Kulla bën në listat për të honoruar plejadën e ikjes, apo për të ndërtuar me mikun e tij, të Madhin Piro Mani, ‘hierarkinë e listave’, ku natyrshëm ky element ndryshimi i përket fenomenit listë, edhe kur ajo ngushëllon dikë. Me pak fjalë ky element ndryshimi në praktikën e përditësisë është disi një rymë ushqyese për elementin e ndryshimit në prozë… Kulla, ndoshta më mirë se kushdo mund të kuptojë ndryshimin mes ndryshimit të ‘hierarkisë së listave’ dhe elementit të ndryshimit, fjala vjen të ndryshimit të emrave, bindjeve fetare, … apo edhe të seksit sot në botën moderne.

***

Elementi i ndryshimit është tjetër dukuri në humorin e Kullës. Ky element i shëmbëllen fjalës. Nuk është thjesht një element i përshtatjes. Nuk është thjesht një produkt rotacioni historik. Në ndryshimin si element, Kulla gjen fuqinë e shprehisë. Fuqia e shprehisë së fjalës përcon situatën. Dhe situata tregohet në kohë e në vend të duhur. Ndryshimi si element i figuracionit ndihmon të konfigurohet ndryshimi i karakterit, ndryshimi që sjell lëvizjen. Ky element i ndryshimit tek Kulla, nuk parasheh ndryshimin e duhur, por ndryshimin e kurdisur për të prodhuar situatën, për të ngacmuar metoniminë. Në tregimin “Kur nismë të mërgojmë ne të tjerët” elementi i ndryshimit nuk është tek gjuha që autori përdor, nuk është tek alteracioni i fjalës, as tek vetë fjala e shkruar në ‘përditësinë’, që ndricon krahinën, vendndodhjen, traditën dhe historinë e lëvizjes njërëzore në kohë të ndryshme, por një motor lëvizës që tregimi i Kullës vë në lëvizje me një ushqim kohëgjatësie, me një filozofi popullore. Në tërësinë e ndryshimit elementi i ndryshimit tek tregimi i Kullës, sjell edhe një vecori tjetër. Kjo vecori është natyrale dhe stiset nga disa minidetaje. Së pari kemi nyjen shqetësim që lidh kohërat. Së dyti kemi njeriun si fluks i përditësisë në mesin e shqetësimit. Së treti është rrugëtimi jetik i njeriut që kërkon veten tek të tjerët. Dhe së fundi është rrotullama që deh qënien karakter-njeri në situatat ngacmuese të terrenit që pushton tregimi i Kullës. Kur themi elementi i ndryshimit, natyrshëm kuptojmë filozofinë e DeLuze, filozofit francez që na sqaron se ndryshimi është një tipar kundërshtie për të realizuar qëllimin e fshehur në ëndërra bufaterike, që maten me hije imagjinare dhe tejkalojnë situatat reale. Në kërkimin e ëndërrave dhe gjetjen e shtratit jetik karakteri i Kullës është një prapashtesë e vazhdueshme e elementit të ndryshimit. Një prapashtesë që parashihet si domosdoshmëri e kryer. Një prapashtesë që lidhet me gjërrat. Gjërrat që në situatat teorike të Buttler, Zizek dhe Ranier flasin një simbiozë që krijon problemin. Problemi që pastaj shtrydhet në tërë ecurinë e treguar nga Kulla clirohet nga kurreshtja gjeografike e tij dhe sqaron ndryshimin:


“Xhemili kish lënë Greqinë dhe më zbriti një ditë familjarisht në aeroport të Kennedit.
- Edhe Amerikën e shkele, o gjë e derrit! – i thashë me lotë në sy.
- E shkela edhe unë siç e shkele ti, o surrat kinez! – ma kthevi. Shtyvi
karrocën ngarkuarë me valixhe dhe m’u hodh në qafë.
- Të ra llotaria amerikane, më thanë.
- Mezi më ra, që i rëntë dambllaja, i rëntë! – psherëtivi ay.
E shoqja dhe i biri i vetmë, rrinin si dy pula të përhumbura.
- Në Selanik, tërë këto vite?
- Në Selanik, - ma kthevi Xhemili.
- Që atëhere?
- Që atëhere.
- Milo e ke emrin akoma?
- Jo, aty nja dy vite më parë, e bëra Mihal.
- Si Mihal, erdhe këtu?
- Kam ardhur si Xhemil, se llotaria më ra në racionin që u është lënë
shqiptarëve. Grekët nuk e përfitojnë llotarinë amerikane…”

Në këtë ndryshim kemi edhe atë që shpesh kritikët e konsiderojnë produkt ndricimi për situatën. Ndryshe nga romancat historike apo prozat me humor, që mund të përmenden nën firmën e Carolyn Davidson, si më të realizuarat dhe më të lexuarat, një metodë e tillë e tregimit Kulla e sjell situatën mes realitetit dhe absurdit për të realizuar qëllimin. Kulla gjen argument edhe tek mosndryshimi si element metafizik i treguesit të ambientit, karakterit, kohës dhe më tej prodhon humorin me të:

“Rri e sjell dërmend nja katërmbëdhjetë vite më parë, një ditë nëntori, kur ky, Xhemili, le fshatnë, vjen në Korçë e më ze mua, mu te dera e parkut të mallrave.
- Peço, - më thotë, - U hapnë rrugët! Iknë këta!
E bënte me sytë lart nga qielli, si i fandaksur. Demek po na linin ata që kishmë mbi kokë. Vetëm e bardha e syve i dukej.e kjo më shumë të shtinte frikë se shpresë. T’ëmën, do hamë donjë burg gjene! – i thashë vetes.
- Qepe, more gomar! – ia bëra.
- Ja dëgjomë mua! Iknë, kur mos i kem tërë! Po thuaj frikës të t’i heqë thonjtë
pe gjoksit, hidhemi në Greqi e zemë donjë punë. Kështu erdhi sëra! Në kufi bëjnë sëkur nuku shohin këta tashi, oreee!”

Elementët bashkëkohorë që siguron Kulla në tregimin e tij janë një frymëmarje për të ndricuar edhe ndërlidhjen (juctaposition) një domosdoshmëri kjo për të treguar jo në linjën normative, ku shpesh tregimi normative nis me tani, dhe përfundon me të ardhmen. Në linjën e ndërthyer kemi lëvizje në situatë, kohë dhe vend, kemi një përthyerje të ndodhive dhe thurje të këndshme e interesante të situatave:

“Më bindi, hajvani, më bëri trim: të pasnesmen ishmë në Greqi!
As komunizëm kish rënë, as rojet nga kufiri ishnë hequr! Ne të dy ishmë të parët
nga fshati, që u hothmë matanë.
Që atëhere, kanë kaluarë muaj e vite e unë akoma e sot Xhemilë e shoh si njerinë që na rrëzovi komunizmin në Shqipëri. Xhemili nuku qe as hero as kaçak. Ay nuku kundërshtovi asnjërin nga të parët e fshatit, as e shavi pushtetnë e as foli njëherë kundër komunizmit, po për mua, Xhemili mbeti ay që më rrëzovi komunizmin! Më është ngulur në kokë kështu e nuku gjendet peshkop të ma heqë.
E tashi jam bërë si ata që sapo në vesh u bie një gjë, në sy u shfaqet një gjë fare tjetër. Sa herë njerëzit zenë në gojë rënien e Murit të Berlinit, mua, fap, më fanitet Xhemili i fshatit tonë. Pashë njëherë në Greqi një film për Stalinë. Atë natë e kalova plot me ëndrra për Xhemilë. Më vonë, puna, familja e jeta me zhurmë në Amerikë, më bëri ta harroj ca kohë shokun tim pe fshati. Kur, një ditë, presidenti i këtushmë po fliste në një konferencë e po thosh “që kur u përmbys komunizmi…” Mua, fap: Xhemili! Vetëm ngaqë atë ditë nëntori, erdh e më tha të merrmim rrugët për jashtë.
Kështu: Xhemili në të vërtetë komunizmin nuku e rrëzovi, por mërgimnë e ri nga fshati tonë, ay e fillovi. Kjo është si një e një që bëjnë dy.
Oh, si ishin ato çapet e parë matanë kufirit. Nuku do t’i harroj kurrë!
Thamë të këtheheshim në një fshat, lamë xhadenë, hothmë një urë, kur shohëm po na vinte prapa një furgon i televizjonit grek. Na zunë. Dinin shqip ata. Ngritnë aparatnë dhe syçkën e tij e hodhë mbi ne. Syçka shikonte këpucët tona të grisura, qeskat pe plastmasi me bukë e djathë dhe na u ngjit gjer te surretërit tonë. Unë dridhsha nga frika ce mo’ na kthenin. Xhemili nuk e prishi gjaknë hiç.”

Retorika e tregimit Kulla është retorikë alegorike. Si e tillë ajo plotëson elementin e ndryshimit, duke na dhënë më tej arsyen e njohjes së situatave. Po jua lë vazhdimësinë në tregimin e Kullës që të flasë më shumë për këto arsye njohjeje të situatave:

- “Orthodhoksë ini?
- Si urdhëron! Që të dy! - tha Xhemili që për vete nuku ish. E nuku tha, horri,
që ish nip i hoxhës së Gollokamjes.
- Kur dollët nga Shqipëria?
- Mbrëmë.
Aparati kërciste: kërrrr…
- Si është gjëndja andej?
- Mo e pyet! – u përgjigj gjene shoku im. - Popullit i ka ardhur sharra në koskë!
Nuku mbahej më Xhemili:
- Ajo robëri kish kohë që na qe bërë e padurueshme. Prandaj, me Peçon, me
…Petraqnë - de, erdhmë këtej, në botën e lirë, në këtë vend, ku fryn era e lirisë, era e të drejtave njerëzore...
Tërë jetën Xhemili kish punuarë në Vatër të Kulturës e ish më bilbil nga tërë ne,
që ishmë shokët e tij. Atë ditë si për ta kuptuarë grekët që fliste për lirinë, zbrazte frymë nga flegrat e hundës e thithte me tërë forcën një ajër që kundërmonte shurrë bagëtish.
- Po ti? – më pyetnë.
Nisa edhe unë të thithnja ajrin e përzjerë me shurrë bagëtish të atij fshatit grek.
- Ja, thith lirinë! – u thashë dhe s’pushonja së thithuri.
- Si ju duket Greqia? – më pyeti budallallëkshe njëri pe ata të televizionit.
- S’ e kemi parë akoma, - nisa të them unë.
- Ç’pyet! – ma mori pe goje fjalën, Xhemili. – Si mund t’i duket të
porsazgjidhurit nga litarët, hapësira e lirë?!
Punuamë ca kohë me mëditje në ato fshatrat malore greke, morëm aq para sa sytë tonë nuku i besonin, blemë ca plaçka që s’i kishmë parë kurrë, i hodhmë mbi një kamion e ia mbajtmë për Kapshticë. Nuku kish nevojë të merrmim malet tashi, se grekët nuku thoshnë gjë po t’u kalonje kufinë. Plys që ishmë ngarkuarë shumë..
Dhe këtej, nga ana tone, rojet na pritnë me buzë të qeshur. Ne ishmë nga ata që ktheheshin, de! Dhe televizioni i Tiranës, që kish javë që qe ngulur aty, dukej sëkur po na priste. Televizion andej, televizion këtej!
Aty na mbërthyenë me kamera edhe tërë ato ditë e jepnin në televizionë e Tiranës nga pesë a gjashtë herë daljen tonë nga trualli grek. E netëve pranë sobës bubulake ne e pamë kushedi sa herë veten tonë në këthim pe kurbetit të parë.
- Pse po këtheheni? – na pyeste kameramani i Tiranës.
Ne, ulur përmbi thasët me plaçka që mezi prismim t’i shpimim në shtëpi, u
përgjigjshim ashtu si deshnë ata. T’ëmën e s’ëmës, sa të pikëlluarë që i bëmim surretërit tonë! Të ma kërkojë këtë njeri sot, nuk e bëj dot!
- Ç’të mos këthehemi?! – ia priste Xhemili, që Vatra e Kulturës ia kish dhënë
të tëra fjalitë që i duheshin për ato kohëra. - Durohet i huaji, more! Mbase nuk e besoni, po buka e tjetrit është e hidhur!
Pashë kamerën që më vështrovi mua.
- Ku ka si vendi yt! - përforcova unë, shkurt.
Të dy nismë gjene të thithmim ajrin e kësaj ane, por kameramani na i previ
thithjet me ca pyetje të shpëlara.
- Ju mori malli për tokën e të parëve?
- Malli, the?! – Xhemili zuri të lotonte dhe u hodh të puthte asfaltnë e
Kapshticës.
Unë për të qarë, atë herë të parë e pata zor, por gjene u shkëputa nga thesi im i plaçkave dhe u përmbysa të puthnja edhe unë. Mua, dheu i të parëve më qëllovi çimento dhe bile, e ftohtë akull!
- Ka plot të rinj, që të gënjyerë nga propaganda duanë që të lenë atdheun. Ju që
këtheheni çfarë do t’u thoshnit atyre? – më pyetnë mua.
Këtu qe halli i tyre. Unë e dinja përgjigjen që deshnë.
- Ku ka si vendi tonë! Këtu ka vështirësi…
- … të rritjes! - ma plotësovi shoku im, që qe marrë me kulturën.
- Të rritjes, të rritjes, - e zura fillë unë, - por, ama, liria këtu është me pashë! Do t’i këshillojmë shokët të mos lëvizën pe fshatit.
Thamë kështu në kufi, po me të vajtur në fshat, tërë moshatarët tonë u ngritnë më këmbë. U bëmë nja njëzet veta dhe nën komandën e Xhemilit, malit e malit, dëpër monopate, zumë gjene Greqinë. Mezi ia mësuamë emrat njëri tjetrit se shumica i kishnë ndërruarë. Myslimanët e fshatit tonë mund t’i dallonje kollaj, ce që të tërë mbanin kryqe të varrur në qafë e ishnë të parët që sapo dëgjonin këmbana, këtheheshin nga ato më parë pe neve e bënin kryq, dyke mërmëruar sëkur i luteshin Zotit.
Televizioni grek dukej se nuku kish punë tjetër, se na e zinte kurdoherë pritën. Xhemili që këtej e tutje do quhej Milo, fliste i pari dhe pas tij, u bëmë bilbila edhe ne të tjerët.
- Përse po e lini Shqipërinë? – ishte pyetja që na bënin më shumë.
- E lemë se komunizmi na këthevi në skllevër – thoshmë ne tërë njësoj sëkur na
e kishnë mësuar në shkollë - Këtej nga ju fryn anembanë flladi i lirisë.
- Erdhëm të gëzojmë të drejtat e njeriut!
- Nuku këthehemi kurrë më, në atë vend të shkretuarë!
Ishnë tëra fjalë që i kishmë dëgjuarë sefte të thëna pe Milos tonë e s’i kishmë zor
t’i përsërismim. Thoshim që nuk do këtheheshim, ce grekëve u vinte mire që kjo të dëgjohej në televizion, po gënjemim si shejtanër, ce punomim sa punomim, mbushmim thasët me plaçka e hë, rrugën e këthimit për shtëpi. Ca bile nuku kishnë punuarë fare, po gjene thasët me plaçka i kishnë më të ngjeshur nga ç’i kishmë ne. E ata ishnë të parët që derdheshin të puthnin oborrë e postës kufitare nën sytë e televizionit të Tiranës.
- Ja, të dashur telespektatorë, - niste gazetari - ja, të zhgënjyerë nga e
ashtuquajtura parajsë kapitaliste, një grup tjetër që kthehet!
Ç’grup tjetër mo, batakçinjtë e qenit, po ne ore, ishmë, fshatarët e Gollokamjes,
që hymim e dilmim! Unë në fillim kujtova ce vërtet nuku na mbanin mend që kishmë hyrë e dalë edhe nja gjashtë a shtatë herë të tjera, po u binda që ata e dinin mirë që ishmë po ne! Ce njëherë, kur, pa lëshuarë thesnë me plaçka, dyke qarë më mirë se aktorët e ZakoÇajupit, kisha rënë përmbys e po puthnja me mall tokën e të parëve, kameramani më ra me majën e këpucës e më tha avash dyke filmuarë të tjerët.
- Herën e parë fare e ke bërë shkëlqyeshëm çmallosjen, këto të tjerat nuku
i ke patur gjë e nuku t’i kam filmuarë!
Pastaj na bënin pyetjen e fundit:
- Si thoni, ju shkon më mendja ta lini vendin tuaj?
E ne, nja njëzet e ca vetë, të tërë në kor.
- Kurrë më! Pa-pa-pa!
E të nesmen që pa gdhirë kapërcenim prapë kufinë. Në fshat u mësuanë me ikjet
tona e nuk u bënin më përshtypje. Kur u nisa të parën herë, ajo e ndjera mama, - ish akoma gjallë atëkohë, - qante me gulshe e i ra të fikët kur u ndamë. Të mos qe Xhemili që më tërhiqtë pe mënge, e lashë, i kalla flamën Greqisë. E kur u ktheva pas njëzet ditësh ajo më lau me lotë malli. Nuku largohej pe krevatit tim, se desh të më shëkonte kur flinja, desh të çmallej. Pastaj u mësua. Kur këthesha herët e tjera, po të kish rënë për gjumë, më ndjente, por vetëm më pyeste, pa e hapur derën e odës e pa u ngritur hiç:
- Peço, ti po lëvrin andej? U këthyetë?
- Po mama, u këthyemë.
- I vure llozë portës?
Kaloja të nesërmen të merrnja Stefon që të ikmim gjene, po e njëjta
shpërkujdesje. Njësoj si e imja, nëna e tij, na dilte në penxhere e na fliste që pas:
- Nuku ju ndjeva fare mbrëmë, more djem. Po ikni, ëh, Si s’vutë gjë në
gojë para se të merrni udhë!
- Ska gjë, mama, do të marrim donjë gjë andej nga Follorina – e qetësonte
Stefoja, njësoj sëkur ta siguronte që do hanim donjë paçe, në klub të fshatit. Pastaj i linte sëmës porositë: - Thesët me rroba, i kini në hajat, mama. Ca pe rrobave janë akoma të lagura. Se mos i shisni ashtu! Duhen nderë një çikë, sapo të dalë djelli. M’i dha një zonjë greke, nga teli i saj… Sapo i kish vënë të thaheshin.
Stefoja ish nga ata që shumicën e plaçkave i sillnin të lagura. Ish nga ata që nuk para u pëlqenin punën më të dy anët e kufirit.
Kooperativa akoma nuku qe prishur, por në fshat asnjëri nuku desh të dilte më në fusha e ato tashi dukshin pa jetë. Fëmijët tonë ishnë veshur të tërë me rroba që mbanin shkrime me gërma e kuptime, që asnjëri nuk u jepte dum. Në Gollokamje qe hapur pazari me mallra greke e për t’i shtënë në dorë, mund të përdornje lekë dhe dhrahmi. Nga fshatrat e tjerë vinin plot njerëz të blinin e sidomos të merrnin takim me Milon, për t’u hedhur tutje dhe ata.
U bëmë shumë tashi. Telvizioni jonë nuk na priste më kur ktheheshim. Pastaj pushoi së na prituri dhe televizioni grek. Dukej sëkur komshinjtë tonë, grekët, qanin komunizmin, që na kish mbajtur në fre dhe në vend të kameramanëve të tyre, nisnë të na nxirrnin përpara policët me qen, që të na kthenin nga kishmë ardhur. Një pjesë të kohës rrimim të fshehur e Miloja e ndjente më shumë përgjegjësinë.
- Ç’t’i bëj detit. Pa të ishmë lidhur me tokë, në Amerikë do t’ju shpinja!
Nëpër ca qyteza greke pamë të ngriheshin ca rrota të stërmëdha me drita shumëngjyrëshe dhe me fishekzjare, që kërcisnin sapo arrinin majën. Nuku ishnë ato as kolovajze për fëmijë, as çikrikë pusesh. Dukeshin që qenë bërë vetëm për të habitur kalimtarët. E kalimtarët e vetëm që hapnin nga habia gojën e sytë tok, nuk ishnë të tjerë veç bashkëfshatarëve tone, që dilnin të kërkonin punë për herë të parë. Po ne, që i kishmë mësuarë të tëra hilet, sa shihnim donjërin që niste t’i çapëlohej goja dyke parë dritat që vërtiteshin, e zimim për mënge e i thoshim:
- Hiqi sytë që andej, gomar, se do të të zerë policia greke e do të të dërgojnë të
shëkosh edhe të sat’ëme, pastaj!
Miloja, ja ky Xhemili, që vajta prita në Kennedi, psherëtinte nga marazi që nuku
gjendshe një rrip toke, që të na sillte në Amerikë. Po, ndërkohë, djemtë e rinj e burrat e fuqishmë të anëve tona u hodhë e zunë punë, ca fshehur e ca hapur, dëpër hotelet, ndërtimet dhe pemëtoret e Greqisë. Arrat nga anët tona mbetën djerrë. Gratë buzë xhadesë prisnin t’i merrte donjë makinë e t’i shpinte në Korçë, ku të shisnin qumshtin që patnë futur në ca shishe të mëdha, nga ato të koka-kolas me shkronja greke.
Qetësia në Gollokamje të ngjethte mishtë. Udhëve të fshatit gjenje plot fëmijë, po të rinj, aha, asedhenjë për be! Njerëz të grumbulluarë tok, shihnje vetëm te gardhi i varrezave, ku pleqtë e gjallë, dyke gulçuarë, shpinin mbi supe pleqtë e sapovdekur…

vazhdon kliko FJALA E LIRE

LUGUTKA*

Nga Fatmir Terziu

Buzët mbi të vuri një pimës
La një pikëtakim lugthellë matanë
Ku lukurama çakurritëse solli tinëz
Ndritullimën pështjellëse nën tavan.

Harzane kaploi drita në dhomë
Hasetçiut iu ngul mbi kokë si shpatë
Buzët ia la ashtu në komë
Atij pimësi të lig atë natë.

Lugutka s’doli më në dritë
Kokën struku në harvallinë
Pimësi u zhduk nga sytë
Ajo mbeti në qosh e ngrirë.

* LUGUTKA=Luleshtrydhe; shih Fjalori shqip-anglisht, Universiteti i Oxfordit, 1998.

FARUK MYRTAJ: NË EMËR TË ‘KORSIVES’

Nga Fatmir Terziu

vazhdimi me Myrtajn...

Në një botë njërëzore ku privatja duket tashmë një diskutim, edhe më shumë hamendësi mbesin tek gruppyetësori “në është apo ekziston ndonjë gjë private?” (Nitzche). Thjesht pronë e jotja! Ajo pronë të cilën publiku s’ka të drejtë të ta ‘dhunojë’, askush të ta njohë. Vërtet a ka ndonjë ‘personale’ qoftë kjo, dhe jo ‘shumë private’ të konsiderohet si e tillë? Në teorinë filozofike të Niçes, po aq edhe në mendimin e tij një gjë e tillë shmanget nën gërma korsive, të cilën vetëm një letërsi me këmbë të shëndosha e figuron maturisht. Dhe një letërsi e tillë me ‘këmbët e Niçes’ ka edhe stacionin e dëshiruar. Rrugës drejt këtij stacioni ku korsivja gjen simbolikën, të gjitha përipecitë njërëzore, janë njërëzore, por jo historikisht ‘personale’ dhe jo mundësisht private. Nuk janë të tilla edhe në lidhje me ëndërrshuarjen njërëzore; ‘vdekjen’, kur ajo ndodh realisht dhe jo ashtu ku Reso Pajtimi, ‘banori i Pallatit të Beqarëve’ vdes nën gërmat korsive të Faruk Myrtajt e “Nudo Zyrtare”. Në këtë tregim dy rrugë prezantojnë simbolikën e fjalës korsive. Njëra konsiston në marrjen në konsideratë të problematikës së emërtimeve me tipiken e kohës në mes, “Pallati i Beqarëve”, [edhe pse shumica ishin baballarë me disa fëmijë: shënimi im], dhe tjetra me riskimin e shikimit të emrit ‘shok’, ‘vëlla’ apo thjesht ‘banori ynë’ nën metafizikën e një keopsi dukurikërkues në një lëmsh të trazuar e tepër ‘korsiv’ që ngjet vetëm në teorinë e mendimtarit Nitzche (Niçe). Ne e dimë se çfarë Niçja riskon në këtë respekt. Emrat dhe emërtimet mund të konstituohen në anën e largët të ‘jetës’ së karakterit, marrë nga një pikë avantazhi për të ardhmen e botës së tij, nëpërmjet një afirmimi të ‘vazhdimësisë’. Dhe prapë aty ku ky derivat kritik anëson tërësoren ‘personalja’ rikthehet si pjesë e komentueshme, madje humor-lexuese në shtjellën problematike të njeriut që e përcjell atë me përditësinë e tij. A nuk tingëllon e ngjashme kthesa letrare e Myrtajt në ecurinë e tregimit në fjalë, kur thotë në vetën e parë dhe në gjuhën e të ardhurit të parë të qytetarëve, për nga rradha dhe jo nga numri:

“Ku e gjeti që më vdiq mua ky mavri!”

Dhe këtu mungon retorika, se retorika me të vdekurin, po aq me të pranishmit e gjallë, ‘por të vdekur’ se s’ka si të jenë ndryshe në kohën e “Pallatit të Beqarëve”, ku Reso ka kusuret dhe llogaritë e veta, nuk shkon as edhe për arsye gjuhësore dhe as për norma të tjera të përafërta, që i sjell ‘vështrimi i [gjysëm] të vdekurve të pranishëm. Në këtë mes retorika e Myrtajt ka vetëm një arsye, një arsye që shënon aksidentin e pikëpyetur, aksidentin që në fakt kurrë nuk ka ndodhur, por që u hamendësua si i ndodhur. I hamendësuar i tillë se edhe vdekja e tjetrit kushton, se edhe ajo hyn në llogarinë e ‘të ardhurit të parë’. Vdekja e tjetrit shton fjalitë korsive të Myrtajt, teksa 250 lekëshi i Resos ‘nuk mundi ta shtynte vdekjen së paku deri në mesditën tjetër”. Dhe sikur të mos mjaftonte llogaria e 250 lekëshit të Resos, që edhe për hir të trukeve ‘te xhami i dollapit në dhomën 303 të Pallatit të Beqarëve” del figuracioni i goditur aritmetik që Myrtaj e sjell për llogari të kohës që jeton i gjithë ai nocion i grumbullit rreth të vdekurit, duke mos harruar edhe Akim Rolin dhe borxhin e tij që id ha shansin të jetë ‘një privilegj për shkak të borxhit të papaguar dhe të ulet në vendin e njeriut të familjes pranë të vdekurit, në një ‘varrim pa lot’. Madje në një varrim ku Myrtaj ligjëron metaforikisht ‘buzëqeshje të shkrirë te gjithë përcjellësit”.
Në fund korsivja e fjalës mbyllëse të tregimit të Myrtajt flet më shumë:

“Sikur Reso Pajtimi të ishte gjallë. Mbase pikërisht për këtë Akim Roli shpresonte se një ditë borxhi do t’i shlyhej. Qoftë edhe duke e harruar atë.”

vazhdon... FJALA E LIRE

PJESA E DYTË: JANI DHE POEZIA

Nga Fatmir Terziu

“Poeti
ka lindur para Adamit
dhe vdes në lotin e fluturës
dhe tretet në botën
e së padukurës...”

Janë vargjet hyrëse në vëllimin poetik “Jetë e Hutuar” të Nase Janit që të transferojnë qetësisht e menjëherë në një botë të cilën kërkon enkas ta njohësh. Në një botë që lidhet sa me krijuesin aq edhe me krijimtarinë e tij. Në një botë që peshohet nga parntesa hyrëse. Dhe jo vetëm një parantesë hyrëse thotë Heminguej është celësi i hyrjes, por edhe një biografi letrare është një ndihmesë në këtë sukses, që mund të përkthehet në gjuhën e kritikës si ‘diagrama e shkrimtarit të madh’.


Biografia letrare

Thanas (Nase) Jani e ka nisur jetën në Stegopul të Lunxhërisë, Gjirokastër, më 25 maj 1947. Mësimet e para i mori në vendlindje, pastaj në Kuçovë e Vlorë, ku mbaroi parashkollën e mesme.
Në moshën katërmbëdhjetë vjeçare nisi studimet në shkollën ushtarake “Skënderbej” në Tiranë, për të vazhduar më tej në Shkollën e Lartë Detare në qytetin e Vlorës dhe shkollën e Lartë të Oficerëve në Tiranë. Ka studiuar edhe për Letërsi, Dramë-Regjisurë, Filozofi, në hapësirat që i krijonte detyra ushtarake.
Prej vitit 1969 deri në vitin 1973 ka shërbyer në garnizonet e Durrësit, Kuçovës e të Beratit, oficer në A. K. A. dhe Shef i Kulturës së Divizionit të VI, Shef i Shtëpisë të Kulturës së Ushtarakëve, Berat.
Prej vitit 1997 jeton familjarisht në Athinë.

Veprimtaria Letrare:
Është autor i 15 librave në poezi e në prozë.

Në poezi:

“Po nesër”
“Unë dhe ti”
“Humbas udhët nëpër udhë” (në greqisht),
“Lotët e hënës” (poemë për fëmijë),
“Lirika”
“Sa vjeç është ky shekull?”
“Dashuria e Anës”-roman në vargje
“Jetë e hutuar” (Toena, 2007)

Në prozë:
“Unaza”-novelë,
“Çmendina”- roman
“Sulmuesi fluturues”-monografi
“Gruaja në Kafaz” tregime e novela (libri fitues i Çmimit të Parë në Konkursin e vitit 2002 nga Lidhja e Botuesve të Shqipërisë)
“Pavli dhe Vasiliqia”-novelë.
“Artistja e madhe Violeta Manushi”-monografi, 2007

Antologji & Revista Letrare

Ka përgatitur dy Antologj të Klubit të Shkrimtarëve “Drita”:
“Portat e harresës” dhe “Shtëpia mbi rrota” (Botimet “TOENA”, 2001)
Ka përgatitur dhe botuar Albumin Letrar-Arkivor :
“Me Dritën, për Dritën” (2000-2002)
Është themeluesi dhe botuesi i Revistës Letrare-Kulturore “Pelegrin”, (për shkrimtarët e kudondodhur jashtë Shqipërisë). Reviste stinore, që botohet prej vitit 2004. Kjo Reviste ka Fituar Çmimin e vitit 2004, dhënë nga Kryetari i UNESCO-S në Athinë: Janis Maronitis dhe nga Klubi letrar “Kafeneja e ideve”. Kjo revistë shpërndahet në të gjithë kontinentet ku ndodhen krijuesit e ikur nga Shqipëria.
Është përgatitës dhe botues i revistës letrare-historike: “Stegopuli” (2005)
Përgatitës dhe botues i Antologjisë poetike “Atika e fjalës” (2007) me poetë të kudondodhur jashtë Shqipërisë.
Krijimtaria e Nase Janit është përfshirë në disa Antologji brenda dhe jashtë Shqipërisë.

Veprimtaria Shoqërore-atdhetare

Thanas (Nase) Jani është nismëtar i krijimit të Klubit të Shkrimtarëve shqiptarë në Greqi “Drita”.
Klubi “Drita”, është i pari bashkim shkrimtarësh shqiptarë në Greqi. U themelua më 27 maj 2000, në shtëpinë e z. Thanas (Nase) Jani, ku edhe pas shtatë vjetësh, shtëpia e tij është njëherësh edhe “zyrë” e këtij Klubi (ku ndodhet Biblioteka, Dokumentacioni, Arkiva, etj).
Klubi i Shkrimtarëve “Drita” është i ligjëruar nga Gjykata e Shkallës së Parë të Athinës me Nr. Vendimi: 3856/2004, ka mbi 60 anëtarë e kandidatë, me degë në Selanik dhe shtrirje në gjithë qendrat qytetare të Greqisë si dhe ka anëtarë në Shqipëri, Itali, Zvicër, Gjermani, etj. Në nëntor 2006 Klubi “Drita” krijoi Degën e vet në SHBA.
Ka bashkëpunim me Lidhjen e Shkrimtarëve të Greqisë dhe organizon veprimtari letrare e kulturore në shërbim të krijuesve dhe kryesisht të Talenteve të Reja.
Në Pesëvjetorin e Krijimit, me propozim të shkrimtarit Dritëro Agolli (Kryetar Nderi i këtij Klubi) Klubi “Drita” u Dekoruar nga Presidenti i Republikës së Shqipërisë, z. Alfred Moisiu me “Medalien e Mirënjohjes”.
Klubi “Drita” ka faqen e vet në Internet dhe lidhet me gjithë krijuesit e kudondodhur me adresat elektronike: http://pelegrin1.blogspot.com/
thanasg@otenet.gr dhe dritaklub@yahoo.gr

Nase Jani është i rizgjedhur Kryetar i këtij Klubi, me votim të fshehtë, në dy Mbledhjet e përgjithëshme të Shkrimtarëve. Është Anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, Anëtar-mik i Lidhjes së Shkrimtarëve të Greqisë.

Dekorime:
Është dekoruar me:
Medalien “Naim Frashëri”
Urdhrin “Ylli i kuq”
Urdhri “Naim Frashëri i Artë”.

DUKE RRËMUAR NË ARKIVËN DHE ‘LIRIZMIN E HOLLË’ TË POEZISË SË JANIT
Kur shkruajta për prozën e Nase Janit, Luan Xhuli qe i pari që ‘kundërshtoi’. Në fakt si një mik i autorit Jani, Xhuli paratha atë që ndjente më shumë, jo të tërën, kur pikasi poezinë e Janit si një medalje më vete, në lëminë e tij krijuese. Xhuli theksoi: “e vleresoj në shkallën sipërore, si poet të ndjenjës e të lirizmit të hollë. Ndoshta ndihem në "pozicion jashtë loje" për të gjykuar për prozën e tij (s’jam dakort me ty Fatmir) dhe situatat dhe përshkrimet në prozën e tij, sikur s’kanë për motër të madhe poezinë e tij, për të cilën jam fanatik i "ashpër" (Xhuli: Fjala e Lire, 2008). Ky ‘dëshpërim’ i mirë i Xhulit më detyroi të rrëmojë më shumë e më thellë në të dy anët e krijimtarisë së Nase Janit. Dhe natyrshëm më fokusoi të njoh më shumë këtë autor të madh që krijimtarinë e tjerr në një fushë neutrale, dhe po aq me vlera në të dy depërtimet e tij artistiko-letrare. Krijimtaria e tij udhëton në këtë udhë të piketuar më parë nga Ëilliam Blake, një shkrimtar dhe poet, artist mistik, që shpesh është konsideruar një nga liristët më të mëdhenj të letërsisë angleze. E thënë me plot gojën gjatë kërkimeve të mia duke parë dhe lexuar krijimtarinë e Janit, pashë edhe një ndërlidhje tjetër,, që mund të shihet në një plejadë shkrimtarësh e poetësh që lëvruan dhe u shquan në të dy drejtimet. Anne Bradstreet, që ishte një nga poetet më të mira të shekullit të 17-të, Elizabeth Barrett Broëning, një komplekse e poetes historiane dhe prozës së dominuar me një stil poetik tek “Sonetë nga Portugalishtja”, Anton Pavlovic Cehov, shkrimtari rus që u bë i famshëm me krijimtarinë e tij jashtë tregimit të shkurtër “Tre Motrat” (1901), dhe “Qershija Orkard”, por po aq mjeshtër mbeti në fushën e tregimit të shkurtër. Pastaj janë me rradhë, kate Chopin, Taylor Samuel Coleridge, Emily Dickinson, Ernest Heminguej, Ëilliam Shekspir dhe qindra të tjerë, që lëvruan në të dy fushat dhe u shquan thuajse në të dyja. Por këtu nuk pashë vetëm rrugën. Aty pikasa ndjesië, ngjashmërinë, njohjen që përkitazi kalon në njohurinë e autorit, përshkrimin, konvergjencën, pasqyrimin, situatën, kohën dhe vendin. Pashë vargun dhe forcën e tij. Më në fund u ndala tek libri më i fundit poetik i Janit, jo aq sa të përgjigjesha për merakun e lartpërmendurt, por për të plotësuar atë që ndoshta Jani’t i kisha hyrë në hak me poezinë. Unë pashë një Nase Jani të njëjtë, në përgjithësi, por një poezi që jo më kot ishte ‘dashuruar’ me Xhulin. Në poezinë “Sytë e nënës” esenca Eseniane rrëshqet ngadalë e depërton në veshin tënd lehtë e lehtë si në një kantautoriadë gjeniale, ku tingujt e prodhuar mbushin një hapësirë emocianale që është totalisht nën pushtetin e rrahjeve të zemrës, frymëmarjes, lotëve dhe mallit. Një vjershë që krijon një imazh qetësues trupor, por ngacmues shpirtëror. Një këngë malli më vete. A nuk synon këtë poezia? A nuk e krijon këtë edhe proza kur ajo ka dhe lëshon kodin e saj të vecantë? Të dyja, pra flasin qartë me gjuhën dhe stilin Jani:

“Sytë e nënës
më kanë mbet’ tek sytë,
shohin njëri-tjetrin e nuk çmallen..
e shoh çdo mëngjes e i them prit,
më sheh çdo mëngjes e më thotë dale...”

Në labirinthet e ushqyera mirë nga njohuria për folklorin, traditën, populloren, vendin dhe kohën, moshën dhe traditën, doket dhe zakonet, del një varg i shëndetshëm, një varg që nuk është sa për të shtuar renditjen, por një varg që ushqen gjuhën, pasurimin e saj dhe filozofinë e gjuhës në anën tjetër. Përdorimi i fjalëve të përditshme që gjenden në moshën e nënës, apo nënave simbol, natyrshëm karakterizon një anësi, por edhe një përkitshmëri delikate e tepër joshëse. Në vargjet e mëposhtme Jani e gjen këtë si një model për të shtrrirë e paraqitur forcën e poezisë së tij:

“Prit i them
të mbush fllaskën në krua,
ku dhe Perënditë freskojnë ballin,
të mbledh vezë thëllëze ndenë ftua,
të shkul ca salep, të mbledh çaj-mali...”

Dhe kush nuk e provoi përkëdheljen e nënës, kush nuk e shijoi prehrin e saj mund ta ketë pak të vështirë të kuptojë një humbje të madhe në sprovat e ecurisë jetësore, por si një ‘fëmijë’ i rritur ai e ndjen dhe e parandjen njësoj si të gjithë uljen në prehrin e nënës, ashtu duke përhumbur në vargje të tilla:

“Prit i them
të ulem ca në prehër,
të thith nga gjiri im ca qumësht gjiri...
mbase s’m’ë dridhet dora përmbi letër,
të mos më rrijë fshehur frymëzimi...”

Më tej është portreti i nënës që sjell në retinën tonë kristale simbolesh që piketohen me sytë, atë simbolikë të dritës, nohurisë, mallit, udhërrëfimit, largpamësisë, dashurisë që shfaqet tek loti i syrit, madje edhe të një gravitacioni pamor që tendoset nën linja rrezesh të padukshme të logjikës së poetit që pastaj i depërton deri në detajin më elementar në një botë plot halle:

“Sytë e nënës
më kanë mbet’ tek sytë,
shohin njëri-tjetrin e nuk çmallen...
e shoh çdo mëngjes e i them prit...
çdo mëngjes më sheh e më thotë, dale...

Prit i them,
por nëna më thotë dale,
bota dhe këtu, është plot me halle....”

Dhe kështu mes këtyre halleve fuqia e poezisë së Janit gjen vlerat e veta teksa na sjell si në një ekran komplekset e ditës të lidhura me jetën. “Jeta është shpikja më e vjetër” është një nga poezitë e Janit:

“Nga njëra ditë
tek dita tjetër,
vazhdojmë të ecim
pambarim...

Jeta është shpikja më e vjetër,
nga jeta nis,
tek vdekja mbërrin...

Jeta gjithmonë nis nga një jetë
dhe vdekja,
po nga jeta nis... Nga njëri vit,
tek viti tjetër
vazhdojmë të ecim
pambarim...”

Kështu në këtë sinkronizim matematikor të morisë kohore që nis me ditët, muajt e vitet, sinkronizohet thuajse e tërë krijimtaria e Janit, dhe jo vetëm poezia e tij, për të cilën ne u ndalëm, e gjithë vepra e tij. E thënë më qartë vepra e Janit është një kërkim i vazhduehëm shkencor-historik në amplitudat e hershme kohore dhe një gërshetim i mrekullueshëm artistik i arritjeve të sotme bashkëkohore.

MARINAJ: “POEZIA GJINIA MË SUPERIORE E ARTIT”

Nga Fatmir Terziu


Në një kulturë si e jona, shumë e tendosur në ndarje dhe shkëputje të gjërave si një kuptim për kontrollin, është disa herë një lloj grimcë shokimi që mbahet në mendje për tu kujtuar, në shkrime, krijime apo edhe fakte praktike. “E thënë më saktë krijimtaria është një mesazh”, thotë Marshall McLuhan. Kjo nënkupton para së gjithash anëkraftëzimin artistik, të cilin krijuesi e gjen në kulturën dhe njohurinë e tij. Poeti, prozatori, krijuesi i gjithë aspektit mediatik ndan në këtë tejlidhje mesoren e një figure gjeometrike që krijohet rishtaz nën imagjinatën e trios mesazh, derivat dhe arritje. Mesazhi si elementi më i rrëndësishëm në krijimtari është një lloj pasaporte që lypset nga çdo nivel lexuesi. Këtu kritika e hershme gjente një molekulë frymëzimi për të udhëhequr apo ndarë në klasa, kategori dhe revolucionarizëm, gjë që në fakt ishte një antagonizëm i krijuar nga postulati i udhërrëfimit ideologjik. Mbartja e mesazhit që natyrshëm sot përbën faturën e kritikës për krijuesin është një lloj liçense, të cilën e prodhon një vëzhgim shkencor dhe e vulos një lexues pa shijuar ngjyra, medalje, vlerësime apo diploma, por duke shijuar vlerën e krijimit në shijen e tij. Prej kohësh më pati tërhequr dyanësia e një aplitude që rreket nën dhe pas emrit Gjekë Marinaj. Krijimtaria e tij, natyrshëm për aq sa kam mundur t’a ndjek dhe kritika ndaj veprës së tij, të paktën për aq sa e kam pikëtakuar me kureshtjen për ta lexuar me imtësi. Në pamje të parë ngjan me një organikë komplekse, ku një tis i hollë ndan dy aplitudat në fjalë. Një tis ky që në disa raste krijon një koazion artistik që deshifron realitetin, që anëson vlerat e vërteta dhe fryn argumentin e një krijuesi që ka veprën dhe vlerat e tij, duke i imponuar spaleta dhe komplekse figurative, madje edhe personit të tij, karakterit real të tij, jo atij në vetën e parë që prodhon tek-tuk vepra e tij. Adnan Mehmeti, për shembull e cilëson në një fjali që simpatizon një fiktivitet gjuhësor dhe deformues të realitetit duke shprehur në kritikën e tij: “Gjekë Marinaj, më shumë se poet”. Pa gërmuar në fjalorin e hershëm të të madhit Androkli Kostallari, por duke gjetur anën emergjente dhe shkencore në fjalorin e Oksfordit për gjuhën shqipe (Oxford Albanian-English Dictionary) që botohet nën siglën “The World’s Most Trusted Dictionaries” (Fjalorët më të besueshëm në botë) dhe që udhërrëfehet me fjalë, shpjegime fjalësh, grupe fjalësh apo togfjalësha e frazeologjizma, madje edhe me fjali komplekse ndihmëse, mund të thuhet me plot gojën se një fjali e tillë e përdorur nga kritika, sapo ‘dashamirëse’ që të jetë, krijohet një vetsulm padashje ndaj vlerave të veprës së autorit dhe një penelatim me akuarel në një sfond metalik, tek i cili shiu apo edhe një veprim tjetër natyral krijojnë një hiç. Një hiç të cilin e krijon kritika dhe e përqafon në heshtje përqasja e saj në sferën pëlqyese. Aspak nuk do të ndalesha në këtë pikë nëse nuk do të vazhdohej më tutje: “Universi poetik i Gjekë Marinajt- trokitje drejt majave” (Mehmeti: po aty). Dhe ‘universi poetik’, edhe pse figurativ në këtë rast, paralajmëron një dëshirë dhe një fakt tek i cili lëvrohet analiza e mëtejshme, duket se diku në thellësi të analizës shpjegon me gojën e vet krijuesit: "Për mua poezia është gjinia më superiore e artit. Vetëm në poezi mund të gjesh një përbërje të përbashkët gjeniale të arteve në një trup e shpirt të vetëm poetik: muzikalitetin imagjinues të një kompozitori, imazhin meditativ të një piktori, prozën e kondensuar të një romancieri, dramën vibruese të një dramaturgu e medikamentin shpirtëror të një lexuesi. Në një farë mënyre, unë jetoj për të lexuar e krijuar poezi" (Marinaj; në kritikën e Mehmetit).
Atëherë duke lënë pas ‘kritikën për kritikën’ ajo që s’do koment është krijimtaria mes vlerave reale të saj. Autori i "Mos më ik larg", 1995 – poezi,"Infinit", 2000 – poezi, "Ana tjetër e pasqyrës", 2003 – intervista, "Ora e paqes", 2005, përkthim - poezi nga Rainer Schulte "Në shpellën e Platonit", 2006, përkthim - poezi nga Frederick Turner "Poezia Amerikane", 2006, përkthim - antologji nga poetë amerikanë, që në planin e parë të vëzhgimit duket i pandashëm në deklarimin e tij paraprak. Pra poezia e tij është ajo që bie në sy. Në fakt ajo ka vlerat të cilat janë simpatike dhe komplekse. Një poezi e tillë siç është “KUAJT”, ku dominon një metaforë profesionale flet më shumë se një elozh padashje, flet më shumë se një ‘dashamirësi’ apo edhe vlerësim metaforik. Kuaj dhe njërëz. Një binom që estetika e quan një nga krijesat model. Jo më kot të dy krijesat gjenden në siparin e hershëm papirus, jo më kot kanë qenë ushqim i vlerave të shkruara biblike, por jo më kot Leonardo da Vinçi, Mikelanxhelo, Rembrandi apo Van Gogu thyen penela e spatula të krijonin lartësitë artistike më njërëz e kuaj. Më tutje jo më kot Pol Elyar apo Burns sollën elementin njërëzor dhe kuajt si dy bashkëjetesa në poezitë e tyre të famshme. Këtu ka një vlerë, një detyrim të cilin e realizon një bashkëjetesë tek krijuesi kërkues dhe tek krijuesi krijues, ku në gjuhën e poezisë së Marinaj të dy karakteret, kuaj-njeri shihen në një dyfish-retushim artistik dhe jepen të pastra në kuptimin mbartës. Njërëz dhe kuaj, kuaj dhe njërëz një simbolikë që ushqehet sa me populloren aq edhe me modernen në këtë rast. Kemi të bëjmë me një zotërim logjik të figuracionit që çimentohet në vargjet:

“Tërë jetën duke vrapuar rrimë
Shohim veç përpara
Ç'bëhet prapa s'duam t'ia dimë.
Ne nuk kemi emër
Të gjithëve kuaj na thonë”.

Më tej është një mori figurash që kristalizohen nën veprime foljore dhe detaje situatore, që flasin me një gjuhë, që ndihen edhe në heshtje, ashtu si edhe në fakt vargjet e mëposhtme shprehen:

“Nuk qajmë,
Nuk qeshim;
Heshtim,
Dëgjojmë;
Hamë atë ç'na japin,
Ecim nga na thonë,
Asnjë nga ne s'është mendje hollë.”

Veprimi njërëzor që mbartin vargje të tilla, natyrshëm luajnë rolin e një sintakse të qartë, të shkoqitur e të mirëpërdorur, gjë që sot synohet nga shumë poetë, por pak njihet nga një palë tjetër. Një fjali poetike e tilë, dyfishon vlerat e mesazhit dhe i hap rrugë kompleksit figurativ. Duke plotësuar kompleksin e përzgjedhur figurativ autori shugullon larminë e tij metaforike dhe lezeton platformën mesazhiere duke krijuar një apriori të rastit, në një gërshetim kohë, vend dhe ndërlidhje ‘oreksore’, që nënkuptojnë patologjinë dhe fizionominë e një shteti pa vertebër, pa shtyllë kurrizore, ku dominon oreksi apo shija për një zgjedhje apo shije obortaro-ironike, gati-gati edhe didaktike për vlerat që mesazhi i poezisë krijon. Autori nuk mëdyshon atë që thotë, por thekson qartë dhe prerë:

Kush qe kalë mbreti,
Posti qe i lartë
Kush qe kalë princeshe
I bënë shalë të artë
Kush qe kalë fshatari
Pat samarë me kashtë
Kush qe kalë i egër
Tërë jetën fjeti jashtë.
Po qemë dhe mbetem kuaj, para njeriut!

Duke parë këto vargje natyrshëm ndjen një arsye më shumë të mëshosh se autori kërkues, autori studies është sot e përditë më shumë një arritje që synon bashkëjetesën e ndryshimeve mediatike, bashkëjetesën në botën së cilës krijimtaria shqiptare ende hyn nga të çarat e dritareve.

Vazhdon… FJALA E LIRE

BAKALLI: AIM AT THE DECONSTRUCTION OF HUMAN PSYCOLOGY

The paintings of Emil Bakalli aim at the deconstruction of human psychology, experience, and the esoteric language of mind and unconsciousness. In Bakalli’s works there is a reminiscent element of a melancholic and lost time and inner struggle; but also, his works capture the determination of hope and the conflict for existence. There are hints and features of nostalgia, drama, and survival from the hermetic former regime of communist Albania. Emil Bakalli was born in Albania, in the city of Elbasan, in 1975 where he finished the Lyceum of Fine Arts Onufri. He refers to the inhumane collapsed totalitarian regime of Stalinist Albania as a “bunker society”, which achieved one thing: the destruction of human essence, freedom, and character by deforming its soul and mind; creating a new poisonous and malicious hybrid society of Bolshevik paranoia for self-destruction. .

Bakalli’s work is often read with political motive. In his latest paintings one cannot miss that, there is a certain attention to depicting figures and bodies in states of ambiguous duress. These figures are to great extent signifiers of the moral and political relationship of oppressor and oppressed leading to aberration and triumph. This particular subject matter of incongruousness reflects his reaction to political events evolving in an inner struggle. Bakalli is engaged in political thought studying the aspect of human existence—his thinking and vision is enriched from his interest and his readings of philosophy and theory, especially from 20th century German and French philosophy, psychology, and semiotics.

Another element of his paintings is that he approaches painting through the prism of conceptualism. Allegory and metaphor, symbolism and metonymic connotations or coded elements are significant for understanding his work. For Bakalli, the process of painting is not only creativity, but also self-reflexivity. In addition to this, he believes that the element of process and concept in painting is as important as appearance. In his work one sees blocks of fracture, which direct our perception to discontinuity and ambiguity, combining schematic figural elements constructing a visual scene—that enables the viewer to be able to create his/her own story narrating in the absence of the real, visible or tangible event. Bakalli’s current paintings reflect his inner world radiating from the deepest memory of his esoteric and exoteric experience, handling chromatic schemes in accordance with the idea of his subject matter. For Bakalli, the whole process of art is after all an idea, which emanates from the dream-life-experience phenomenon of human mind. His current paintings have a ‘lateral semantic’ approach showing suggestiveness, indirection, and uncertainty—where the dream-world and life-experience are interconnect and create a new platform for connoted messages and meanings, demonstrating that events and phenomena evolve simultaneously and not in isolation. Bakalli’s paintings are embedded in an inner language, indicating that the reality of the exoteric appearances does not have to coincide with the esoteric language of mind; but together at once, they create a void—this is the place where the artist dominates, in the uncertainty of life and existence—the will as appearance and form, where the essence of the idea is represented in the process of art and in the labyrinth of life. .

KULLA, CIVILIZIMI NËN SIGLËN TOFFLER

Nga Fatmir Terziu

... vazhdimi i pjeses se pare...

Një civilizim i ri po ndërhyn në jetën tonë, dhe ‘makutëria’ e hershme gjysëmshekullore ‘njërëzore’ është duke u përpjekur ta ushqejë atë në çdo hap dhe kudo e ngado, për më shumë në kulturë dhe krijimtari. Ky civilizim i ri sjell me vete stile të reja, ndryshimin e mënyrës së të punuarit, dashurisë dhe jetesës, ekonomi të re, konflikte të reja politike dhe përballë këtyre një shpërqëndrim i tejtendosur dhe i sforcuar gjithashtu shfaqet si një ushqim për krijuesin de artin në përgjithësi. Pjesë të këtij civilizimi vetmbyllen në ecje e sipër, që shënon emra dhe vepra të flakura tutje në pluhuramën e kohës. Mijëra krijues shqiptarë gatishmërisht ngurtësojnë jetën e tyre me ritmin e së nesërmes, për të synuar një rrugë tashmë të piketuar. Të tjerët, të frikësuar nga e ardhmja, janë të përfshirë në dëshpërim, fluturojnë në të shkuarën e tyre dhe përpiqen të restaurojnë një botë të vdekur që u dha atyre lindjen, jetën në ato kushte. Poshtë gjithë këtij civilizimi është një vetmi shumë eksplozive, si fakt i kohëjetesës sonë. Ai është evenimenti qëndror, çelësi për të kuptuar domosdoshmërisht vitet mbi krye. Ai është një eveniment të cilin Avin Toffler e quan ‘Dallgët e Para’ të ndryshimit që është lëshuar në detin e turbullt të dallgezimeve shqiptare këtu e mijëra vjet më parë nga një invazion ‘mistiko-kulturor’, ose nga një ‘tërmet-kulturë’ të ndryshimit të asaj që Toffler karakterizon si ‘Dallgët e Dyta’ të ndryshimeve nën etiketën e revolucioneve industriale. Ne jemi tani dëshmitarë të transformimit të rradhës, ‘Dallga e Tretë’.
Ne dukemi se jemi nën një thirje të cilën ‘gudulisja’ kremtuese e Kullës e lëshon si një kupolë-thirje: “I dashur keqbërësi im”, për të vazhduar në kuptimin e plotë të përshkrimit të fuqisë së plotë dhe të ‘pasurën’ e ndryshimeve ekstraordinare. Disa flasin me Vite-Hapësirën, vite informacionin, kohën elektronike, fshatin global, ndërsa Pëllumb Kulla ashtu si edhe Zbignieë Brzezinski, na kanë këshilluar me kohë se ne jemi ende “në kërkim të një adrese”, jemi në vitet e ‘teknotronikës’. Shumë nga këto fraza, duke u fokusuar në faktorin njëjës, afërsisht të tjetërsuara, jo ndoshta me një dukuri të tejzgjatjes së kuptueshme, kanë një diagonale të fuqishme mesazhi që kryqëzohet në lavdinë që ka lënë një hapësirë dhe një kohë, mbi lartësimin e një hapësire në një kohë tjetër. Ne lexojmë Kullën në këtë udhërrëfim dhe lëmë një shenjë që brezat ta skriptëzojnë në një ndryshesë midis të tre ‘Dallgëve’. Duke u ngulur që në hyrje të “Në kërkim të një adrese” me një fjali tejet domethënëse si kjo “dymbëdhetën e kishte përpirë dheu” ne s’mund të lehtësojmë dihatjen e vazhdimësisë, ku një skenar i qartë emocionalo-viziv natërheq të mbartin tek stacioni i fundit, por jo të lëmë këtë stacion për të kaluar tek tjetri, por cuditërisht na duhet një rikthim tek nisja, rilexim e rilexim derisa më në fund gjen gjuhën e përbashkët me Kullën. A nuk ndodh kështu edhe me tregimin “Edhe Alma nga majmuni rrjedh”, ku Kulla sjedh tregimin e një vajze katërvjeçare?
Një gjithëpërfshirje moshore rishtaz përndiqet nga një kompetencë linguistike që pasurohet në terminologjinë e fuqishme të përdorimit të fjalisë së shkurtër, si në paragrafin e mëposhtëm:

“-Do apo nuk do ti, - më tha prerë, - ne rrjedhim nga majmuni. Puna na bëri njërëz, po hiqmu, se kam akoma punë! Dhe më dëboi nga banja. Atë natë u shtriva, por nuk flija dot. Edhe pse më pas më zuri gjumi, u zgjova herët. Kot na e kishin treguar atë shkencoren. Tani unë e kisha të sigurtë [në vend të e dija të sigurtë: shënimi im] se si ish e vërteta: rrjedhim apo nuk rrjedhim nga majmunët?”

Pikërisht këtu është ajo që duhet theksuar. Lidhja me të tërën që mbartet nga ndërlidhja e moshës karakter, në një sekuencë të paraprirë nga mesazhi shumëkuptimësh. Pra këtu rëndësi ka emblematika e një krijimi që komandon atë pjesë që ngulmon aparencën ‘civilizim’ edhe në detajin më të vogël të krijimit. Në këtë pikë synon natyrshëm ajo që Toffler e zbulon tek teoria e tij. Le të krenohemi me Kullën tonë, brumin shqiptar.

vazhdon tek FJALA E LIRE