BUKUROSHJA E STRUMIT
Kënga e njohur“Bukuroshja e Strumit” është
kthyer tashmë në një sombolikë të rrallë që shpreh jo vetëm respektin për
femrën dhe sakrificën e saj vetëmohuese, por edhe ndjesinë e lartë perceptive
të bardit popullor për të ngritur atë në kultin e kujtesës folklorike. Si e
tillë, kjo këngë të joshë drejt zbërthimit të enigmave dhe mikrobotëve të
trazuara me bukuritë shpirtërore të banorëve të kësaj treve. Ajo përbën në
vetvete bërthamën e një cikloni që vërtitet pafundësisht në kujtesën e njerëzve
duke mbjellë përherë e më shumë sfida të reja të interpretimit shumëplanësh.
Shpesh shfaqen zëra të ndryshëm, të cilët e japin origjinën e saj të imponuar
nga politika duke aluduar një lloj falsiteti të krijimit, madje duke e quajtur
edhe “mit”apo “sajim.” Duket sikur
prodhimi artistik i një zone shfaqet herë - herë si një mallkim për vetë
popullin që e krijoi atë. Por tashmë populli i asaj kohe, sipas metaforës së
poetit amerikan Uitman, është kthyer në një “grusht pluhur” ndërsa brezat që e
pasuan atë deri më sot, kanë pasur një ndërprerje marramendëse të trashëgimisë
kulturore aq sa, e vetmja metodë e ruajtjes së kujtesës historike, kënga
popullore, u thye nëpër kohë si një amforë dhe copëzat e saj me mozaikun e një
historie femërore bëhen verbuese dhe të shokojnë me koloritin e tyre
marramendës. Mos vallë po biem në mëkatin e mohimit të shenjave që na jep e
shkuara? Mos vallë po tregohemi të paaftë t’i përqasemi sadopak së vërtetës
historike mbi Bukuroshen e Strumit aqsa ta pranojmë atë njëzëri si një realitet
etnokulturor përvijuar nëpër gjurmët artistike të banorëve? Është pikërisht ky
mister që kërkoj të futem për të zbardhur sadopak trajtat e saj të deformuara
herë-herë nga mosnjohja fatale që të çon
drejt harrimit.
NJOHJA E PARË ME KËNGËN
Me “Bukuroshen e Strumit” jam njohur dikur
në Marinëz, në fshatin tim të lindjes. Luanim xhamthi së bashku me vëllanë dhe
fëmijët e tjerë të lagjes teksa në hamulloret e grunjta të korrikut që
shtriheshin përgjatë përroit të Rukanjarëve ujërat e të cilit rridhnin përmes
drurëve të lagjes sime duke shushuritur si në përrallë, kullotnin delet,
buallicat dhe bagëtitë e tjera të fshatit. Befas, diku larg përmes perëndimit
të bruztë të verës më tërhoqi diçka e bukur dhe e ëndërrt, kënga e një burri.
Qëndrova një çast duke dëgjuar i shtangur sa përthitha
në thellësi të shpirtit magjinë e atij zëri, pastaj u shkëputa nga loja dhe
vrapova si somnambul drejt tij. “Këndon xha Joti,” më thirri vëllai nga mbrapa,
që gjithashtu mbante vesh atë zë. Joti Prifti ishte këngëtari i famshëm i zonës
dhe këndonte teksa kulloste tufën e deleve nga hambulloret e Vaut të Rosave,
pikërisht atje ku derdheshin ujërat e përroit të Rukanjarëve. Vrapoja drejt tij
duke u trëmbur herë - herë nga turtujt që më brofnin papritur nëpër këmbë. Eca
aq sa humba drejtimin e këngës, a ndoshta Joti pushoi së kënduari dhe unë u
ktheva sërish i trandur nga ajo gjendje dehjeje dhe mahnije e tejskajshme. U
ktheva teksa vargun e refrenit të saj, që këngëtari e përsëriste herë pas here,
“Ah, moj Shën Mëri e Strumit ah!”e
mora me vete si një kujtim të bukur fëmijërie. Më vonë e njoha xha Jotin nga
afër pasi me nipin e tij, të ndjerin Kristaq Prifti, u bëmë miq të ngushtë. Por
zëri i tij tingëllues plot kumbim të thellë e të ëmbël shpirtëror sikur më
ngjallte një droje të heshtur që as vetë nuk munda ta kuptoja. Ai u nda nga
jeta më herët sesa unë të kapërceja drojen time dhe të vilja informacionin e
duhur të këngës. Por ajo mbeti brenda meje një magji e përjetshme e vendlindjes
dhe një nga momentet lirike më pikante të fëmijërisë sime të largët. Ndërsa
refreni i saj “Ah moj shën Mëri e
Strumit, ah!” më shoqëron edhe sot e kësaj dite si një lajtmotiv i bukur i
identitetit tim krahinor.
LASHTËSIA E BANORËVE DHE KOSTUMI I
GRAVE TE STRUMIT
Zona e Roskovecit në juridiksionin e të
cilit përfshihet fshati Strum, përbën një nga nënndarjet etnografike të
krahinës së Myzeqesë dhe si e tillë ka specifikën e vet etnokulturore. Grupi i
fshatrave fushor sipas hartës kadastrale osmane të vitit 1570, është ndër më të
rrallët që ekziston në këtë gjeografi zonale. Nga ky grup figuron Suku, Arapaj
dhe Strumi. Madje për fshatin Arapaj disa studiues të religjonit mendojnë se
është formuar nga arabët, të cilët kishin ardhur nga komuniteti arab i
Dobruxhës së Bullgarisë dhe ishin ngulitur këtu si predikues të fesë islame
para pushtimeve osmane në Ballkan. Shumë më vonë janë krijuar fshatrat e sotëm
si: Marinza, Jagodina, Sheqishta e në vazhdim. Këto fshatra konfigurohen me
zbritjet masive të popullsisë nga Shqipëria e Mesme dhe shënohen së pari në
hartën e vitit 1847. Nga ky kontekst të tre këto fshatra duhen konsideruar
bërthama demografike e zones, nga e cila buron edhe trashëgimia
etnokulturore e saj, si: legjendat, këngët, folklori i pasur e deri në veshjen
tipike popullore. E tillë është edhe veshja e nuseve të Strumit, një kostum i
vecantë me një pasuri të madhe ngjyrash dhe dekoresh ku dominon e verdha. Aq
tipike është kjo ngjyrë tek ai sa duket si një shenjë adhurimi për hënën. A
thua se hëna e netëve verore kishte bekuar nëpër shekuj bukurinë e vajzave të
kësaj zone? Kostumi mban emërtimin “Veshje grash të Strumit”dhe përbën një pikë
graviteti për vizitorët në pavijonin etnografik të Muzeut Historik të Fierit.
Ish - drejtori i parë i këtij institucioni, i ndjeri Gori Sota, e kishte blerë
atë në vitet ’60 të shekullit kaluar dhe fliste me pasion për identitetin e tij
përfaqësues. Eshtë pikërisht kjo simbolikë që e bën kostumin të rrijë plot
dinjitet krahas takijes së burrave të Myzeqesë dhe gunës me rrëke të grave të
Semanit. Nga përmasat e tij mund të përfytyrosh edhe trupin e hajthëm të femrës
së dikurshme strumanake. Aq e vërtetë është kjo sa për të zhvilluar një
aktivitet të tipit sfilat m’u desh të vishja disa vajza gjimnaziste, nxënëset e
mia të shkollës “Alen”, por kostumi nuk i bënte asnjërës prej tyre. Vajzat e
sotme me trup të zhvilluar e të shëndetshëm, ndryshojnë shumë nga vajzat e
dikurshme të Strumit. Përmes qeshjes dhe haresë rinore të moshës, vajzat
propozuan të vinte njëra nga shoqet e tyre, të bindura se vetëm asaj mund t’i
bënte një kostum i tillë. Kur erdhi
vajza, një shtatgjatë e hollë si selvi, kostumin e kishte në masë. Teksa
nxënësit zhvillonin aktivitetin e tyre artistik, unë ndiqja me sy të përhumbur
imazhin e Bukuroshes së Strumit, ringjallur tek vajza që sfilonte me kostumin
popullor të Strumit.
AFTËSIA
KRIJUESE E TREVËS
Në Suk - Strum, dy fshatra fqinj me njëri -
tjetrin, kanë dalë dy këngë dhe një legjendë, të cilat për nga karakteri
shprehës dhe niveli metaforik i tyre, hyjnë në përfaqësimin më dinjitoz të
folklorit myzeqar. Të dy këta fshatra përbëjnë gjeografinë e një komuniteti që
ka botë të pasur krijuese, ndjeshmëri të thellë shpirtëroree dhe identitet
krahinor të përkorë.
Në fillim të shek. XIX, në Suk, për motive fyerjeje u
zhvillua një ngjarje konfliktuale midis pronarit të tokave, Ali agait dhe
bujkut të varfër Hysen Tafa, i cili përfundoi me vrasjen e të parit. Pikërisht
ky konflikt u ngrit në këngë nga banorët. Kënga titullohet “Me çil
ma zure mazaranë” dhe bën fjalë për qëndrimin dinjitoz të fshatarit të
varfër, i cili, për të vënë në vend nderin e tij, shiti kaun dhe bleu dogranë,
armën e hakmarrjes.
“Me çil ma zure mazaranë?
Bir, Hysenj, o bir, o djalë!
Ma zure me Ali aganë,
më shite kanë, more dogranë,
shite lopën,
bleve gjerdanë.
Bir, Hysenj, o bir, o djalë!
Në fushën e Sukut,
Më rrihje nishanë,
Bir, Hysenj, o bir, o djalë!
I hipe pelës, shkove revan
Bir, Hysenj, o bir, o djalë!
Vrave
Ali aganë.
Bir, Hysenj, o bir, o djalë!”[1]
Sot kjo këngë përbën jo vetëm një nga
krijimet më të rralla trimërore në gjithë rrafshin e folklorit myzeqar, por edhe
një nga tekstet më autentike të kësaj krahine, për faktin se në përbërje të
saj, ka një metaforë origjinale dhe një përmbajtje balade shoqëruar me refrenin
karakteristik të vajtimit të nënave myzeqare. Metafora “Më rrifje nishan” është burimore, sepse rrjedh nga fusha e
tipizimit të shpezëve kur përgatiten për pjellje. Shpendët kakarisin me ca
tinguj karakteristikë si një këngë të nënzëshme teksa me sqep marin fije bari
plot naze si nuse të turpshme dhe ndërtojnë furrikun poshtë tyre. Kjo shfaqet
qartazi tek pulat e reja dhe veçanërisht tek patat, të cilat gagarisin më
dukshëm. “Po rrifet për vezë”thuhet në Myzeqe d.m.th. për fillimin e tyre. “Po
rrihte nishan” thuhet në këngë, d.m.th. po përgatitet për të vrarë. Në jetën e
përditshme kjo metafor ka gjetur përdorim edhe në shprehje të tilla si: “Po
rrihet moti për shi” etj.
Krijimi i dytë artistik në këtë fshat është
legjenda e thurur për violinistin e njohur të kësaj treve, Tofik Brahim Sheme,
i cili e ka kryer aktivitetin e tij në shekullin e kaluar. Legjenda është një nga krijimet e
fundit të kësaj krahine. Ajo lidhet me konkurrencën e bilbilit dhe me bastin
inatçor të një pasaniku. Është gatuar me të njëjtën mënyrë dhe me të njëjtin
brumë mitik si në përrallat orientale
përzier me magjinë e netëve hënore të Omar Kahjamit. Legjenda bën fjalë
për një nga çastet lirike të argëtimit të burrave
që këndonin e vallëzonin në hijen e drurëve gjigantë të këtij fshati. Kur
Tofiku i binte violinës, heshtte bilbili mbi degë. Kur këndonte bilbili në
degë, heshtte Tofiku në hije. Pasaniku nervozohet nga kjo heshtje reciproke e
të dyve dhe e vë në sedër muzikantin, duke i kërkuar ta zbresë bilbilin mbi
violinë, në këmbim të një qeseje me flori. Tofiku u mendua një çast pastaj
mori harkun dhe e rrahu mbi instrument, duke ngritur sytë nga kurora e drurëve.
Gishtat e xhindosur derdhën mbi tela pikëzat e rubinta të talentit. Vetëm
gishtat e atij burri kishin aftësinë të flisnin me gjuhën e vërtetë të
bilbilit. Dhe befas zogu zbriti nga degët, fluturoi një moment me droje mbi
kokat e njerëzve dhe qendroi mbi violinë. Pastaj iku sërish të fshihej në
kurorën e gjelbër të drurëve. Njerëzit shtangën. Pasaniku i zënë ngusht nxori
qesen me flori dhe e vuri përpara violinistit sipas premtimit të bërë. Tofiku
ia ktheu mbrapsht. Arti i tij nuk imponohej nga leku. Kjo është ndoshta
legjenda më e bukur e kësaj treve, aq sa do ta kishte zili edhe vetë Nikolo
Paganini. Pikërisht nga ky shtrat krijues ka lindur edhe kënga “Bukuroshja
e Strumit.” Kjo do të
thotë se në këtë komunitet ka ekzistuar një perceptim i lartë artistik për
jetën, pavarësisht nga numri i banorëve, niveli ekonomik dhe gjeografia e
kufizuar e territorit.
HISTORIA TEKSTUALE E KËNGËS
Në zonën e Roskovecit kujtohen shumë vrasje
dhe shumë gra të bukura, por asnjëra prej tyre nuk është futur në këngë. Shpirti
artistik i popullit të kësaj krahine ka ditur të qëmtojë majanë e ngjarjeve më
pikante të jetës së tij. Trimëria dhe bukuria për të kanë qenë tepër të rralla.
Filozofia e këtij konceptimi ishte gjithashtu tepër e qartë. Jo kushdo që vret
është trim dhe jo të gjitha bukuritë janë të përshtatshme për të hapur portat e
këngës.
Pikërisht në këtë kontekst duhet parë kjo këngë. Madje kjo e bën edhe më të
lehtë referimin semantik dhe analizën konkrete të saj. Gjithsesi kënga ka një
histori tekstuale, e cila duhet bërë prezente në këtë analizë.
Interesimi i parë për “Bukuroshen...” ka
filluar në vitin 1979 nga udhëheqësi i kohës Enver Hoxha. Ish - sekretari i
partisë së kooperativës bujqësore Grecalli, Bajram Çepele, në kujtimet e tij
shkruan: “Në 6 - mujorin e parë të vitit 1979, kryetari i kësaj kooperative,
Miti Shapka u thirr në Tiranë për të raportuar në një nga mbledhjet e
Sekretariatit të K.Q. të Partisë për realizimin e planit të pambukut. Në
përfundim të raportimit Enver Hoxha, mbasi e falenderoi për punën e mire, e
pyeti se në cilën kooperativë bënte
pjesë fshati Bishanakë. Mbas përgjigjes Hoxha i thotë: “Në Bishanakë kam
qendruar për një kohë kur isha i vogël dhe më ka pëlqyer. Më kujtohet mirë se
në atë kohë këndohej një këngë që titullohej “Bukuroshja e Strumit.”Të
nesërmen, kur u kthye nga Tirana, kryetari informoi ish - sekretarin e parë të
Komitetit Partisë në Fier dhe organet e kooperativës për çka u tha në
Sekretariatin e KQP.[2] Por për këtë këngë nuk u interesua njeri deri
në vitin 1983, kur gjatë zhvillimit të punimeve të Kongresit të Rinisë, Enver
Hoxha kontaktoi me Pëllumb Hazizin dhe e pyeti se nga ishte. Kur dëgjoi që
ishte nga Strumi, Hoxha i foli për këngën e njohur. Mbas këtij momenti
interesimi për këngën në Fier u bë aktiv. Kompozitori i njohur Nikollaq Bulo
tregon se u ngarkua të merrej drejtpërdrejt me kërkimin e saj në terren. Ai
ngriti një grup të përbërë nga vetë ai dhe dy specialistë të fushës, Bajo Toto
dhe Refat Hyrija. Por në zonë nuk u gjet asnjë gjurmë. Kënga kishte humbur dhe
pretendimi i Hoxhës u konsiderua i pamundur për t’u vërtetuar. Së fundi, nga
punonjësit e kulturës u sajua një tekst dhe filloi përgatitja për t’u paraqitur
në festivalin e Gjirokastrës. Kënga do këndohej nga vëllezërit me banim në
Sheqin e Madh, Nikollaq e Vangjel Dano. Ja teksti i plotë i kësaj kënge të
riprodhuar:
“Moj thëllëzë e malit
Me llërë përveshur
Dil të shoh një herë me sy
Aman, aman, me buzë duke qeshur.
Gocë ç’u hodhe
në va
Vajte tek burimi
Fol një herë me gojë,
Moj Bukuroshe Strumit
Me shtëmbë në
krahë.
Gocë, në anën e brezit
Mbaje një kërma,
Fol një herë me gojë, moj Bukuroshe
Strumit
Me shtëmbë në krahë,
Gocë, ngrije pak shaminë,
Moj të shoh bukurinë
Fol një herë me gojë, moj Bukuroshe Strumit.”[3]
Pikërisht në këto momente, disa ditë para
hapjes së festivalit të Gjirokastrës, Enver Hoxha botoi librin me kujtime
titulluar “Vite të vegjëlisë”. Midis tyre zinte vend në mënyrë fragmentare edhe
kënga e “Bukuroshes...” që këndohej prej xhaxhait të tij. Ky tekst përbën edhe
dëshminë e parë shkrimore që na vjen nga gjysma e parë e shek. të kaluar. Është
shumë i rëndësishëm fakti se krahas këngës labe e gjirokastrite si ajo e
patriotit Balil Nezha, xhaxhai i Hoxhës këndonte edhe këngën myzeqare. Kjo
dëshmon për kufijtë e shtegëtimit të foklorit të kësaj krahine. Enver Hoxha
thotë se fjalët e këngës ishin pak a shumë këto:
“O thëllëz’ e malit
Me llërë përveshur
Me shtëmba në duar
Ti shkoje buzë lumit
Ngreje ca shaminë
Moj Shën Mëri e Strumit” etj.[4]
Por kënga nuk bëri ndonjë përshtypje të veçantë në festival.
Gjithsesi Bulo thotë se për hir të saj, grupi i Fierit u vlerësua me çmim të tretë.
Kënga u paraqit për herë të dytë në Gjirokastër në vitin 2008, e kënduar nga
Llazar Dumi dhe Edmond Grëmbi. Këtë herë u vlerësua me çmim të tretë.
Pra, hulumtimi i këngës në terren është
kryer me ekip të specializuar dhe nuk ka rezultuar pozitiv. Por, përkundër
thënies së Bulos, Refat Hyria, ish përgjegjës i kulturës në koop. bujqësore të
Suk - Strumit dhe pjesëmarrës në ekipin e kërkimit në terren, tregon se atëherë
ata kanë hasur në një shenjë. Kanë kërkuar në pesë fshatrat e kooperativës dhe
kanë gjetur një shenjë të vetme në fshatin Velmish.”Aty, - thotë ai, - plaku i
moshuar Rrapo Arapi kujtonte diçka nga kjo këngë, por grupi drejtues në
Fier nuk e mori parasysh atë dhe e rregulloi vetë tekstin dhe melodinë e
këngës.”[5]
Dikur, para disa vitesh kur fillova të
përfshihem nga interesi i kësaj kënge, munda të hulumtoj në Arkivin Shtetëror
të Tiranës në fondin e Sheries (gjykatores) së Beratit, por nuk hasa ndonjë të
dhënë. Gjeta vetëm një dokument që i përkiste vitit 1844, i cili bënte fjalë
për një vrasje që kishte ndodhur në Strum. Dikush kishte vrarë një burrë nga
fisi Apostoli dhe ishte fshehur në pyllin e dendur të këtij fshati. U deshën
vetëm 3 ditë që të zhvillohej gjyqi dhe koshadhet ta kapnin kriminelin e ta
ekzekutonin me varje, po aty ku kishte kryer edhe krimin. Më vonë u njoha me
Pandeli Priftin nga Strumi, 85 vjeç, i cili kishte ikur shumë herët nga fshati
dhe kishte qenë gjithmonë larguar me punë në sondat e shpimit të puseve të
naftës. Pandeliu banonte afër Muzeut Historik të Fierit ku punoja unë, kishte
të zhvilluar ndjenjën e interesit për trevën dhe kjo na afroi mjaft me
njëri-tjetrin. Ai ishte pasionant i këngës dhe më dha një tekst të
“Bukuroshes...” duke pretenduar se ky ishte origjinali. Madje e këndoi aty në
praninë time me zë të ulët. Ai thoshte se e njihte historinë e saj, e kishte
dëgjuar nga të afërmit dhe e kishte kënduar disa herë atë. Ky tekst ishte shumë
interesant:
“Thëllëzë, kur zbret nga mali
Me llërë përveshur,
Me buzë duke qeshur.
Thëllëzë, më shkoje në lumë
Më hidheshe në va
Me shtëmbë në krah
Ah, moj Bukuroshe Strumit, ah!
Me
dy qetë e zesë, lëroje në arë
Me kindat e fustanit lesoje ugar
Ah moj Shën Mëri e Strumit, ah!
Në anë të brezit,
më mbaje një kërma
Ah, moj Bukuroshe Strumit, ah!
Seç të
erdhi beu, të vrau nënën dhe babanë
Ah moj Shën Mëri
e Strumit, ah!
Seç nxore
kërmanë, qellove beun dhe qehajanë.
Ah moj Shën Mëri e Strumit, ah!”[6]
Përtej kësaj njohjeje Prifti konfiguronte
edhe gjeografinë e hershme të fshatit. Ai fliste për pyllin e dikurshëm që unë
e kisha hasur në burimet arkivore dhe kujtonte përroin që zbriste pranë kishës
së Shën Sotirit e që ishte tharë mbas ndërtimit të ujëmbledhësit të Kurjanit.
Ky element ishte mjaft i rëndësishëm për të lidhur përshkrimin e vajzës me
shtëmbë në krah. Përcaktori lumë apo përrua ishte dytësor. Sipas tij, ngjarja
ka ndodhur në gjysmën e dytë të shek. XIX. Një çift kishte lindur shumë fëmijë,
por kishte rritur vetëm një vajzë, e cila ishte aq e bukur sa me të binin në dashuri gjithë djemtë e
fshatit. Vajza ndihmonte të ëmën me punët e shtëpisë dhe të atin në punët e
bujqësisë. Por bukuria e vajzës mbartte në vetvete edhe fatin e saj tragjik.
Njëri nga bejlerët e zonës, sapo dëgjoi për të, erdhi në Strum dhe bëri çmos ta
joshte. Vajza e refuzoi dhe, nga kërcënimi i tij, u armatos. Kudo ku vinte e
shkonte, në lumë për të mbushur ujë apo në arë për të punuar, mbante gjithmonë
një kobure në brez. Derisa një ditë beu tentoi ta rrëmbente dhe përdori armën
ndaj prindërve të saj, që u përpoqën ta pengonin. Vajza e gjuajti gjithashtu me
armë dhe në këtë përpjekje mbeti e vrarë edhe ajo.
Një tjetër të dhënë të rëndësishme për
këngën na e jep shkrimtarja dhe poetesha e njohur fierake Luljeta Dano. Luljeta
kujton se gjyshja e saj nga i ati, Maria, ishte bija e Jorgji Kondakçiut, këngëtarit të
njohur fierak në çerekun
e parë të shek. XIX. Jorgji ishte kopshtar i Omer Pashë Vrionit dhe shkonte për
të kënduar deri në Përmet e Leskovik, kudo ku e thërrisnin nëpër dasma apo kur
shoqëronte pashanë. Ai e këndonte këtë këngë dhe Maria e kujtonte shpesh
“Bukuroshen...” si këngën e tij më të preferuar dhe, sa herë që e kujtonte atë,
bënte kryq. Bënte kryq sepse ajo nuk i thoshte vetëm“Bukuroshe e Strumit,” por
edhe “Shën Mëri e Strumit.”
DIVERSITETET
TEKSTUALE
Duke pretenduar se kjo këngë nuk është
rishikuar mjaftueshëm deri më sot, po bëjmë një analizë krahasuese të teksteve
të saj për të zbardhur sadopak përmbajtjen e tyre qenësore. Ky vështrim na
ndihmon ndoshta për të dhënë variantin e tyre më përfaqësues. Tek të tre këta
tekste të bije në sy cilësimi i Bukuroshes me thëllëzën e malit i cili është
një element i natyrshëm dhe mjaft i njohur për krijimtarinë popullore. Element
i dytë i përbashkët i tyre është shtëmba e ujit. Por ajo që është më e rëndësishmja
është kërmaja, arma e brezit, e cila përmendet vetëm në dy tekste dhe mungon në
tekstin e Hoxhës. Po të marrim parasysh faktin se Hoxha, sic thotë edhe
vetë, ka prezantuar vetëm një fragment
të këngës, aq sa mund ti kujtohej në atë kohë, kjo mungesë është e justifikuar.
Por ai na sjell një të dhënë tjetër
interesante, shumë më thelbësore e më të
rëndësishme se kaq, stilemën “Shën Mëria e Strumit.” Nëpërmjet këtij mjeti
Hoxha dëshmon shenjtërimin e vajzës. Ndërkohë kjo dëshmi duhet konsideruar edhe
një sakrificë për figurën e tij, pasi për ngjyrimet politike të kohës ajo
përbën një paradoks. Në kohën kur Hoxha, si kreu i politikës shqiptare, kishte
ndërmarrë aktin më të paprecedentë të vitit 1967 për shembjen e objekteve të
kultit dhe kultin e gjithë shenjtorëve të të gjitha feve e besimeve fetare, 16
vjet më vonë nga ky apokalips, në vitin 1983, pikërisht ai, anatema dhe
blasfemia e besimit, ringjalli kultin e një vajze duke e shkruar atë në
origjinal “Shën Mëria e Strumit.” Ç’kishte ndodhur vallë me ndërgjegjen e kreut
të shtetit shqiptar, i cili, pasi kishte prerë mijëra koka njerëzish për
besimin komunist nuk mundi të “priste”kokën e një vargu kënge? Nëse Hoxha nuk
do ta shkruante këtë varg atëherë kjo këngë do të kishte vdekur në vetvete për shkak
të anemisë kuptimore. Sepse askush nuk do ta besonte as vargun e kënduar dikur
nga Joti Prifti, i ardhur nëpërmjet kujtesës së një fëmije, as kryqi i gjyshe
Marijes, përcjellë deri më sot nga rrëfimi i Luljeta Danos, as teksti i ruajtur
nga Pandeli Prifti. Me shkrimin e këtij teksti dhe origjinalitetin e tij, Hoxha
ka bërë një akt kulturor shumë fisnik për folklorin myzeqar, ringjalljen e
këngës. Vetëm sipas Hoxhës Bukuroshja e Strumit, nuk është vetëm bukuroshe, por
edhe Shën Mëri. Këtë shkallë sipërore të vlerësimit të saj në popull nuk e
hasim në asnjë këngë tjetër të folklorit myzeqar madje as më gjerë se kaq. Kjo
është një e dhënë historike shumë e rëndësishme që na vjen nëpërmjet tekstit të
saj dhe përbën interes shumë të madh studimor.
Por ç’ka ndodhur vallë që një vajzë fshati të
hyjë në këngë jo vetëm si e bukur por edhe e shenjtëruar deri në sinonim? Ç’ka
ndodhur me popullin e kësaj zone që ka paralelizuar portretin e saj me
shenjtoren më të adhuruar të Botës? Ç’farë shpirti të ndjeshëm kanë pasur ata
që guxonin të ngrinin figurën e një vajze deri në kult? Ç’ ka bërë ajo për ta? Cili ka qenë akti i
saj madhor? A nuk është kjo një shenjë
që na thërret për të gërmuar në zgafellat më të thella të kujtesës popullore?
Duket qartë se nëpërmjet këtij shenjtërimi
banorët e kësaj treve na kanë dhënë një shenjë të jashtëzakonshme, një shenjë
të rrallë, që nuk e hasim në asnjë komunitet tjetër. Në kohën e krijimit të
kësaj kënge aty ka pasur tre kisha: Shën Gjergji në Strum (Matkëz), Shën Kolli
në Kurjan dhe Shën Marini në Roskovec.[7] Në
të trija këto objekte kryheshin ritet fetare dhe ndizeshin qirinj për të gjallë
e për të vdekur. A nuk mjaftonin ato për të ndezur edhe qirinjtë e Bukuroshes?
Duket se jo! Bukuroshja paska qenë një vajzë aq e rrallë sa nuk e nxinin tre
kisha. Shpirtin e saj nuk e ndriçonin dot as qirinjtë e tre kishave, as tre
altarët e tyre, as psaltja e tre priftërinjve. Bukuroshja meritonte një adhurim
të vecantë, një altar të vecantë, një kishë të vecantë. Dhe ata e ngritën atë.
Ngritën një kishë folklorike me themele të derdhur në thellësinë e shpirtrave
të tyre adhurues.
Por për
fat të keq, ky element, megjithëse ishte i shkruar nga Hoxha, nuk u përfshi në
tekstin e krijuar nga punonjësit e kulturës në Fier. Madje kënga edhe mbas
daljes së librit edhe më vonë mbas rikthimit të besimeve fetare nuk u
korrigjua. A nuk është ky një mëkat kulturor? Realisht duhet pranuar se ky
tekst është një artific që nuk përqaset as me lirikat e vërteta myzeqare. Ai na
paraqet në vijë lineare vetëm rrëfimin për vajzën që shkon në burim dhe djemtë
që i luten të ngrejë pak shaminë për të parë bukurinë e saj të fshehur. Vetëm
kaq. Dhe me këtë përmbajtje të vakët kënga del një lirikë e rëndomtë dhe
mjerisht pa lidhje me brumin krijues të trevës. Madje e pakuptuar. Asnjë dramë
s’ka brenda saj, asnjë dhimbje, asnjë tragjedi, asnjë shenjë heroizmi për
jetën, asnjë metaforë që të rrezatojë
vlerat socialhistorike dhe emocionet karakteristike të këngve myzeqare të shekullit
19-20. Kujtojmë këtu për krahasim perlat e vërteta të traditës, lirika të tilla
si; “Jemi mbledhur sonte”apo “Të martoi nënoja në prill, o moj në prill.” Ja
një strofë e këngës së parë:
“Jemi mbledhur sonte, shokë,
s’kemi ku të shtrojmë
hordhinë
Hënëza kurrë mos daltë,
dritë kemi dashurinë.”[8]
Ç’farë force ka kjo këngë? Ç’farë nervi
figurativ përdor poeti popullor për të përshkruar fluksin emotiv të pasionit, i
cili shkon deri në përmasat krahasuese me hordhinë? Ndërsa në lirikën tjetër
gjen të tjera mjete, me tone më të buta, më të kadifenjta, por me një regjistër
mjaft të lartë artistik.
“Të martoi
nënoja, në prill o moj në prill
Gëzuar ma shkofsh beharë
Seç të ranë dy pika lot
Të prishën të kuq e të
bardhë.’[9]
Në përfundim mund të themi se nga tre
tekstet e prezantuar, më i ploti dhe më pranë origjinalit duket se është ai i
mbledhur nga Pandeli Prifti. Ky tekst ka në përmbajtjen e vetë gjithë dramën e
vajzës së bashku me shenjtërimin e saj. Përmbi të gjitha ai ka dy vargje
pikante që mbartin një metaforë brilante e që flasin sa një epokë e tërë
historike:
“Me
dy qetë e zesë lëroje në arë
Me kindat e fustanit, lesoje
ugarë.”
Këto dy
vargje japin thelbin e këngës dhe ndërtojnë piedestalin artistik të krijimit.
Që të dy harmonizohen bukur edhe me shpirtin krijues të trevës shprehur në
këngën trimërore të Sukut dhe legjendën e violinistit.
Nga përmbajtja e këtij teksti shfaqet
gjithashtu edhe një sistem shenjash të veçanta, të cilat duhen deshifruar e
interpretuar me kujdes. Pa këtë sistem nuk mund të hyjmë në misteret e saj dhe
as mund të njohim vlerat e vërteta të këtij krijimi. Është pikërisht ky sistem
që mbart në vetvete një trinitet të përbërë nga bukuria femërore, puna dhe nderi.
Është triniteti i jetës, i cili me pak rreshta jep thelbin e saj. Bukuria jepet
nëpërmjet thëllëzës së malit, puna nëpërmjet shtëmbës e ugarit, ndërsa nderi
nëpërmjet armës. Pra nga teksti i kësaj kënge ne mund të zbardhim jo vetëm
historinë e një vajze, por edhe historinë e vetë këtij komuniteti. I tillë
është folklori. Vlera e tij është e pazëvendësueshme, kur mungojnë dokumentat
autentike të një ngjarjeje të caktuar. “Për
shumë shekuj me radhë – thotë Ismail Kadare - poezia popullore ka qenë për njeriun shqiptar kronikë e jetës së
tij, historia, dijet, morali, urtësia, arkivi, kujtesa kombëtare, mesazhi i
transmetuar nga brezi në brez.”[10]
Një
shembull i tillë na vjen edhe nga kryengritja antiosmane e Rrapo Hekalit e
vitit 1847 në Mallakastër. Populli ka thurur për këtë kryengritje 12 këngë, të
cilat përbëjnë historiografinë e saj të plotë. Nga përmbajtja tekstuale e tyre është rikrijuar gjithë kronika e ngjarjeve.
Njërën nga ato, botuar në vitin 1878 nga Thimi Mitko në “Bëleta shqypëtare”,
Fan Noli e interpretonte si fillimin e patriotizmit shqiptar. Nga këto këngë u
mor edhe vargu i famshëm “Sos për mua a për ti, po për gjithë Shqipëri,” të
cilin Sami Frashëri e përdori si slogan të Rilindjes sonë Kombëtare. Nga ky
këndvështrim pra, sistemi i shenjave dhe trekëndëshi i jetës që shfaqet
nëpërmjet tyre, na jep historinë reale të kësaj kënge. Pra nuk është historia
ajo që na çon tek kënga, por përkundrazi, është kënga që na çon tek historia.
Komponenti i parë i këtij trekëndëshi, bukuria na jepet në mënyrë të thjeshtë,
por mjaft domethënëse. Personifikimi i vajzës me thëllëzën e malit është vetëm
një pjesë e kësaj bukurie e cila nuk përbën ndonjë specifikë të rëndësishme,
pasi gjendet edhe në shumë këngë të tjera popullore. Por poeti nuk mjaftohet me
kaq. Ai nuk përdor figura të zakonshme e të njohura në shekuj e në popuj të
ndryshëm si; fytyrë hënë, vetull
shushunjë, shtat selvi etj, etj. Mos vallë nuk mundej? Natyrisht që po, por
mjete të tilla nuk mjaftonin për Bukuroshen e Strumit. Bukuria e saj është
përtej së zakonshmes, përtej së njohurës, përtej njerëzores. Veçse ajo është një
bukuri e fshehtë. Ajo nuk duket, nuk zbulohet, nuk shfaqet. Ndërkohë, ne e
përfytyrojmë atë pikërisht nga kjo fshehtësi.
Sepse mjeshtri popullor na e jep me një mënyrë krejt të veçantë, me anë
të nëntekstit. Nënteksti krijohet nga lutjet e djemve që i drejtohen vajzës për
ta zbuluar pak fytyrën. Ata i zënë pusi kur shkon në lumë, kur hidhet në va apo
kur punon në arë dhe i luten ta ngrejë
pak shaminë, të shikojnë bukurinë. Është pikërisht kjo lutje që pasqyron
bukurinë e saj të rrallë deri në shenjtërim. Sepse djemtë krahas lutjes për ta
parë, nuk e ftojnë për kënaqësi fizike.
Pra kënga nuk është një lirikë e shfrenuar erotike dhe nuk ngarkohet me
orgji sensuale. Ajo nuk i ngjet këngës së Dudisë që “Kur shkon në ato varre, të
vdekurit i ngjall/ Të gjallët i vdes fare.” Nuk u ngjan as ahengut të kabareve,
apo këngëve të sokakut beratas me trak e truket e nallaneve, apo çengive
tiranase që tundin vithet për të joshur hamshorët qejflinj të zgjidhin ushkurët
e qeseve të floririt dhe t’ua vinin monedhat në të përbrendshmet e gjoksit.
Bukuroshja nuk ka delikatesën e zonjushave të pasura beratase, nuk mban sako në
trup, as erashkë, as gjerdan floriri, as urupa në gushë. Ajo nuk ka kapele dhe
gusha nuk i zbardhon si top sheqeri, flokët nuk i ka të ngjyrosur me këna dhe
trupi nuk i vjen aromë jasemini, tipike këto për lirikat orientale të kohës që
kishin ndikim të theksuar në folklor. Përkundrazi tek “Bukuroshja...”është një
tragjedi e kohës, e cila ka si shkak bukurinë femërore. Është bukuria ajo që
transformohet në fatin e saj tragjik. Ky fat jepet nëpërmjet dy qeve të zesë me
të cilët vajza lëronte arën për mbjelljet e pranverës. “Me dy qetë e zesë, lëroje në arë”, thotë kënga. Këtu kemi
komponentin e dytë të trekëndëshit, punën.
Ajo punon në arë, djersin, shkon në lumë me shtëmbë në krahë për të mbushur
ujë, sepse e tillë është jeta rurale. Pa këtë përpjekje nuk mund të sigurohej
ekzistenca e familjes së saj. Por ndërkohë, brenda këtij vargu përfshihet edhe
fati i saj i zi, i njëjtë me fatin e zi të nizamit te kënga e famshme e “Urës
së Qabesë.” Edhe këtu fati i trishtë i nizamit jepet nëpërmjet ngjyrës së zezë
të qeve.
“Të
fala të m’i bëni nënesë
Të m’i shesë dy qetë e zes.”
Kjo
paralele fati e “Bukuroshes së Strumit” me nizamin e “...Qabesë”, është një
mesazh i rëndësishëm që flet shumë për gjendjen e shoqërisë shqiptare në
periudhën e pushtimit osman dhe vecanërisht për gjendjen e femrës shqiptare në
këtë realitet. Madje është pikërisht kjo gjendje që guflon një dhimbje aq të
thellë, sa është bërë edhe shkak i krijimit të këngës. “Kënga del nga dhimbja”
thoshte Dritëro Agolli. Në rastin konkret nëse vajza nuk do ishte fatkeqe nuk
do ti kushtohej një këngë e tillë.
Historikisht kur dokumentohet e kënduar Bukuroshja e Strumit, në Fier
erdhën sazet e para nga Berati, ato të Isuf Përmetit. Sazet i shoqëronin dy
çengi, Difja dhe Bihanja. Të dyja bënin aheng në kabaretë e qytetit. Difja
ishte aq e bukur sa mblidhte qejflinjtë e jetës së natës sa shqetësoi edhe
Vrionasit, të cilët e shpërngulën kazinonë që ishte përpara sarajeve të tyre.
Më pas filluan ta merrnin agallarët e pasanikët e zonës për ta shijuar bukurinë
e saj femërore, por askush nuk i ngriti këngë. As Kiu Poro, këngëtari i famshëm
fierak që dha frymën e fundit mbi gjoksin e saj nuk i kushtoi as edhe një varg
të vetëm. Përkundrazi në ditët e fundit të jetës së tij ai këndonte “Gocën e
berberit,” kushtuar dashurisë së tij të parë e të parealizuar.
Por ndryshe nga “Ura e Qabesë” ku fati i
nizamit vizatohet në mënyrë lineare me ngjyra të kobshme, tek “Bukuroshja e
Strumit” kemi një thyerje të menjëhershme të imazhit, një thyerje të
befasishme, gati-gati marramendëse. Mbas penelatave të shkurtra e të kursyera
që dëshmojnë fatin e saj të trishtë, poeti shkëputet në mënyrë të menjëhershme
për t’u kthyer sërish tek bukuria. Pikërisht në momentin, kur ne presim të na
shfaqet lodhja e saj, djersa, mundi dhe sakrifica fizike, ai na e paraqet atë
në një tjetër pamje. “Me kindat e
fustanit, lesoje ugarë”. A ka metaforë më të bukur se kjo? A nuk është kjo
një perlë e vërtetë e folklorit myzeqar që të verbon me rrezatimin e saj prej
diamanti? Cila krahinë nuk do ta kishte zili një metaforë të tillë folklorike?
Nëpërmjet saj populli ka arritur të na japë një imazh të vërtetë shekspirian,
të denjë vetëm për zanat dhe perënditë. Dhe fill mbas këtij imazhi kemi sërish
një thyerje tjetër:
“Në anë të brezit, më mbaje një kërma
Ah, moj
Bukuroshe Strumit, ah!”
Te këto
vargje shfaqet komponenti i tretë i trekëndëshit të jetës, nderi. Në realitetin e kohës bukuria femërore të skallavëronte,
prandaj ajo është në luftë me këtë realitet. Për të ruajtur nderin vajzëror ajo
ka vetëm një mundësi, të përdori mjetin e burrave, armën. Pra, për ironi të
fatit bukuroshja është një burrë. Historia shqiptare njeh shumë vajza që janë
shquar për kontribute me heroizëm burrëror. Gjatë periudhës së Luftës së Dytë
Botërore, në vitin 1943, dhjetë ditë pas
pushkatimit të Margaritës dhe Kristaq Tutulanit, orientalisti i njohur Vexhi
Buharaja, shkroi një vjershë me titull, “Margaritës.”
“Zbardhi shpata,... u nxi
dita,
Ra një trup,... u ngrit një emër,
Ra dëshmore Margarita:
Doli burri nga një femër.”[11]
Kështu shkruan Buharaja: “doli burri nga
një femër”. Ky konotacion poetik krijon një paralel të fuqishëm me burrërinë e
Bukuroshes. Populli nuk e shpreh në mënyrë direkte, por në ndjesinë e tij del
qartë koncepti i burrërisë. Dhe së fundi gjithë kjo sakrificë merr formën e një
tragjedie. Bukuroshja mbron veten nga rrëmbimi dhe vritet së bashku me
prindërit.
Seç të
erdhi beu, të vrau nënën dhe babanë,
Ah, moj
Shën Mëri e Strumit, ah!
Seç nxore
kërmanë, qellove beun dhe qehajanë.
Ah, moj Shën Mëri e Strumit, ah!”[12]
Bukuria
e saj u konvertua në akt heroik. Një heroizëm që nuk përshkruhet nga dekretet
ligjore qeveritare, por nga populli. Sepse tek shëmbëlltyra e saj populli pa
përfaqësimin e vet. Tashmë, pas vdekjes, vajza nuk është më një bukuroshe por
një shenjtore. Populli e qan atë me “ah!” I tillë duhet parë edhe variacioni i
dyzuar: herë bukuroshe, herë Shën Mëri.
Një dualitet jetë-vdekje. E tillë duhet parë figura e saj dhe si e tillë duhet
trajtuar. Dhe në këtë vështrim del më në pah prarimi i artë i shenjtërimit të
saj.
NE VEND TE MBYLLJES
Për fat të keq kënga nuk u ruajt nga ne
dhe nuk u përcoll sipas traditës popullore nga brezat tanë. Arsyet mund të jenë
të shumta që nga ndalimi i saj prej bejlerëve të kohës deri në mënjanimin nga
ngjarjet tragjike të luftrave dhe zëvendësimi i saj me kultin e trimave dhe
dëshmorëve të rinj. Ndoshta ka udhëtuar nëpër kohë me stilemën “Shën Mëri e
Strumit” dhe kjo ka ngjallur reaksionin e idhullimit fetar dhe është penguar
prej priftërinjve. Ndërsa mbas vitit 1967 kur u ndalua besimi fetar ky reaksion
mori ngjyra politike. Viti 1983 është tepër i vonët për ringjalljen e saj.
Brezat ishin ndërruar. Gjithsesi kënga na vjen sërish nga kujtesa e të tjerëve
pavarësisht e vonuar dhe e thyer si “copëza amfore.” Janë të tjerët ata që e
kanë ruajtur, e kanë pëlqyer, e kanë kënduar dhe është fat që e sollën sërish
midis nesh. Kjo meritë i takon Enver Hoxhës. Ishte interesimi i tij që në vitin
1983 filloi gërmimi në kujtesën popullore të trevës. Por tashmë, zgafellat e
errëta të saj ishin shembur dhe e kishin zënë rrëmujshëm nën vete. Pasioni i
Hazizit apo punonjësve të kulturës në Fier për ta rikrijuar atë, është një
përpjekje pozitive pavarësisht motivimit politik. Dhe ata mundën të bënin atë
që bënë, aq sa i përsëritën së paku emrin, ashtu si përsëriten emrat e njerëzve
tek brezat e të njëjtit gjak. Dështimi këtu ishte me rikrijimin. Së paku të
ishte lënë vargu “Shën Mëri e Strumit” të tillë si e quante edhe Hoxha. Por
teksti i Hoxhës nuk u kuptua. Nuk u kuptua shenjtërimi i Bukuroshes. Për të
dëshiruar lë edhe puna kërkimore e ekipit në terren. Pse nuk është marr
parasysh gjurma e gjendur në Velmish? Po banorët e Strumit që kanë qenë larguar
herët nga fshati si rasti i Pandeli Priftit pse nuk u kontaktuan? Mos vallë
kërkimi në terren ka qënë një detyrë politike vetëm për t’i bërë qejfin
udhëheqësit të kohës? Gjithsesi duke besuar në origjinalitetin e tekstit të
Priftit, duhet thënë se kënga duhet të rishikohet në mënyrë që teksti i mëparshëm
të zëvendësohet me tekstin e gjetur. Vetëm në këtë mënyrë ne mund të kurojmë
paksa këtë plagë të thellë folklorike. Vetëm kështu do fashiten ndjesitë
negative për ta quajtur atë sajesë apo mit. Vetëm kështu e vëmë këngën në udhën
e gjerë të brezave, e cila si një bashkudhëtare besnike, do të sjellë
vazhdimisht pranë tyre magji dhe realitet, mistikë dhe elegancë, art dhe
histori. Dhe vetëm kështu kënga do të
luftojë me tendencën absurde të mosbesimit dhe do bëhet pjesë e trashëgimisë
dhe do kthehet në shtratin e dikurshëm të rrjedhës së saj kulturore. Vlen të
kujtoj një thënie të bukur me konotacion dëshpërues për ne. Të tjerët gjejnë
një gur dhe i vënë një emër, ne, gjejm një emër dhe i vëmë një gur… Por guri i
çmuar i Bukuroshes është një diamant në gjerdanin e vlerave të kësaj zone që do
të shndrisë gjithmonë e më shumë. Si një bukuroshe dhe Shën Mëri, si një
dhimbje e bukur dhe bukuri e dhimbshme që sollën historinë tragjike të kësaj
vajze. Ajo do të vazhdojë të jetë edhe në të ardhmen, bërthama e një cikloni që
vërtitet pafundësisht në kujtesën e njerëzve duke mbjellë përherë e më shumë
sfida të reja të interpretimit shumëplanësh.
Nuri
PLAKU
Drejtor
i Muzeut Historik Fier
[1] Nikoll Margilaj
& Frederik Jorgaqi, “Zemrat me diell mbushur” këngë popullore,”Naim
Frashëri”,Tiranë, 1981 fq. 97.
[2] Bajram Cepele, “Bukuroshja e
Strumit”, kujtime, MH Fier.
[3] Nikollaq Bulo, “Bukuroshja e Strumit”, kujtime, MH Fier.
[4] Enver Hoxha, Vite të vegjëlisë, kujtime për Gjirokastrën. Tiranë,
“8 Nëntori” 1983, fq.157.
[5] Refat Hyria, Shënime për
“Bukuroshen e Strumit”, Muzeu Historik Fier.
[6] Pandeli Prifti. Bisedë e zhvilluar në Muzeun Historik Fier, dt.
06.06. 2016.
[7] Shën Sotiri në Strum - Kallfaj është ngritur në vitin 1929 pas
krijimit të kësaj kënge.
[8] Timo Lule, “Fieri dhe kenga”, YMERAJ, Fier 2009, fq. 27.
[9] Po aty, fq.30
[10] Ismail Kadare, Autobiografia e popullit në vargje, “Naim Frashëri”,
Tiranë 1980, fq.7.
[11] Ahmet Kondo, Vexhi Buharaja, njeriu, poeti, dijetari 1920 – 1987,
Beart, UEGEN 1995, fq. 49.
[12] Pandeli Prifti. Bisedë e zhvilluar në Muzeun Historik Fier dt.
06.06. 2016.
