Poezia e Xhevos mbetet

Faruk Myrtaj

1.
Diku nga viti 1984-85.
Libri me poezi ishte ne proces. Nga tematika e kerkuar, mua me shpetonte miniera! I dhashe disa nga keto poezi shefit te poezise te Drita, emeruar aty direkt prej fakultetit.Ne nje vjershe me titull: "Sille djalin ne miniere", keshtu i kerkoja drejtorit, djali i te cilit kishte mbetur edhe ne vjeshte:Nuk eshte fjala veç te puna e djalit ne shqetesohemi mos i thua ne mbremje:
"-Ne miniere ti?! ka kush e nxjerre mineralin!"
Duke na pasur ne dhe femijet tane ne mendje.
"Kjo vjershe ne asnje menyre nuk do te botohet!", me tha ai. "Se, ti e di, ne miniere punojne ose ata qe jane pa shkolle, ose ata me biografi te keqe!"
I mora letrat e mia dhe zbrita shkallet. Mbase isha bere lulekuq ne
fytyre, qe Xhevo, duke ngjitur shkallet, me pyeti: Ke ndonje problem, ndonje hall, Faruk?
Ia rrefeva. "Do ta bej problem te organizates baze...", tha Xhevo.


2.
Para vitit 1983.
Arrita te Lidhja e Shkrimtareve prej Selenice, njeheresh me Kudret Hekuran Isain. Xhevon kerkuam. "Ti, Kudret ulu aty me tej dhe do presesh pak, sa ate mbaroj pune me Farukun une. Se ka ardhur nga miniera ky!"
E kisha lexuar "Zgjimin e thellesive" ne Fier. Ma dha Maku Pone, si trakt, shkova ate shtepia e halles sime, e lexova dhe ia ktheva Pones.

2.

Fundvere 1988. Kisha diplomen e inxhinierit, por dhembi vente te GJUHA, te
Fjala. Per emerimin me pyeti Xhevo. Ne memaliaj, i thashe, atje kane ikur dokumentat!
Hajde me mua!, me thote vetetima e Skraparit.
Atij nuk i thuhet dot JO. I eca perbri.
Do vemi te Arshini, tha. Te fillosh te Zeri i Popullit...
Arshin Xhezo ishte kryeredaktori i ZP-se. Une i gjori, jo se nuk doja, por me hante lekura e kokes nen kapele!
"Mos nuk e bej dot ate pune, o Xhevo!", i thashe.
"Si s'e ben dot gazetarin ti?! Ti qe ben poezine (kishte deshire shume xhevua), ti qe ben tregimin, mos te besh gazetarine! Atje po hane buke ca njerez qe nuk dine te shkruajne shqip, jo ti!
Shkuam, hyri xhevua, doli, shko atje dhe mos u tremb...!, me tha.
Dhe iku...

3.

Ne Tetove, takim poezie. Recitonin me radhe. Nje vjershen time e recitoi Xhevati, mjeshtri aktor qe e keni aty rrotull! Xhevua, u ngrit te recitonte nje poezi te dyte! Kesaj radhe ishte me "dhembjen e tij qe behej Gjuhe", me nje titull pak a shume "Erdhi koha te vriten poetet". Aludimi ishte i drejteperdrejte. Lidhej me venien dore mbi trupin e tij. Auditori e duartrokiti.
Ma sill mua mikrofonin, Xhevo, i thashe une. Ashtu beri.
"Poezia e Xhevos mbetet.
E vertete eshte ajo qe tregoi Xhevahir Spahiu...
Por vrasja e poeteve kishte filluar kohe me pare...", thashe une.
Duartrokitjet nuk ishin me te pakta.
U ula. Midis meje dhe Xhevos, ishte Visar Zhiti. Xhevua u perkule pak qe te me shihte dhe ta shihja dhe tha: Ke te drejte. Kishte filluar prej kohesh eshte me mire!
"Ti e bere shume bukur...", me tha Visar Zhiti, me ze te ulet.
"Une s'kam qene ne burg, por kur nuk e ben ti kete, me duhet ta bej
une...!"

4.

Me duket se pati nje rokade ministrash socialiste te kultures, dhe vjen nje grua bjonde se fundi, me minifund, ne fronin aty! Nga vendimet e para te marra prej saj ishte "lirimi nga detyra e keshilltarit e ...Xhevahir Spahiut!"
Mallkimi nuk i ndahej, se ai grindej me modernet e pulitikes qe i nxirrnin gjuhen Naim Frasherit.Te Albania une shkrova: Duhet te ndodhte e kunderta: Ministrja AD duhet te therriste keshilltarin e deriatehershem Xh Spahiu dhe t'i lutej: A pranon te punosh edhe me mua ti Xhevahir?"
Ia nisa urimet Xhevahir Spahiut per berjen akademik dhe Kristaq Jorgo me shskruanate se "i hapi te dy krahet Xhevahir Spahiu, do ta perfshije oqeanin e madh per te perqafuar farukun atje ku eshte!"

Keshtu e kemi njohur Xhevo Spahiun.
Me pas jemi ulur e kemi pire ndonje gote me te!

Faruk Myrtaj

Shkëputur nga përmbledhja "Pezull"


1.Pas ndeshjes

Ndeshen dy male,
pas ndeshjes një V e hapur.

Fitimtari?
Zogjtë e kaltër...


2.Dheu im

Mos më zezo,
mos u kthe në shushamë.
Të kam mbajtur,
mbamë!



3.Urat

Nga barku i rrebeshit
lindi paqja

Paqja
lidhi brigjet e largëta

Rimbërriti rrebeshi
rrënoi ëndrrat e gurta

Të parat që hodhi në erë
ishin urat…


4.
***

Lumi që buron nga sytë
më përmbyt

Mua
arën buzë dashurisë



5.Anës gjakut qan Ajkuna

(elegji e thinjur)

Pranë Ajkunës mjeron gjaku,
anës gjakut qan Ajkuna.
Qaj, moj qyqe, bar mos mbijë,
vdekjes vetë t’i dridhet buza.
Qaji të tërë me radhë
të rënet përmbys a në brinjë,
me kokat e prera, syshuar,
kthyer nga qielli i hirtë.
Qaj ata që s’kishin nëna
qaj ata që kishin motra;
qaj ata që s’i sheh hëna,
s’u flet deti, s’i njeh kodra
Skajeve të vajit tënd
zunë korbat e krrokasin;
klithmat e tua, moj loke
lisat e malit luhatin.
Kur të vdesësh ti, moj korbë
pak nga pak siç vdes një lumë
kush do të të qajë mbi kokë?
Veten vetë qaje, Ajkunë
Ç’flas kështu? Mos më piu nata
Mjaft zezove, moj e mjerë.
Prije kujën. Mblidh fishekët,
shko në shtrat lind djem të tjerë.

1981



6.
Takim më 31 dhjetor

Në kufirin mes viteve,
për ato që ikën,
për ato që vijnë
mendimi pezull rri.

Ty që m'u shfaqe në dhjetorin e bardhë,
nuk di ku të të fus, nuk di!

Ish pasditja e fundit e një viti në ikje.
Ora e Vlorës përudhte
shkëmbime vështrimesh të dridhshme.

Sido që të jenë ngashnjimet e ardhshme,
këto do të mbeten
të papërsëritshme.

E unë
në kufirin mes viteve,
prerë nga një pyetje si ky qiell me vetëtimë:
Ku të të fus,
në ato që ikën,
a në ato që vijnë?



7.
Shkembi

Mbi buzet e plasura te gureve
perkulet butesisht nje fik i eger.
Ndonje zog qe me te rralle ulet,
sajon nje cerdhe ne pjesen e pavdekur.

Qumeshti i kokrrave ben drite
mbi trupin e ngrire ne heshtje.
T'i vije goja pa le te jape shpirt,
me ta thene te verteten e tmerrshme.

1991


8.
nga Shkurtimat

Ata ndertonin keshtjellen me te verdhen e vezes
njerezit s`kishin buke, por koha kishte njerez .


9.Zezonë

Ç’mënxyrë ia ul kokën
asaj pishe që s’tundet?

Çdo ditë mbi të një sorrë shkon e ulet.
__________________


10.
Borxhet e mia

Do te vdes,
do te vdes i mbytur ne borxhe,
s'eshte asgje mbytja ne lume
a ne dhomat e gazit,
i kam borxhe nenes
qe s'ia ngrita varrin,
i kam borxhe lisit
qe s'ja hodha pjergullen,
i kam borxhe dashurise
qe i vodha te dielen,
i kam borxhe krimit
qe si vura emer.
Do te vdes,
do te vdes i mbytur ne borxhe,
i kam borxhe fjales
qe s'e pashe ne enderr,
i kam borxhe korbit
qe s'ia zbardha pendet,
i kam borxhe vitit '13
qe s'ia mbylla plaget,
i kam borxhe ardhmerise
qe e lashe te pragune
terrin e nje kohe te larget.
Do te vdes,
do te vdes i mbytur ne borxhe.
U kam borxhe te gjalleve,
u kam borxh te vdekurve,
gurin e varrit do ta shes,
te laj borxhet.

Dhe ve piken ketu.
Tani mund te flisni per borxhet qe me keni ju.

11.
Dashuri e ndaluar

Leshoje drerin Artemide.
Harkoje harkun,shigjeten shigjetoje,
piken e lotit qe shket nga syri i drerit,
nese te ngushellon,qelloje.
Leshoje drerin Artemide.
Se dashuria ka uri,
dhe vjeshta,vjeshta e llahtarisur
ve kujensi te jete ne zi.
Shigjeta e nisur kurre s'kthehet pas
dhe mosha s'eshte gafore qe shkon praptas.
Klapite e lindjes te tmerrojne?
Rreshqit,rreshqit ne siperfaqen e jetes,
gjahtare e vetvetes.
Mbi koken tende rri mberthyernje cerdha gjysmehene,
nen driten e sajne kopsht te Luksemburgut,
pellumbat dashurohen gjersa cmenden.
Leshoje drerin Artremide
dhe mos e nis ate shigjete.
Sorkadhja veshur me te zeza,
kah mot pas blirit pret.



12.

Eja te vdesim e dashur

Eja te vdesim, e dashur,
shpenzimet e varrimit i merr persiper shteti,
a s'e degjove ne TV si kryelajm?
Eja te vdesim, e dashur,
s'ka rendesi ne rron si rob a zot,
arkivoli eshte gati,
dy metra vend gjithashtu,
makine e funeralit,
kurora me lule artificiale: te kuqe, te bardha, blu.
Eja te vdesim, e dashur,
c'na duhet kjo jete,
e rendesishme eshte te vdesesh si zotni;
mbylle TV-ne,
te vdesim qysh tani.

13.

Humbje

Kisha menduar te shkruaja
nje kenge triumfi per ty..
Po ti e paske humbur, miku im.
Si ai qe goditet papritur me grusht
dhe syte i erren,
si ai qe bie ne lume befasisht
dhe fryma i merret.
Ku shkoi veshtrimi i kthjellet,
c'korba e hane
dhe c'heshte e helmatisur t'u ngul
ne ballin e endrres pa ane?
Cila fjale,
cila kohe,
cili zot
te beri te flasesh me vete?
Humbamenoja im,
i pagoje si sendet.
T'u fashit sic fashitet nje zjarr
hakerrimi
e ti luan i pajete ne xhungel;
era pergjon
sa te kthehesh ne fluger.
A thua je i teri i humbur?
Shikome ne sy!
Kisha menduar te shkruaja dikur
nje kenge triumfi per ty...

14,

Qen i rrahur

Ketu jam i huaj
ndonese dikur kam qene si i shtepise.
Midis dy stinesh, si midis gureve ka hyre tinezisht
nje shtrese akulli
qe mbyll si izolant cdo mirkuptim.
Ketu jam i huaj,
permasen qe s'e pata e djeshmja s'ma pranon;
ne rruge ka te tjera peme,
ne dhome qarkullojne te tjere zera,
permbi cati pellumbat jane te tjere,
nje re mbi krye me thote: je i huaj...
Te ulerish?
Eshte pak.
Atehere vjen platitja,
mbi balle ngulet hija si gur varri.
Me mire ik si qen i rrahur,
i rrahur nga vetvetja e dikurshme
qe nuk te njeh kush je.
Packa se dje ke qene si i shtepise,
i huaj, sot po iken nga ky dhe.


15.

Parlamenti

Atje brenda,
pas mureve te trasha,
pas mureve te renda,
atje brenda,
thone naten e varrosnin,
thone diten e persosnin,
sa shpresa,
sa enderra,
atje brenda.
Atje brenda?
Nje mengjes u gdhine te tmerruar,
pane se vetveten e kishin harruar
dhe nisen vetveten
nga gjumi
ta zgjonin,
ta miklonin,
te kerkonin:
kush vila,kush plazhe, kush paga te larta,
kush blloqe te reja, avione, parajsa,
duart dhe kembet
si ne ethe i shtrinin.
Perjashta te uriturit ulerinin.

16.
Pezull

Ka muaj qe duart s`me punojne
dhe koka me ben dimer tej e tej;
s`e di se nga me vijne dhe ku shkojne
ca akuj kallur tinez neper dej.

Cdo dite gishterinjte i flasin nikotines
ca fjale uloke...dhe...sot ashtu...si...dje;
aq sa je gati me grusht ti biesh pasqytes,
fytyren tende ta rrezosh perdhe.

Mungesa e vetmise me ka munduar
tani i vetem ndigem si ne morg;
ne se pershesh me kocka me kane shtruar
as korbit vete une nuk i ndolla kob.

Ngre kurthe dite-nata;dimer-vera
shtrigon,mpreh thikat;c`beselidhje e zeze!
Pas cdo rrenoje iluzionesh, era
fryn,o njeri , mbi ty si mbi varreze...

D R A G O I I M

Nga Suzana Kuqi




Ku gjenden përrallat ?
ka një në çdo send
në dru , në tavolinë
në gotë , në trëndafil
Përralla rri aty brenda
prej kohësh
e nuk flet
është si një bukuroshe e fjetur
e duhet ta zgjosh
Por nëse një princ
apo një poet
nuk vjen ta puthë...
fëmija përrallën
më kot e pret..


Xhani Rodari

Pylli i zi dhe kalorësi ynë


Një kalorës me pelerinë të errët e kapele të rrasur mbi koke që mbulon fytyrën e tij por nuk fsheh dot flokët e gjatë e të zez, del si hije nga pylli akoma i përgjumur që përkëdhelet nga drita e parë e agimit. Në këtë çast magjik të zgjimit të gjithësisë duket si një figurë fantastike e mbushur plot me mister e trishtim dhe bjen në kontrast të plotë me horizontin që ka filluar të ndizet e ngjyen me ar sipërfaqen e lumit që rrjedh aq qetë sa duket sikur fle. Kali në ngjyrë kafe përfiton nga ky çast e fillon të shuajë etjen. Heshtje. Kalorësi duket sikur ka ngrirë mbi shpinë të kalit, as edhe ajri nuk lëviz e duket sikur respekton trishtimin e dhimbjen e tij. Lotë të nxehtë rrokullisen mbi faqet e tij burrërore. Kush ka thënë se burrat nuk qajnë... Papritmas një trok i zhurmshëm kuajsh vjen nga pylli dhe kalorësi ynë duket sikur shkundet. Kali i shqetësuar lëvizi e me flegrat që fërgëllonin tek ndjente rrezikun, u ngrit kas, hingëlliu e u bë gati për t’u lëshuar me vrap . I zoti shtërngoi frerët duke e detyruar të ulej dhe një çast u duk i pavendosur se ç'të bënte. Kur zhurma erdhi e u bë më e fortë, nguli thembrat në barkun e kalit e rendi drejt lumit. Një pyll akoma më i errët e priste në bregun tjetër...


- & -

Sapo ai u zhduk në të, pesë kalorës të tjerë ja behën e qëndruan po në atë vend ku kish qëndruar kalorësi ynë pak më parë. Kuajt ishin të nxehur e të djersitur. Ju afruan bregut të lumit dhe kuajt filluan të shuajnë etjen. Kalorësit ishin të zemëruar, bërtisnin njëri tjetrit duke treguar shenjat që kish lënë kaloresi i parë në tokë e pastaj ndoqën me sy bregun tjetër, ku dukeshin ende të freskëta gjurmët e kalit të tij. U ndez një diskutim, tre donin ta ndiqnin pas, por dy të tjerët ngulnin këmbë të ndalonin aty dhe të ktheheshin prapa. Papritmas një kalorës tjetër me kalë të zi e flokë të bardhë u shkëput nga pylli dhe u afrua. Dëgjoi të gjithë me rradhë dhe në fund tha:
- "Kthehemi.Atë që kemi filluar ne do ta mbarojë pylli i zi."




- & -
I Zi quhej pylli, por kur dielli ngrihej lart rrezet e tij bënin të shkëlqenin gjethet e lisave të mëdhenj e të fuqishëm me një ngjyrë te gjelbër paksa të errët por shumë të bukur. Ato zgjatnin degët e tyre, i gëzoheshin rrezeve të para të mëngjesit dhe dukej sikur përshëndesnin dhe falenderonin ditën e re. Gjethet e pemëve ishin gjithmonë të gjelbërta, dukej sikur gjelbërimi buronte në këtë vend dhe kjo binte me shumë në sy në dimër kur pylli përkarshi ishte i zhveshur dhe pemët e tij dukeshin si dordolecë qesharakë që dridheshin nga era e të ftohtët e dëborës së bardhë.Toka, ajo pak që mund të shihej nga bregu tjetër, ishte e errët dhe ndjehej nga larg kundërmimi i mirë i dheut të lagësht e të freskët edhe në muajt më të nxehtë të verës. Ishte i bukur si një pyll ëndrrash apo përrallash por askujt nuk ja mbante të vinte këmbë në të. Për sa kohë mbahej mënd në fshatrat përreth , kush kish kaluar lumin e kish hyrë në të, ose ish gjetur më pas i vdekur poshtë fshatit në breg të lumit i sjellë nga rryma ose ... por më mirë i vdekur se sa i katandisuar si ata të paktë që kishin dalë gjallë. Vetëm pak, shumë pak vetë kishin hyrë, dhe këta numëroheshin me gishtat e një dore. Kush nuk ishte kthyer, mendohej i vdekur. Pra në këtë pyll kish hyrë edhe kalorësi ynë dhe tashmë konsiderohej dhe ky si i tillë...




- & -

Pasi u fut brenda në pyll aq sa mendoi se nuk e shihnin më nga ana tjetër, Gjini sepse kështu quhet kalorësi ynë, zbriti nga kali dhe filloi të ecte më këmbë derisa lodhja i këputi gjunjët e u shemb përdhe. Dhimbja e pushtoi të tërin tek pa duart e lyera me gjak. Ishte gjaku i Marikës së bukur. E kish lënë atje nën hijen e atij lisi të madh ku takoheshin përherë. Përse ajo shpatë kish goditur Marikën dhe jo atë? Përse ja kish mbathur dhe e kish lënë atje? Do të ish më mirë të kish vdekur me të . Por ajo i kish thene:-" Ik Gjin! Ik e jeto edhe për mua!" Po ç'e donte jetën pa të? Ai i la rrugë të lirë dhëmbjes dhe u shkreh në vaj. Ngashërimet e tij ngriheshin lart e shuheshin në degët e dendura të pemëve. Përreth kish vetëm qetësi, as zogjtë nuk cicërinin, dëgjonin në heshtje dhëmbjen e madhe të kësaj qënjeje të çuditëshme që kish hyrë ashtu papritur në teritorin e tyre. Diku dhëmbja dhe lodhja e raskapitën dhe Gjinin e zuri gjumi duke pëshpëritur emrin e të dashurës mes dënesave që po shuheshin...




Shtojzavallet...


Tri vasha me flokë të gjatë e të shndritshëm që ju zbrisnin valë valë deri në fund të këmbëve, të bukura si yje, veshur me fustanë të bardhë, lëshonin një dritë të bardhë si qumështi përreth. Dukeshin sikur ishin bërë prej drite dhe ajri. Kishin qëndruar pak më larg Gjinit dhe e vështronin me keqardhje. Lotët, si margaritarë të vegjël rrëshqisnin faqeve të fildishta të vashës me flokë të zinj si korbi.
- "C'po ndodh me ty motërzë ?"- pyeti vashëza me flokë të verdhë si drita e diellit në mengjes.Tingulli i zërit të saj ishte një mori cicërimash të bukura.
-" Vallë e njeh motërzë ?"- pyeti vashëza me flokë të kuq si rrezet e diellit ne perëndim kur duket sikur merr flakë e ndez horizontin.
-" Po motërza, e kam parë dhe e kam dëgjuar kur i binte fyellit e i këndonte të dashurës së tij. I bjen aq bukur sa shpesh kam qëndruar e jam fshehur ndër degë të lisit e shpirtin ma ka mbushur me gëzim. Gjin e quajnë dhe Marika, vashëzën e dashur të tij. Familja e vajzës është në gjak me familjen e tij dhe e kërkonin për ta vrarë, por ajo e deshi dhe e takonte fshehur atje tek ai lisi i madh e i lashtë i pyllit tjetër. Shtriga e fshatit i zbuloi dhe e kallëzoi tek vëllezërit e saj. Pesë janë, nuk janë djem të këqinj, por e dini gjaku është gjak për ta. Kur e pikasën se kishin rënë në kurth ishte shumë vonë. Marika u hodh para duke e mbuluar me trupin e saj kështu shpata që qe nisur për të marrë jetën e djaloshit, plagosi atë. Do ta kishin vrarë këtë djalë të shkretë, por aq u hutuan ata tek panë se shpata e tyre kish prerë një grua, sa e humbën toruan. Kështu, ajo përfitoi nga rasti dhe e urdhëroi të largohej. Ajo, shtriga e mallkuar nuk ju kish thënë se ishte motra e tyre ajo që shihej me Gjinin...
-" I shkreti, "- pëshpëriti flokëarta, -"keq i ka punët. Herët a vonë do t'i shkojë pranë në qiell".
-"Jo, - ja preu flokëzeza, - ajo nuk është në qiell. Ai e din .... vazhdon tek Fjala e Lire

Kronika dhe spirale

Astrit Lulushi

Më 29 janar vdiq shkrimtari amerikan John Updike, fitues i çmimit “Pulitzer” e gjithmone një hap pranë çmimit Nobel. Pas një kariere letrare prej rreth 50 vjetësh, ai la pas mbi 50 libra, si dhe një numër të pallogaritshëm persiatjesh e recensione librash të zhanreve të ndryshëm nga autorë vendas e të huaj. Lindur më 1932, për Apdajkun ndonjëherë ështe thënë se ishte mishërim i konfuzionit të brezit të pare të rritur në varfëri pas Krizës së Madhe; cilësuar patriot idealist, kokëfortë rreth të drejtave civile, skeptik ndaj lëvizjes së grave dhe kundërshtar i luftës së Vietnamit. Apdajk është quajtur misogjinist, racist dhe apologjist i pushtetit. Por mbi të gjitha dhe vazhdimisht ai është vlerësuar për prozën e tij që dallohet nga një stil i rrjedhshëm shprehës e poetik.
Në vitin 1972, në libraritë amerikane doli i përkthyer në anglisht, libri “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” i shkrimtarit Ismail Kadare. Vetëm pas 15 vjetësh, më 1987, falë një përkthyesi në atë kohë anonim, lexuesi amerikan do të merrte përsëri në dorë një tjeter roman të Kadaresë; “Kronikë në gur”.
Për këtë libër mund të thuhet se është romani i parë, në mos i vetëm i Kadaresë që është përkthyer sukseshëm nga shqipja në anglisht dhe jo nga frëngjishtja, sepse më vonë, pas botimit, do të flitej se libri ishte përkthyer nga shqipja nga studiuesi i njohur shqiptaro amerikan Arshi Pipa, i cili për shkak të mosmarreveshjeve me botuesin a autorin nuk kishte pranuar t’a vendoste emrin e tij si përkthyes
Pas suksesit në anglisht të romanit “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” botimi i “Kronikë në gur” nuk mund të kalonte pa u vënë re nga kritika letrare anglisht-folëse, përfaqësues për disa dekada i së cilës ishte Xhon Apdajk, i njohur për persiatjet e recensionet e tij thuajse të përjavëshme në revistat New Yorker e New York Times Review of Books. Ja se shprehej Apdajk më 1987, rreth libri “Kronikë në gur” që sapo ishte botuar në anglisht nga Meredith Press.
“Shqiptarët janë njohur për ashpërsinë, izolimin e ultra-komunizmin dhe jo për letërsinë e tyre bashkëkohore; megjithëse Ismail Kadare ka një reputacion evropian, dhe “Kronikë në gur” që botohet në Amerikë është jo thjesht kuriozitet, por një roman gjithë-tërheqës, i sofistikuar për nga mendimi, i arrirë për nga zhdërvjelltsia e shprehjes dhe plot vlera emocionale……
.....Kadare është krahasuar me Gabriel Garcia Marquez. Këta dy shkrimtarë tregojnë rreth qyteteve që vazhdojnë të lëshojnë vezullime magjepsëse dhe të mbizotërohen nga klanizmi. Qyteti prej guri (Gjirokastra) që Kadareja nuk ia përmend emrin, duket më pak jashtë botës reale, më pak i panjohur e më i parashikueshëm sesa qyteti Makondo i Marquezit, i tëri me ndërtesa me mure pasqyrash të larta…
……Por si ishte në gjendje Ismail Kadare, nën një regjim famëkeq ksenofobik si ai i Hoxhës, të krijonte një art kaq të hollë e të shprehej aq lirshëml?..……
…Kujtimet nostalgjike të fëmijërisë, sigurisht, përbëjnë një strehë mbrojtëse për një shkrimtar i cili krijon nën një regjim totalitar. Mënyra të tjera krijuese për një shkrimtar në kushte të tilla janë përkthimet, tregimet për fëmijë dhe romanet fantastiko-historike…”, shkruante mes të tjerash Updajk, Dhe thuajse të gjitha këto forma që përmend kritiku i njohur amerikan, duket se Kadareja i kishte përdorur mjeshtërisht si mburojë gjatë krijimtarisë së tij nën diktaturë.

Ulko Çopia

Fatmir Terziu

Ulko Çopia fshiu mustaqet me dorën e majtë. Pastaj po atë dorë e kaloi si pa ndonjë qëllim pas prapanicës. Ndoshta si një motiv që shoqëron fshirjen e duarve. Pastaj pështyu mes dy shuplakave dhe pasi i fërkoi me njëra-tjetrën nisi të kërciste gishtat. Kështu kreu gjestin e tij të dytë në pak sekonda, krejt instiktivisht. Fshiu dorën tek pantallonat për së dyti. Mandej përsëri me dorën e majtë kruajti hundën. Gjesti i tretë i tij. I treti dhe i fundit.
-Ulko Çopia?-u dëgjua zëri nga altoporlanti.
-Këtu!- bërtiti ai sa fuqi zëri kishte, aq sa sheshi që gumëzhinte pushoi si me komandë.
-Bëni në krye!
-Si urdhëroni!
Ai eci mes turmës. Cepin e xhaketës tip ushtarake e jakëngritur e kafshonte ndër dhëmbë. Gjesti i katërt, thuaj. Pastaj u ndal. Mori drejtqëndrim. Shikonte vetëm andej nga erdhi zëri me altoporlant.
-Sa vjeç jeni?
-58.
-Pse keni ardhur?
-Kam ardhur për aksionist…
-Aksionist?
Të qeshurat në shesh dhe zhurma therëse e altoporlantit që deshifronte të qeshurën therëse të Instruktorit të Komitetit të Partisë, gati mbytën përgjigjen e prerë të Ulko Çopias.
-Ju prisni aty, ju sqarojmë më vonë - oshëtiu sërish altoporlanti.
Ulko Çopia bëri disa hapa mes turmës së madhe aty para godinës së vjetër të ish-degës ushtarake, dhe ngeci thuajse pak metra nga pozicioni i tij i parë, pasi nuk e çante dot më tej rrugën nga turma me njerëz. Uli kokën poshtë dhe u mundua t’u shmangej vështrimeve direkte.
Teksa kërciste dhëmbët nga inati, nëpër mend sillte pastarmanë e varur në tra. Tre ditë iu deshën ta kryente atë varje të gjithë atij mishi të stërkripur e të tharë nëpër trarët e shtëpisë së vjetër. Ishte një mesele më vete kjo puna e pastarmasë.

***

Tre burra të një familjeje. Tre gra dhe shtatë fëmijë. Kjo ishte në fakt familja Çopia. E njohur dhe e dëgjuar në vite për pasuritë dhe bereqetin e saj. Por prej më se tridhjetë vjetësh, ky emër ishte harruar. Ishte harruar madje gjithshka lidhej me këtë emër. Çopiat hynë në kooperativë, por çe ku e mbanin ndonjë bagëti. Natën e ushqenin dhe natën kujdeseshin për bagëtinë. Kur u dha urdhëri për kolektivizimin, Çopiat mbajtën veshët në radio. Urdhëri ishte urdhër. Të plotfuqishëm e punonjës të sigurimit qëndruan më dendur në ato anë. Lëviznin edhe natën. Dhe ku dëgjonin ndonjë blegërimë, dihej rezultati. Internim me gjithë familje. Çopiat nuk kishin asnjë shans. I dorëzuan bejkat dhe shelegët me duart e tyre. Pikë qumështi jo se jo, por edhe pastërmaja u harrua në shtëpinë që shquhej për të, në tërë zonën. Kush afrohej tek Çopiat, era e e pastarmasë dimrit të mbushte kraharorin. Dhe kush s’kishte shijuar atë të uruar me ndonjë gllënkë raki?
***

Ulko Çopia u ngrit herët atë ditë. Doli thuajse pa gdhirë mirë. Gjithë ditën nuk u duk në shtëpi. Kur u kthye ishte afër mesnatës. Hapat e tij ndaluan afër grazhdës. Një kërcitje e derës së rëndë e të drunjtë të grazhdës dhe pastaj, një fener bëri ca dallgë drite mbi dëborë. Kaq u desh që të rikthehej ajo zhurmë e atij dimri që dukej sikur vinte me gjithë malin tëposhtë. Atë natë Ulko Çopia fjeti gjatë. Në mëngjez gruaja e shkundi dhe ai ashtu gjysëmsyhapur e pyeti për kaun.
-Kaun? – pyeti e tromaksur gruaja, duke ngritur supet dhe parë sa nga ai e sa nga tavani.
-Po, po kaun të thashë. Kaun që e solla mbrëmë.
- Unë, unë ,… s’kam parë gjë ka.
-Si nuk më patë ju mbrëmë kur e solla kaun?
-Jo.
-Atëherë, ja pra unë kam sjellë një ka. Ai është në grazhdë dhe duhet ushqyer mirë e dhënë ujë të vakët, se …
-Se çfarë?
-Se do ta therr e do ta bëj pastërma.
-Mirë.- ia ktheu e shoqja si me gjysëm goje dhe menjëherë rendi tek babai i tij. I ati i Ulko Çopias, një burrë vetulltrashë, i mbajtur dhe shumë i mençur, të paktën kështu njihej në atë zonë, menjëherë brofi në këmbë. U mbështet mbi bastun dhe e pa të shoqen e Ulkos në sy. Pastaj priti ajo të fliste. Sa ajo u bë gati të nxirte fjalën e parë, ai lëvizi dorën dhe i bëri shenjë të mos vazhdonte. Bëri nga dera. Pastaj nga dhoma ku flinte Ulko.
-Dëgjova zhurmë kau mbrëmë, apo…?
-E di, e di…, që ke kohë që s’të prish gjumin një zhurmë e tillë. Edhe mbrëmë mendova se …
-Se çfarë?
-Se do të më ndihmoje të…
-Pastarmaja nuk bëhet natën, nuk bëhet me …
-Mos duhet që..
-Jo, po më thuaj ku e gjete atë ka?
-Larg, shumë larg. Një ditë me këmbë, baba.
-Ashtu?!
-Ai ka nuk më duket nga andej. Ai ngjan më shumë me…
-E paske parë?
-Po. Sa u shtrive e të zuri gjumi ty, unë atje e kisha vendin.
-E di se çfarë na ke bërë?
-E di. E di se kam prishur emrin e mirë të Çopiajve. E di. Por a e di ti se ne s’kemi më emër?
-Jo, jo, nuk bëhet kështu, nuk bëhet…
-Po, e di këtë, e di.
-Mirë atëherë. Para se ta therrim, zgjoje tët vëlla, dhe kam diçka për të provuar.
-Çfarë? Ç’është kjo provë?
-Shko zgjoje njëherë…, shko.

***

Kau për gati një vit u bë pastaj pjesa e fshehtë e tyre. Ai kurrë nuk pa dritë dielli me sy. U mbajt në grazhdë dhe u ushqye aty. Vetëm kur erdhën të korrat e misrit mëngjezeve herët plaku e nxirrte deri tek ara. Ai kujdesej për të. Ai e ushqente. Ai i çonte ujë.
Një ditë i mblodhi bashkë të dy djemtë. Dhe nisi tu tregonte diçka.
-Lëshojeni kaun mes stavave të misrit. Lëshojeni të ecë vetë, - u tha plaku.
Ata të dy shihnin njëri-tjetrin në sy. Pastaj e lëshuan. Kau kaloi stavën e parë, pastaj të dytën, të tretën, të katërtën, të pestën, të gjashtën dhe tek e shtata nisi të kafshojë kallinjtë e verdhë të misrit që vareshin poshtë nga tejpjekuria e tyre.
Plaku ngjeshi duart mbi dorak dhe foli menjëherë: “Tani po. Tani ai është për pastarma. Dëgjoni mirë djema. Në këtë jetë çfarë do të bësh, është e pamundur që të të mos rikthehet në dëmin tënd, në kokën tënde. Dhe iu kthye Ulkos. Ti e rrëmbeve kaun që na e grumbulluan neve, por dije se prapë do të ta grabisin. Por kur kau shkoi tek stava e shtatë, duke lënë gjashtë pa prekur, unë kuptova se pas shtatë brezash, le të ndodhë ç’të ndodhë. Mundi dhe sakrifica e tim biri most ë shkojë kot…”
Dhe ashtu u bë. Kau u therr. U bë pastarma. Dhe dimri kaloi si vite më parë në familjen e Çopiajve. E ndërsa dimri ia linte mantelin e zi bardhësisë së pranverës, postieri në një nga ditët me diell u solli një letër të zarfuar. Ishte një letër e Komitetit të Rinisë që kërkonte vajzën e Ulko Çopias për në aksionin e hekurudhës. Ulko nuk e donte veten.
-Unë nuk kam vajzë për aksione. Nuk e çoj në aksion. Dhe ashtu bëri. Ditën që do të nisej ai u gjend vetë në atë shesh.

***

Ishte thuajse i përhumbur. Sheshi po zbrazej. Autobuzët po mbusheshin. Para tij tre burra me kostum dhe një me uniformë policie kishin nxjerrë një bllok dhe diçka shkruanin. Shkruanin e vetëm shkruanin. Ai u shkund. Fshiu sytë, pa përqark dhe ashtu në hutim e sipër foli: “Jo, unë nuk e volla kaun…”

Poeti që në jetë kishte vetëm poezinë

Frederik Rreshpja, gjurmët e një poeti të madh lirik

Zef Pali

Nuk e di nëse ka mbetur ndonjë gjë në këtë botë, që të më gëzojë. Gjithë ç’kam dashur e kam humbur. Pra, çdo gjë e kam humbur në mënyrën më serioze dhe nuk ankohem nga fati im. Kur trishtohem shkruaj. Prandaj shkruaj shumë. Nëse rri me njerëz, këtë e bëj vetëm për edukatë. Vizitat dhe mbledhjet i kam inat. Përgjithësisht kohën e kaloj në dhomën time, i vetmuar. Pastaj “sa më shumë të shkruash, aq më i vetmuar je. Është një rreth vicioz”. Kështu do të shprehej kohë më parë ai, para pak ditësh pasi u përcoll për në banesën e fundit.
Rreshpja
Pak rebel nga natyra nuk mungoi të jetonte brenda tipit dhe ekzistencës të tij ditët e fundit të jetës. Mbase i lindur për të qenë një përjashtim, Frederik Rreshpja nuk pranoi mëshirën dhe lëmoshën e askujt. Jetonte në kushtet e një vështirësie të tejskajshme ekonomike, megjithëse poezitë e tij recitoheshin në tryeza parlamentarësh a milionerësh të rinj. Frederik Rreshpja ka pasur një jetë paradoksale dhe tragjike. Rebel dhe krenar, ai nuk mund të pajtohej brenda ideve të shtrënguara të kohës. Kështu jeta e tij u rrokullis nëpër burgje gjatë regjimit komunist për gati 17 vjet. Ndryshe nga të burgosurit e tjerë politikë, ai kurrë nuk e ka përdorur këtë certifikatë as për t’u hakmarrë dhe as për të kërkuar diçka, që në fund të fundit i takon.
Në Shkodër njihej dhe nuk njihej. Mund ta krahasoje me gjithçka e me këdo, por mbase as do të të shkonte ndërmend se bëhej fjalë për një nga poetët lirikë më të mëdhenj shqiptarë të shekullit njëzet, Frederik Reshpjen.
Poezia
Me duar që dridhen dhe më zë të zvargur, një nga miqtë e Frederik Reshpes do të citojë disa falë të Moikom Zeqos, aty në këmbë pranë trupit të poetit. “Poezia e Frederik Rreshpes është skema e tij nevralgjike e pashlyeshme, që dimensionohet në heshtje, delikate dhe e sigurt, në hapësirën panteonike të poezisë dhe të artit shqiptar. Rreshpja është një poet i lindur dhe jo një poet i bërë”. Është e vështirë të flasësh dy fjalë për njeriun dhe për poetin. Në këtë kohë të dominuar nga politika, Rreshpja bëri një sfidë elegante për të na shpalosur një kaleoidoskop imazhesh dhe plot ngrohtësi njerëzore. Libri i tij poetik më i famshëm “Erdhi ora të vdes përsëri”, nuk është aspak një mall nekrofilik. Poezia e Frederik Rreshpes është me një kod dhe një apel simbolesh dhe nënkuptimesh. Në poezinë e tij, është një finesë tepër e hollë, një delikatesë e brendshme që të habit Robert Elsie, pohon se që në rininë e tij Rreshpja ka qenë një poet tronditës. Botuesi amerikan, Henri Izrael, shënon se poezia e Rreshpes “është një poezi tronditëse dhe me një mjeshtëri që amerikanëve iu mungon”. Kritiku rus Ivanov shkruan: “Ne kemi Pushkinin, Eseninin dhe shqiptarët duhet të jenë krenarë që kanë një poet të tillë”. Kritiku francez, Leo dë Rua, thotë se është tronditur nga ky njeri që përmban një gjenialitet ballkanik, ndërsa Ismail Kadare, thotë se Frederik Rreshpja është ndër poetët më të mirë të Shqipërisë.

Pasaporta
Datëlindja 19 korrik 1940
Vendlindja Shkodër
1967 Boton vëllimin “Rapsodi shqiptare”
1991 Kryeredaktor i gazetës “ORA”

PËRGJITHMONË
O ajër i mbrëmjes mbështillmë, erdhi ora të vdes përsëri.
Kur të mbyllen sytë e mi, nuk do të ketë me det
Dhe varkat e lotëve kanë për të ngecur në stere.
Shkoj dhe shirat po i lë të kyçura
Por do të kthehem përsëri në çdo stinë që të dua.
Unë kam qenë trishtimi i botës.
O ajër i mbrëmjes mbështillmë, erdhi ora të vdes përsëri.

E papritura e fundvitit në “Kalamari”

Fatmir Terziu

E papritura e festimeve në komunitetin shqiptar në Londër i përket festës së ndërrimit të viteve. E papritur entuziaste dhe surprizë nga shoqata “Dituria” dhe “Sfida” në Londër. Një festim me të gjithë aktivistët dhe kontribuesit e këtyre shoqatave. Të ftuar edhe miqtë e saj nga shoqata të tjera, si “Ardhmëria” me drejtuesit e saj, “Peja” me aktivistët dhe drejtuesit e saj, “Faik Konica” me stafin e saj të devotshëm dhe mjaft gra e aktiviste femra. Një natë festive që zgjoi edhe një traditë. Një natë festive që gjëmoi nën ritmin e valleve dhe këngëve shqiptare. Një natë festive me tradicionalen e rakisë shqiptare, gjizës dhe prodhimeve të tjera. E gjitha një traditë në veprim. E gjitha bukur dhe këndshëm në Restorantin “Kalamari” të pronarit shqiptar tepër dashamirës, Abdylit. E gjitha një festë argëtuese me protagonistë fëmijë, burra e gra, të moshuar e të ftuar. Protagoniste kënga shqiptare, vallja gjithëkrahinore dhe ajo moderne nën ritmin e beli-dance të një valltareje rumune, ekskluzive për këtë festë shqiptarësh.

E papritura tjetër

Por e papritura tjetër ishin rikthimi i dhuratave tipike shqiptare për fëmijët aktivistë, kartolinat dhe pakot për aktivistët dhe mjaft urime të veçanta. E papritura ishte fjala e dashur, solemniteti dhe gëzimi i përbashkët, buzëqeshja dhe dashuria për njëri-tjetrin. E mbi të gjitha atmosfera e fituar nga prania e mjaft vendësve që darkuan nën ritmin shqiptar. Selmani, Maliqi, Naimi, Lutfiu, Sherifi, Gazmendi, Besniku e mjaft të tjerë festuan ndjeshëm. Ritmi i valleve përfshiu midis tyre burra e gra, fëmijë e breza, për të çuar më tej edhe këtë traditë aq të domosdoshme për të ardhmen.

Ajo që binte në sy

Diku në një cep të restorantit ishte një flamur i qëndisur shqiptar, në krah të flamujve britanikë dhe të Kosovës. Një rutinë fotografish që prishej nga vizitorët, një muroramë e mbushur me detaje festive takimesh dhe mjaft dosje të tjera që sillnin faktet e mëparshme. Të gjitha të dokumentuara bukur dhe qartë. Që nga koha kur “Dituria” dhe “Sfida” hapën zemrat dhe u përkushtuan në shërbim të komunitetit e deri në traditat e shumta, kopshtet dhe perimet e prodhuara tradicionalisht. Një varg me hudhra, qepë, e produkte të tjera nga kopshtet e këtyre dy shoqatave ishin e dhe surpriza dhuratë e rradhës për miqtë e ftuar.

Organizatorët

Aparati i shqiptarit të talentuar, Besnikut vazhdonte punën e tij, ndërsa edhe vetë anglezët e “Kalamarit” ngriheshin e përjetoheshin në kujtimet digjitale të festës së ndërrimit të viteve. Ruzhdiu dhe Kadimja, dy intelektualë modelë të komunitetit natyrshëm si të zotët e shtëpisë, në këtë organizim të bukur gjendeshin san ë një tryezë në tjetrën. Shqipja ndihej krenare aty në murin kryesor të restorantit atë natë. Edhe ajo shijonte dykrenore gëzimin dhe surprizën e veçantë.

NAIM BERISHA NJË ‘SPROVË E SUKSESSHME’

Fatmir Terziu

“Nata e një lypësi” është “sprova e parë me tregime të shkurtëra” thotë autori i tij Naim Berisha në shënimin e librit. Janë 100 tregime të shkurtra. Tregime të shkruara ndjeshëm dhe botuara nga “Dituria”. Tregime që nisin me “Fillim vjeshte” dhe bitisin me tregimin “Njeri”. Tregime që përmblidhen në 127 faqe libri. Dhe të gjitha në pesë kapituj. Pesë kapituj që mbajnë ngeshëm interesin e leximit të tyre. Një interes që shfaqet në mënyrën e paraqitjes, kuptimin, metodën, arsyen, mesazhin, leximin poetik dhe mori gjërash të tjera interesante. Të gjitha këto janë një arsye më shumë për t’u ndalur në leximin e shkrimtarit Naim Berisha, autorit të njëmbëdhjetë librave, romanit “Vetëvrasja e shpirtit”, librave në poezi “Njëzet lumenj rjedhin në klasën time”, “Le të vijnë vajzat”, “Zog i qiellit” etj. Është një arsye që vjen, jo thjesht nga sasia e botuar, por nga vlerësimi i dhënë për të.

Psikologji me ndjenja njerëzore

Naim Berisha është lexuar e vlerësuar nga shumë pena shqiptare. Dritëro Agolli, Teodor Laço, Bedri Dedja, Halil Rama e shumë të tjerë kanë thënë fjalët e tyre për krijimtarinë e tij.
“Nata e një lypësi” nuk është vetëm një sprovë. Tregimet e renditura në këtë vëllim janë një mënyrë e re paraqitjeje. Një mënyrë që vjen nga natyra poetike e autorit. Janë tregime shumë të shkurtra që flasin qartë e përcjedhin ngeshëm mesazhin emocional të tyre. Kështu flasin të njëzetë tregimet e kapitullit të parë. Tregimi “Fillim vjeshte” pasohet nga një tregim domethënës “Fryma e nënës” dhe në tërë argumentin e tyre sjelin një domethënie të madhe tek lexuesi. I pari me një figuracion të plotë sjedh fatin e një tërësie në lëvizjen e detyruar vjeshtore ku pastaj shënohet fati i saj në kohë, vend e hapësirë. Dhe këtu është ajo që lexohet si një ndodhi: “qysh prej asaj kohe, çerdhet e tyre kanë mbetur të shkreta si guaskat boshe të zajeve”. I dyti është një lidhje në harresë-kujtesën njerëzore që lidhet me frymën e nënës. Pastaj me rradhë janë “Nata e një lypësi” që vjen si një telajo e një nate të zezë, “erozion” që sjedh populloren “si dushku për gogla”, apo edhe “Mat e mos pre” që lxohet si një fjalë e urtë e tëra. E kështu plot tregime që në këtë linjë e rendisin autorin jashtë sprovës së tij. Një sprovë e sukseshme! Një sprovë që në fakt me autorin nis që në vitet 80-të. Një sprovë që fillon tek poezia. Shkrimtari shqiptar Teodor Laço thotë për autorin: “e kam ndjekur krijimtarinë e Naim Berishës thuajse që në fillimet e saj. Si shumë poetë që vijnë nga zonat rurale, edhe Naim Berisha sillte natyrshëm aromën e vendlindjes, me të veçantat e saj, me një psikologji ku ndjenjat njerëzore, ato që formojnë ashtin e individit si krenaria për fisin, materializim i rrënjëve të thella dhe i luftrave për mbijetesë, qërshetohen në përjetime të çiltra për dashurinë”.

Rima dhe figuracioni, dy armët e autorit

Kur botoi vëllimin me poezi “Zog i qiellit” autori Naim Berisha theksoi se “nuk kam përfshirë poezi të errëta ose si të pakuptueshme për një pjesë lexuesish, si në tre vëllimet e para. Nisur nga sentenca angleze “no to rhyme it’s a crime” (vjersha pa rimë është një krim) jam munduar të përdor lloje të ndryshme rimash”. Duke lexuar poezinë e tij shkrimtari shqiptar Teodor Laço shkruan: “janë disa hulli që e kanë çuar autorin, Naim Berisha, ndaj një poezie të thjeshtë, konkrete, me rima e me ritëm, por ku është i pranishëm gjithashtu edhe figuracioni që është gjuha e poezisë. Duke zgjedhur këtë formë, autori duket se niset nga dëshira që të prekë edhe atë mërgimtarin pak të shkolluar që don të mbajë në mendje e të përsrisë me vete dy vargje të përmallshme edhe intelektualin që është i detyruar të bëjë punë të rëndomta”.
Dhe natyrshëm poezia e fundit e Naim Berishës është një arsye të ketë kaluar ‘sprovën’ e tij. Ajo është e pjekur dhe e dashuruar me lexuesin, pra duke e detyruar lexuesin të përhumbet mes saj. Berisha është më kthjellët në poezinë e tij. Mjafton të sjedhësh nëpër mend poezinë e tij “Bari i ringjalljes” të kuptosh gjithë forcën e 49 poezive të tij. Autori ka botuar edhe fabulat e tij në vëllimin me fabula “Grindja e skeleteve” (1998).

Romani i Naim Berishës

Jo më kot autori në hyrje të romanit të tij ka përzgjedhur thënien e Henry Heinne: “Ai që dashuron për herë të parë, qoftë dhe pa sukses, është një perëndi. Ai që dashuron për herë të dytë, qoftë dhe me sukses, është budalla.” Kjo përzgjedhje e autorit përshkon gjithë fabulën e romanit që vjen nga goja e Anës, karakterit kryesor që sillet si një plotës e tërë lidhjeve dhe ndjesive me Andin. Fjalëprurja në trajta dialektore të zonës verilindore e bën këtë lidhje dhe pikënisje në roman një fuqi shprehëse dhe një siguri në interesimin e të lexuarit.
“Vetëvrasja e shpirtit” pason kështu suksesin e autorit në poezi, në prozën e shkurtër dhe krijon një mundësi më të madhe shprehëse e lidhëse me sfidën e tij ‘sprovë’. Është pikërisht kjo sprovë që në gjuhën e Brenda Almond vjen si një metaforë e tolerancës shpirtërore për të përshkuar një ndjesi shpirtërore që autorizohet në roman. Gjetja sipas autorit se “toleranca nuk është neutralitet” është edhe një pikëtakim me teorinë e paraqitur nga Almond tek Revista e Filozofisë së Aplikuar (Vëllimi, 14, numri 1, viti 1997, faqet: 19-30). Kjo tolerancë lidh dhe fuqizon tërë karakteret në roman dhe gjen forcë në transparencën shpirtërore të lidhjes Ana-Andi Egro.
Ndërsa filozofia e Berishës gjen se në këtë lidhje është konceptualja midis përshkrimit të natyrës njerëzore dhe konceptit se çfarë është mirë për njohjen e kësaj natyre, sipas Almond, është e njëta gjë që lidhet me disa probleme etike që shërbejnë për të ngritur konfidencialitetin dhe informuar në mënyrë të plotë atë që është diskutuar. Sipas të dyve, ajo që është kryesore është se lidhjet jetike sjedhin një kuptim më të plotë për kuptimin e ideales në tolerancë.
E gjithë kjo lidhje filozofike vjen si një burim i pasur fjalësh që ushqehen nga njohuria dhe pasuria e madhe e autorit. Fjalë të fuqishme dhe të shprehura urtazi janë një thesar dhe një ushqim për letërsinë shqiptare. Këtu Berisha kryen më shumë se sa ‘sprovë’ dhe fuqizon tërë elokuencën e tij krijuese. Naim Berisha nuk shton kështu vetëm numrin e librave të tij, as edhe ‘sprovën’ në një zhanër të ri të letërsisë, por tregon se është një autor që kërkon kujdes dhe duhet parë e lexuar mirë dhe kuptueshëm. “Vetëvrasja e shpirtit” flet qartë dhe pastër në 247 fletët e tij.