Fenomeni arbëresh nën penën demoniake të profesor
A. Shundi Inline image
1. Arbëreshët e Italisë, veprimtaritë e tyre, përbëjnë ndër shembujt
etno - kulturor të përveçëm, të pa përsëritshëm dhe ende të pa sqaruar përfundimisht. Me këtë dua të them
se janë studiuar krahasimisht pak, por edhe po të ishin studiuar sa duhet,
gjithnjë fshehin shumë enigma. Ruajnë
prej 600 vjetësh kulturën, folklorin, doket, këngët dhe dashurinë për vendprejardhjen, sikur të jenë larguar në
vitin e kaluar. Ky është një fenomen
psikologjik dhe botëkuptimor, që nuk mund të spjegohet pa studime më të
thelluara.
Ditët e fundit lexova librin e profesor Andrea Shundi, i cili aspekte të
fenomenit arbëresh i shqyrton me detaje. Krijova idenë e pashlyeshme se ky botimi përbën një
ngjarje të rëndësishme shkencore, në
shkallë kombëtare dhe më gjerë.
Ndërgjegja e ime gazetareske nuk më le të hesht ndaj kësaj ngjarje, prandaj po
shkruaj këtë vlerësim modest, për të
ndarë me lexuesit, atë që mësova nga ky libër, ku dritësohen më tej shumë ngjarje dhe
veprimtari kombëtare të periudhave të ndryshme.
Libri titullohet “E(t)nogastronomia
arbëreshe“, botuar më 2016 nga botuesja “Vllamasi“ në Tiranë. Libri u
referohet edhe 79 dokumenteve burimore, përmban 436 faqe si dhe 610 receta
gjellësh e ëmbëlsirash. Është pajisur me 240 fotografi me ngjyra në ofsejt.
Kushton 800 lekë ose 8 euro.
Mjafton të vështrohen burimet e references dhe lexuesit krijojnë ide më
të plotë për një botim shkencor të thelluar. Vetë autori është shkencëtar i
mirëfilltë, eksperimentues dhe studiues me mëse 50 vjet veprimtari shkencore të
zbatuar, njohës i disa gjuhëve të huaja, njohës i thellë i shkencave të
zbatuara, ligjërues në universitete si edhe kumtues shkencor: në Shqipëri e
Kosovë dhe në një sërë vende nëpër botë. Të tëra këto janë njëra anë e këtij
personaliteti shkencor.
Andrea Shundi vijon të
lerë gjurmë të pa shlyeshme në kulturën
dhe në ekonominë shqiptare. Eshte autor
i 45 librave që janë në përmasa të veprave të mirëfillta; prej tyre, 11 janë
botuar pas viteve ‘2000, të vlerësuara
maksimalisht nga rrethi i lexuesve e studiuesve, nga institucionet shkencore të
fushës.
2. Emërtimet e fshatrave/qytezave arbëreshe dhe të rrugëve e shesheve të
tyre janë në shqip, natyrisht dhe në italisht. Institucionet vendore duke
përfshirë shkollat, bibliotekat, kishat etj., si edhe shitoret, restorantet
etj. po ashtu kanë emërtime dygjuhëshe. E folura arbërishte
është kudo e pranishme, shoqëruar me botimet ku spikatin një numër i shumtë
gazetash dhe revistash, krahas radio-televizionit dhe shtypit elektronik
arbëresh. Në fshatin arbëresh ndihesh se je diku në fshatrat e Labërisë, Bregut
etj. Ndërsa në meshën e kishës në qendër
të Tiranës, ndihesh se je diku në një kishë athinjote. Jemi jo përpara një
enigme, por përpara një realiteti, ku filozofia ngre duart.
Ky ndryshim shfaqet edhe më i dukshëm, po t’i drejtohemi
marrëdhënieve historike me fqinjët grekë
dhe sllavë, ku era e barutit ndihet ende.
Fenomeni arbëresh na bën krenar për Kombin, për prejardhjen, për të
kaluarën e ndritur historike ilire-shqiptare;
por edhe për qëndrim kritik ndaj politikanëve marrokë. Duhet të pranojmë se sa
meritë e ardhacakëve arbër është dhe merita
e shtetit tolerues italian, që ka zbatuar këtë politikë ndaj pakicave,
çka ndeshet rrallë në botë.
Realiteti arbëresh behet edhe më mësimdhënës, kur shohim mërgimtarët të
cilët për pak vite jetesë jashtë atdheut, ndryshojnë emrin dhe doket, harrojnë
traditat kombëtare dhe, mbi të gjitha
mohojnë gjuhën, identitetin e
prejardhjes. Pak vite në mërgim dhe shqipen e flasin shtrembër. Fëmijëve
nuk u mësojnë gjuhën amtare. E thënë shqip: flasin përçart. Të kuptohemi, kjo
braktisje nuk është fenomen vetëm shqiptar, por le të mbetemi brenda kasolles
tonë. Sa bashkëatdhetarë i shpien fëmijtë në manastiret greke, për të mësuar
greqisht! Le të mësojnë greqisht, në se u duhet, por pasi të përtypin gjuhën
amtare. Këtë fat na rezervoi historia. Por gjuha e mëmës duhet të mësohet edhe në shkolla me jo pak nxënës
mërgimtarë ose të diasporës. Përndryshe nëna bëhet njerkë, me zor. I flet
fëmijës gjuhën e punëdhënësit, të priftit, të policit vendës.
Arbëreshi bëri të kundërtën e këtyre nënave të përçudnuara. Në vendin
pritës punoi tokat dhe seliti vreshta, ullishta, grurë etj.; djepin e mori edhe
në arë, gjuhën i a përçoi fëmijës me
porosinë dhe bekimin, që ta përcillte te pasardhësit. Me gjithë ndryshimet e jetesës, të punësimit
etj., pak a shumë kështu vijon gjuhësimi, të ushqyerit etj. edhe pas mbi
25 breza arbëreshësh të cilët kanë
populluar një pjesë të Italisë së Jugut.
Kultura arbëreshe, traditat,
mënyra e jetesës janë përbërës themelorë, që me sadopak ndikim nga vendi
pritës, kanë krijuar një identitet të ri, që pasurohet nga viti në vit.
Pak a shumë këtë rrugë ndoqën gjithashtu arbëreshët në Kroaci, në
Argjentinë etj., madje edhe në Odesë. Arbëreshët e shpërngulur pas periudhës
së Gjergj Kastriotit, pak a shumë kanë
mbetur bashkësi me identitet shqiptar,
që jep ndihmesë me vlerë në vendin ku kanë bujtur. Arbëreshët kanë mbetur si
diasporë, që na jep shpresë se do të rivendosim dinjitetin e trashëguar nga të
parët, të paktën qysh me Kastriotët, Frashërllinjtë, Vlorët, intelektualët e
viteve ‘30 të
shekullit XX –të, deri me figurat aktuale të artistëve, letrarëve
dhe shkencëtarëve, të cilët me
identetitein kombëtar njihen dhe çmohen botërisht.
3. Këtë hyrje të gjatë
e shkrova për të dalë te vlerat gjithëpërfshirëse të veprës së re të Prof. Dr. Andrea Shundi, që i përkushtohet diasporës arbëreshe
të Italisë. Profesori, krahas hulumtimit në dokumente dhe botime të tjera
shkencore, disa herë radhazi ka vizituar Arbërinë dhe intervistuar shumë të
moshuar e intelektualë. Është njohur me një sërë institucione arbëreshe, ka
kuvenduar me specialistë edhe nëpër vreshta, ullishta, kantina vere, fabrika vaji
ulliri etj. Ka parë nga afër gatimet shtëpiake, qilaret e prodhimit dhe të
ruajtjes së verërave. Ka shkuar si
studiues, analist, shkencëtar i veprimtarive bujqësore dhe enogastronomike; ka
shqyrtuar për së afërmi aty ku buron dhe përtërihet jeta dhe kultura materiale
arbëreshe. Na përçon kuvendimet me vëllezërit historikë dhe na i shtjellon
veprimtaritë e tyre. Na flet nga brendia e kuzhinës rurale. Ka qenë në kisha të tyre, në shkolla dhe në Universitete
ku veprojnë Departamente të gjuhës dhe letërsisë shqipe, në zyrat e Komunave
etj. Ka lidhje e bashkëpunime shkencore me
shumië kolegë dhe intelektualë të tjerë arbëreshë. Profesor Shundi na
shfaqet si arbëresh i thekur, sikur është moshuar në Kozencë ose diku në Shën Mitër, komunë arbëreshe aq e
mirënjohur edhe për Kuvendin arbëresh disa shekullor, ku ligjëroi De Rada dhe
fillimisht u shkolluan L. Gurakuqi, A. Xhuvani, A. Rustemi e dhjetëra
personalitete të tjera shqiptare.
Po të isha shkrimtar do të shkruaja një roman për profesor Shundin, “Pelegrini në kërkim të rrënjëve“. Do ta
personifikoja me një udhëtar të përjetshëm, me
xhaketë në sup, duke udhëtuar katund më katund të Arbërisë, për të
përkufizuar të ardhmen bujqësore të Atdheut të lodhur dhe të diasporës
dinamilke arbëreshe, e cila ka 600 vjet që gjallon bukur e mirë edhe me bujqësinë tradicionore
“grurë shumë dhe verë të mirë shtëpie“. Asgjë nuk do të kishte të supozuar në
romanin tim të supozuar. Vetë autori i këtij shkrimi është shkencëtari bujqësisë
dhe kjo është pjesa që dhëmb.
Vetëm rreth këtij episodi të përqendrohesh
dhe konkludon se motivi është i thellë, duke u përshfaqur në mundësitë e
munguara aktualisht të bujqësisë të
Atdheut, qoftë krahasuar me të tashmen e arbëreshëve.
Profesor Andrea Shundi rrjedh nga
një familje denbabaden/gjithnjë qytetare. Me vepën e tij që kemi në duar ka
arritur apogjeun e shkencës europiane, gjithashtu lidhur me studimet lidhur me
të ardhmen e katundit/qytezës të botërizuar arbëresh - shqiptar!
4. Për vlerën gjithëpërmasore, kjo vepër mund të ishte produkt jetësor i
dy ose tre akademikëve, me të cilën të mbronin teza për ekonominë, gjuhësinë
dhe enogastronominë. Të triave këtyre
shkencave themelore u ka dalë zot profesor
Andrea, duke i shtjelluar në mënyrën më shteruese të mundshme.
Shqipëria, Arbëria dhe diaspora shqiptare në tërësi, duhet të ndihen krenare
me shkencëtarin poliedrik. Krenar ndihem
dhe une, si bashkëstudenti dhe kolegu i praktikës bujqësore mëse 50 vjeçare. Andrea mbetet shkencëtar i pa përsëritshëm;
shkencat gjithnjë e më shumë po divergojnë, duke u specializuar hollë dhe më
hollë.
Shqipërinë kërkojmë ta bëjmë Zvicër bujqësore apo Francë, Tirol,
Amerikë fermere, Suedi pyjore etj. Këtë
synim përgjithësisht e arritën vëllezërit arbëreshë, me thonj e me dhëmbë,
mbështetur në krahët e tyre, në inteligjencën, por në traditën dhe nën hijen e një shteti human siç është
Italia fqinjë, që duhet t’i jemi mirënjohës në një serë ngjarje historike. Kemi
shtetin, por nuk kemi bujqësinë që kërkon koha. Qeveritë e tranzicionit kanë
parapëlqyer varfëri të dhimshme, se sa
bujqësi bashkëkohore me investime.
5. Vëllezërit arbëreshë, kumton autori, e kanë ndërtuar jetesën e mirë
edhe nëpërmjet bujqësisë së grurit, vreshtit, ullishtës si edhe mbarështimit
sidomos të bagëtisë së imët dhe të derrit në kushte shtëpiake - të shoqëruar me
përpunime frutash, perimesh, qumështi dhe me enogastronomi në kushte artizanale-familjare. Me këtë ngrehinë
ekonomike tradicionore kanë ruajtur gjithashtu identitetin ilir - shqiptar! Një
realitet që ka befasuar dhe ende befason shkencëtarë të vdekur e të gjallë.
A nuk jemi përpara një shembulli që duhet të na ngjallë ndjenja
optimizmi, për ta bërë vendin të
përparuar? Qysh më 1520 arbëreshët e
Kuntisë (Siqili) ngritën vreshta dhe filluan selitjen e tyre; në Shën Koll
(Kalabri) dukumentohet se vreshtaria arbëreshe nisi më 1472. Studiuesja
arbëreshe Giuseppina Di Marco shkruan se nga regjistri kadastror i vitit 1593,
në Mezzojuso (Siqili), 63 për qind e familjeve arbëreshe selitnin vreshtat e
tyre. Poeti Mario Bucci ka shkruar
vjershën “Dhria“, që e perifrazuar mund të përmblidhet: Kur erdhëm me anije,
sollëm edhe kalema hardhie, i mbëltuam; prodhuam rrush dhe verë të fortë, si
rrënjët tona që rrojtën me djersë dhe me lot.
Nuk e di ç’kërkojnë qeveritarët e këtij
tranzicioni shterp!
“Tradita është ruajtja e zjarrit, jo
adhurim i hirit“ - profesor Shundi citon kompozitorin austriak Gustav Malher. Po ashtu, Shundi parashtron se
qytetërimi arbëresh, përfshirë
etnogastronominë, është jo vetëm pjesë e qytetërimit ilir-shqiptar dhe të atij
italian, por i takon edhe qytetërimit mesdhetar, nga më të lashtit në botë.
Profesor Andrea ka mundur të hartojë siç duhet “E(t)nogastronomia
Arbëreshe”, sepse kreu tre udhëtime hulumtuese të organizuara nëpër Arbëri.
Kanë qenë ekskursione studimore, me ftesë kryesisht të Universitetit të
Kalabrisë, por më së shumti të financuara nga ana e tij. Gjykoni sa vlera kanë
dhe kushtojnë këto veprimtari nga ana
fizike, financiare dhe emocionore. Kemi të bëjmë me një “pelegrin” i
cili i ka vënë vehtes mision që ta ndriçojë më tej rrugën e bashkëkombasve. Pak
dijetarë të tjerë kanë bërë të tilla flijime per shkencën, për kulturën dhe
atdhetarinë shqiptare. Kush është i
interesuar të njohë një dijetar të tillë, le të
lexojë veprën e Andrea Shundit, profesorit të profesorëve të vërtetë të
Shqipërisë bashkëkohore.
Profesor Shundi nuk ka shtjelluar thjesht jetën dhe kulturën arbëreshe,
por është futur në lëkurën/brendësinë e tyre, flet me mushkëritë e tyre. E ka
pasur të lehtë që të identifikohet si arbëresh, sepse është i një gjaku, e njëjta ADN kombëtare.
Me veprën e re, Shundi tanimë ka hyrë në familjen dhe në
kuzhinën e vëllezërve arbëreshë. Ushqehet me ta në tryezën e miqve, pi verë nga
rrushi i vreshtit arbëresh. Bashkëkuvedon dhe bashkëpunon me homologët
arbëreshë se si do të riorganizohet ekonomia në kushtet e kësaj krize, si do të
zhvillohen kultura dhe bashkëpunimi me Mëmëdheun, për mos t’u përsëritur
tragjedia e “gjaku i shprishur“. Në instancat kulturore, shkencore dhe
ekonomike arbëreshe, profesor Shundi njihet si institucion që përfaqëson “Të
bukurën Mëmëdhe“. Këtë puls vërtetësie e
gjejmë sepse rreh në çdo rresht të librit; por e kam të vështirë të
shkëpus shembuj ilustrimi, meqenëse i
tillë është i gjithë libri.
6. Kultura ilire shqiptare e arbëreshëve ka ndikim të ndjeshëm në historinë
kombëtare. Personalitete si De Rasa, Variboba, Skiroi etj. janë në
altarin e vlerave letrare dhe historike
mbarëshqiptare.
Identitetin shqiptar, profesor Shundi e vërteton me shembuj nga e
përditshmëria jetësore, pa të cilën nuk do të ekzistonin edhe vetë
pseudoshkencëtarët e akademive sllave dhe greke, të cilët e quajnë veten si
ballkanikë, por faktikisht mbeten mercenarë të një pseudoakademie jashtëkohore
siç është tërësia e akademive serbe-greke-maqedonse- malazeze. Është koha e
duhur që kjo tërësi pseudoakademish të mos përfillet nga shkenca bashkëkohore
europiane.
Bie në sy se midis bashkëpunëtorëve të ngushtë në librin e Shundit,
shquhet Emil Lafe, gjuhëtar shumë i mirënjohur. Në pamje
të parë duket si një lapsus, por kur lexon librin, kupton se krahas anës
teknike dhe atdhetare, vepra ka thellime dhe rekomandime gjuhësore, nga më të
rëndësishmet, në argumentim edhe të
prejardhjes së Kombit.
Profesori u është mirënjohës dhe falënderon dhjetëra institucione,
personalitete shkencore, specialistë etj. çka e parashtron në Hyrje të librit,
sepse dhanë ndihmesë të vyer për përfundimin me sukses të “E(t)nogastronomia
Arbëreshe”. Në mënyrë të veçantë ndalet tek arbëreshi i mirënjohur, prof.
Franko Altimari, zv. Rektor i Universitetit të Kalabrisë dhe akademik i
zgjedhur në Shqipëri i cili i dha idenë për këtë libër e shumë të dhëna
studimore për enogastronominë arbëreshe.
Autori nuk e shënon sa vite veprimtarie i janë dashur për ta përfunduar
këtë vepër. Mendoj se për suksesin e saj
duhet një jetë njeriu intelektual, kur
kemi parasysh periodikën e ngjarjeve, sezonet e prodhimeve bujqësore, kundërshtitë politike,
zhvillimet demografike dhe ato shkencore e administrative.
7. Përveç sa kam specifikuar më sipër, po paraqes disa ide dhe zgjidhje
që na parashtron autori, lidhur me problematikën arbëreshe në shumë rrafshe.
Është e
pamundur të jepet i gjithë trupi i ideve dhe i zgjidhjeve që janë
realizuar në vepër. Mesatarisht në çdo dy-tre faqe shtjellohet një ide qendore.
Paraqiten një e më shumë zgjidhje. Të tëra kanë vlerën e tyre specifike, jo
vetëm për të kaluarën historike, por edhe për të ardhmen e Kombit dhe të ekonomisë. Veçanti e
botimeve të Prof. Shundit është fakti se nuk na imponohet për asgjë. Vetëm
parashtron dhe shtjellon, edhe përmes prozës së ëmbël dhe të rrjedhshme;
mësimet dhe rekomandimet i nxjerr secili lexues.
Po jap disa rekomandime të autorit, të shkëputura nga gjysma e parë e
librit:
“Vreshtaria, ullishtaria dhe enogastronomia arbëreshe janë në shtëpinë e
tyre”. Ky është përfundimi i autorit për zhvillimin ekonomik të bashkësisë së
madhe ilire - shqiptare.
Arbëreshët i u përkushtuan bujqësisë. Vreshtat i selitin edhe 1000 m
lartësi mbidetare. Komuna Shën Mitër (Kalabri) konsiderohet njësia
administrative me më shume ullinj në Itali. Hardhia dhe ulliri, këto bimë
biblike, përbëjnë thelbin e jetës
bujqësore arbëreshe. Por prodhimi i tyre ka rënë, krahasuar me 30 – 40 vite më
parë, sepse BE ka përcaktuar rrregulla të rrepta; ndikon
edhe vala e mërgimit dhe ajo e migrimit të arbëreshëve. Sidoqoftë, në vreshtat
dhe ullishtat e reja përdorin
agroteknologji bashkëkohore, sikurse për përpunimin e rrushit dhe vajit
të ullirit ku perdorin teknologji të miratuara nga BE. Prodhimi i rrushit dhe
i verës, megjithë kufizimet nga BE,
arrrijnë më shumë se sa ky prodhim në
Shqipëri dhe Kosovë të marrë së bashku.
Me një paragraf të vetëm, autori na fut jo vetëm në historinë e ndërtimit
ekonomik arbëresh, por na shpalos edhe vullnetin e paepur të tyre, per
t’u afruar deri barazuar me teknologjinë e vendit pritës; dora - dorës edhe me
normat teknike përcaktuese të BE.
Nuk është e lehtë të bëhesh pjesë e teknologjive të reja, kur kërkohet të shkulen vreshta/ullishta me
hardhi/ullinj nga kultivarë që tregu i botërizuar nuk i parapëlqen, për t’u
zëvendësuar me kultivarë të rekomanduar nga
shkenca europiane e bashkuar.
8. Janë pengesa të vështira, që arbëreshët i kaluan: një herë e një kohë
për t’u përshtatur me ligjet italiane
dhe tani së fundmi me normat teknike të
BE. Këtyre vështirësive u shtohet kriza e viteve të
fundit dhe mërgimi. Me këto gjykime ekonomike – teknike, autori i bën me dije
drejtuesve të bujqësisë shqiptare,
se shkenca dhe teknika nuk zbatohen pa përpjekje titanike, sikurse edhe
pa e ndërprerë vështrimin përpara.
Arbëreshët selitin vreshta edhe në lartësi 1000 m, ndërsa në
Shqipëri një pjesë e tokave fushore zihen me vreshta. Kritika është
më e
drejtpërdrejtë, kur shkruhet se prodhimi i rrushit dhe i verës tek
arbëreshët është më i lartë se në
Shqipëri e Kosovë të marrë së bashku. Ky fakt përbën prapambetje skandaloze,
kur kemi parasysh që arbëreshët janë vetëm sa
rreth 5 për qind e popullsisë banuese në dy shtetet amë. Prapambetja
bujqësore është e papërligjur. Autori paraqet një citat të shkencëtarit Massimo
Montanari në Universitetin e Bolonjës i cili shkruan: “Ushqimi dhe gatimi janë
mënyra e parë për të hyrë në lidhje me kultura te ndryshme”. Jemi përpara një
mësimi të madh: jetën e popullsisë ta
studiojmë sidomos në tryezën e ngrënies,
pikërisht ku amortizohen interesat shtetërore, shoqërore dhe private.
9. Isha në një takim me një skulptor të moshuar. Më tregonte se sa herë
shkonte në Pojan të Fierit, sheh toka të
papunuara, por shihte edhe bulevarde dhe
shatërvane që shtohen nga dita në ditë. Mirëqenien nuk e mat vetëm me
bulevardet, por veçanërisht me tryezat e ngrënies. Shqipëria nuk mund të
mbulohet me plastmasë, kumtoi skulptori. A ka mbetur ndonjë shkencëtar a specialist bujqësie i cili ta
shkundë Ministrinë e Bujqësisë? - më pyeti skulptori.
I fola për Andrea Shundin. E
njihte dhe e respektonte, por kërkonte një
agronom në veprimtari të plotë, sepse duket sikur specialistë të tillë
janë shuar nga ndonjë sëmundje profesionore. I përmenda një agronom vërtet
aktiv dhe të ditur, Gjovalin Gjeloshin, drejtor i Drejtorisë së Bujqësisë në Lezhë. I fola për
veprimtaritë e tij dhe për
programin rehabilitues të bujqësisë, konceptuar nga Gjovalini, që ndryshon nga politikat e
ndjekura nga ministrat e bujqësisë, të kësaj periudhe euforike 26 vjeçare.
Skulptorin e munda me Gjovalinin i cili
kam besim se do behet flamur, për të mposhtur prapambetjen e bujqësisë
“tranzitore” shqiptare.
10. Nga gjellët që përdoren
gjerësisht në Arbëri, vend të rëndësishëm zenë
gatimet me mish keci: “kaciq me
patana (patate)”, “kaciq te graza (skara) me dafin” etj. Mishi i dhisë dhe
sidomos i kecit parapëlqehet, sepse dhia
mbarështohet gjerësisht si bagëti
e shkurreve. Gjellë të veçanta dhe të pëlqyera janë gjithashtu kordhëzat, lepur
i skuqur, byrek me bathë etj.
Në enogastronominë arbëreshe është bashkërenduar në mënyrë të shkëlqyer balancimi ushqimor, duke u ruajtur
përpjesëtimet e kërkuara midis vlerave të proteinave, karbohidrateve dhe
yndyrnave, shoqëruar me sasinë e nevojshme të vitaminave; por gjithmonë duke
mbetur kryesisht në natyrën e prodhimit vendës. Ndërkaq diellin mesdhetar,
përbërjen e tokës dhe traditën, i gjen të mishëruara në çdo recetë dhe pjatë gjelle e ëmbëlsire
arbëreshe.
Ndër 610 gjellët, ndoshta më shumë
shquhen: “Lepur me verë të bardhë”,
“Mish lepuri me ftonj”, “Kordhëza qengji dhe keci”, “Minjiatiall“ një lloj
kukureci i pjekur në hell ose në skarë apo në furrë, “Mixhishku” ku përziehen
disa lloje mishi.
Nga shumëllojshmëria e gjellëve
me mish keci, qengji, lepuri dhe derri të
rritur pranë shtëpisë, dëshmohet
se vendbanimet arbëreshe janë në toka
skeletore; nuk mund të ishte ndryshe, për ardhanjakët e pa ftuar.
Arbëreshët, me mençurinë dhe punën e
tyre mundën që këto toka t’i kthejnë në
vende ku prodhohet dhe jetohet,
madje shumë mirë. Përmirësimi rrenjësor i natyrës, ku u vendosën ardhanjakët, përbën dëshminë më të vyer të
vlerësimit dhe të dashurisë arbëreshe për jetesë më të mirë.
Gatime të peshkut janë tregues i rëndësishëm i kuzhinës arbëreshe.
Shquhen “Bakalla me kangarejele ti thiti e ullinj te zeza” (Bakalaro me speca
djegës të terur dhe ullinj të zi) dhe tetë gatime/pjata të tjera me bakalaro,
dy gatime të merlucit dhe dy të ngjalave të lumit etj.
Ëmbëlsirat janë vërtet të shumëllojshme dhe shumica gatuhen për
kremtimet përkatëse veçanërisht ato fetare. Krahas sheqerit, në to përdoren jo
pak mjalti, mushti dhe pekmezi ose merikota siç e quajnë arbëreshët. Shquhen:
“Çiçiriaq” dhe “Kanarikulla” që përdoren sidomos për Krishtlindje, “Dardha me
mjal (mjaltë)”, “Gaganet”, “Kanojët arbëreshë”, “Kruxhiqe” – fiq të terur të
mbushur me bajame ose arra dhe që piqen në furrë, “Loshkat” lloj petullash,
“Mjalt e fiqve”, “Mustacuall” ku mushti ose mjalti zëvendëson sheqerin,
“Mustardë” nga rrushi ose fiku a dardha, “Paprate (byreçka) me merikotë”,
“Pupeqe” për Karnavalet, “Tarallet” që shoqërohen me pirje vere dhe shënojnë
pagëzimin e fëmijëve, fillimin e dasmës etj., “Xhurxhulle” me farë susami dhe
“Zepulle” si petulla për Krishtlindje.
Gatesa arbëreshe janë paraqitur në librin “Uonimi, cibi, stagioni“,
hartuar nga profesori italian Ottavio Cavalcanti. E veçanta është se përshkruan
10 gatime të rëndësishme arbëreshe.
Disa gatime janë vlerësuar dhe spikatur me epitete: Dromsat – gjella e
të varfërve, Dromsa me likënge - arkeologji gastronomike arbëreshe, Hollë
holla – flokët e engjëllit, Kulaç i
madh i dasmës - ëmbëlsirë e zonave rurale,
Tarallet e dasmës dhe të nuses.
Kalendari vjetor i kuzhinës arbëreshe ndjek pak a shumë ecurinë
klimatike, periudhën kur piqen/vjelen prodhimet bujqësore dhe blegtorale;
nënkupton përdorim ushqimesh të freskëta dhe me më shumë amësim e shije.
“Therja e derkut“ nis kalendarin e kuzhinës. Gjatë verës përgatiten tëmotjet
për dimër.
Me këtë
shumësi e cilësi gatimesh, krijohet përshtypja më e plotë se cila është jeta e arbëreshëve. Kuzhinë arbëreshe do të
thotë gjithashtu të kuvendosh me njerëzit, të
jesh i mirëpritur si mik shtëpie.
Buka është ushqimi kryesor sepse ka përbërës të përqenduar dhe
përpunohet më gjatë në aparatin tretës. Llojet e bukës janë me dhjetëra, jo vetëm nga përbërja dhe
teknika e gatimit, por gjithashtu nga “sebepet” për të cilat paracaktohet:
dasmë, lehonë, Dita e verës, e arës, e vdekjes etj.
Gjellë dhe ëmbëlsira të gatuara me verë, si edhe ngrënia e tyre në
shoqërim me pirje vere, përbëjnë
veçorizime të amvisnisë arbëreshe.
Secili lexues, vetëm duke lexuar listën enogastronomike, krijon
përshtypjen se arbëreshët kanë krijuar
traditë gatimesh në kushtet ekonomike
të mbijetesës. Në rrafsh të parë kanë
ushqimin proteinor bimor me bathët, bizelet, fasulet, qiqrat, thjerzat dhe atë shtazor sidomos me dhinë, lepurin dhe
derrin. Gastronomia dhe kalendari ushqimor u janë përshtatur mundësive të
një bujqësie në toka skeletore dhe
kodrinore, por gjithsesi mbetet kuzhinë e begatë, që nuk le hapësirë për uri
dhe ushqim jo cilësor. Ka vulën e pashlyeshme ilire shqiptare.
11. Pjesa e parë e librit
përmbyllet me një tërësi prej 50 faqe shkrimesh, ku shpërfaqen burime prodhimi,
përpunime, tregtime, kremtime enogastronomike. Këto veprimtari janë vërtet me
mbushullim.
A e dini se arbëreshët kanë disa
dhjetëra ekotipe dhe kultivarë të tyre të hardhisë? Shundi shtjellon disa të
tillë si: Asprun, Hardhagjel, Hora, LotKrishti, Pasularë, Sisëlopë, Ruxh,
Virdhan, Zagarzezë etj. Mandej vijon me dëshminë se disa prej tyre prodhojnë
rrush të bardhë dhe të zi (siç ndodh me Kallmetin, Sheshin, Vloshin etj), çka
ripohon fuqi biologjike dhe prejardhje të moçme. Por edhe parashtron synime për
përmirësim gjenetik, prodhimin e kloneve, kryerjen e analizave krahasuese të
ADN –së midis tyre dhe përkatësve të lashtë në mëmëdhe.
Për më tepër, shumë verëra tregtohen me
emërtime arbëreshe (Arbëria, Haré, Hora, Kokrra, Loti, Mos, Pinot i
Skanderbekut, Pjuhuri/Baruti, Vera Jonë etj.). Nga institucionet italiane, disa
verërave arbëreshe u është dhënë emërtimi DOP e IGP; sikurse u kanë dhënë
emërtime “Qytete Vere”: Barillit, Çiftit, Frasnitës, Këmarinit, Mashqitës,
Zhurës etj.
Në kre të veçantë shtjellohen 31 vreshta e kantina vere, ullishte dhe
fabrika vaji, mbarështime derri e fabrikë sallami. Po ashtu bukëtore (Bukë e
përsosur, Buktore Karafini, Buk’e Ungrës), dhe restorante (Ceraudo, Kamastra
etj.).
Kremtimet enogastronomike janë të panumërta dhe me veçantitë përkatëse
zhvillohen në çdo Komunë arbëreshe. Kryesisht lidhen me agroturizmin dhe të
kremtet fetare e laike, por edhe me ngjarje enogastronomike sikurse “Hapja e
butit”, “Karnavalet”, “Therja e derkut” etj. Zhvillohen kryesisht gjatë
qershor-shtatorit, kur shtohen turistët dhe kthimi në vendlindje i arbëreshëve
për pushimet verore.
12. Enogastronominë arbëreshe, prof. Shundi e ka hulumtuar edhe në
vështrimin gjuhësor e kulturor, duke përfushur dëshmi dhe tregues thelbësorë,
që më tej e lartësojnë kulturën e të ushqyerit dhe të vetë jetesës së kësaj
diaspore historike.
Ky vështrim përbën pjesën e dytë të
librit, duke arritur të zerë 30 për qind të vëllimit të tij. Në gjuhën e
shifrave: Fjalor terminologjik për enogastronominë me 1255 fjalë e terma
arbërisht, shoqëruar me përkatësisht në shqip e italisht; Fjalë të urta 600 dhe
tradita e doke 120.
Me qenë se nuk jam i afërt me këtë fushë të albanologjisë, po ndalem më
pak, duke nënvizuar se në Fjalor ka vetëm terma arbërishte të mirëfillta dhe
shumica dërrmuese nuk janë në “Fjalor i Gjuhës Shqipe”, se dëshmon lashtësi
gjuhësore dhe enogastronomike si edhe gjallim të përbashkët arbërisht e shqip
dhe shumë fjalë/terma që mund të bëhen gjithashtu pronë e shqipes standard. Të
tilla mund të jenë: biljezë për fidan, fillestar për lastar, kryerinë për
bucelë, lisarjel për pjergull, mbroní për vozë, ngjërim ose ngjepsje për
degustim, pishnesë për dolli, spalë për shermend, shtrydhëse për trokull etj.
Mahnitëse janë fjalët e urta, aq shumë vetëm për enogastronominë! Për
t’u patur zili nga një sërë gjuhë të tjera. Ku mund të hasen shprehje të tilla
moralizuese, të traditës, të mjeshtërisë, si për shembull “Duhi mir si buka e
vera”, “Ti, buka dhe vera”, “Vreshta e ullishta mjaftojn qe familja t’jetoj
mir”, “Grur shum e ver shum”, “Kadori/Gjethja ruan/mbron rrushtë”, “Hardhia me
shum pamna/gjethe ben pak rrush” etj. Po ashtu çiftime, bukë dhe verë: “Buk e
ver dhe më gjë”, “Pafshe hije/nderime si buka e vera”, “Rrofshi sa buka e
vera”, “Shurbe bukën e mat veren”, “Triesa pa buk e ver ska hije” etj.
13. Në përmbyllje të këtij shkrimi nuk më rrihet pa spikatur krahasimet
shumë të goditura, që Shundi bën midis disa gatimeve arbëreshe me ato shqiptare
(buka, fiqtë e terur, hardallia, kulaçi, lakrori, petullat, qulli etj.) si edhe
me ato italiane (kanojët arbëreshë me cannoli sicilian etj.). Po ashtu, shumë
krahasime bëhen midis fjalëve/termave në arbërisht, shqip dhe italisht.
Në tërësinë e librit vihet re se shtjellmet e Shundit janë të thjeshta, pa përbetime, pa perifraza
bombastike dhe figura apostrofike. Godasin drejt ku është problemi.
Janë nervi i jetës së vërtetë njerëzore.
Të jem i sinqertë me ju që më
lexoni. Nuk e kam kohën me mbushullim për
t’u marrë me grafomaninë e kësaj periudhe, që në një farë mënyre, librin
e ka burgosur. Librat, që sot çajnë
verbimin e krijuar nga teknologjia, janë të pakët. Ndër to është ai i profesor Shundit, për të
cilin përmbusha këtë përsiatje modeste. Është vendi të përmend një thënie të
shkrimtarit gjerman Henrich Laube, çka
është cituar në këtë libër: “Librat nuk janë mbijetesë e të shkuarës, por armë të së ardhmes“. Kur libri nuk është
armë, nuk konceptohet se ç’mund të jetë tjetër!
Mësimet që dalin nga leximi i librit shkencor janë shumë të vyera, por
varet si i kuptojnë ata të cilët i kanë punët në dorë, për t’i përmirësuar.
Ana shkencore e “E(t)nogastronomia Arbëreshe” është gjysma
e realitetit. Gjysma tjetër, më e
rëndësishmja, është zemra e profesor Shundit. Kjo zemër po “pushton” trojet tona në Shqipëri, Kosovë,
Maqedoni, Mal i Zi, Kosovë Lindore, Çamëri, Arbëri dhe kudo ku jetojnë
shqiptarë të cilët i thonë bukës bukë
dhe ujit ujë. Kur shqipen nuk e
shqiptojnë si duhet i ndihmon Profesori i cili ec në gjurmët e Shqiptarëve të mëdhej: Papa Kristo
Negovani, Frashërllinjtë, Koto Hoxhi, Pandeli
Sotiri, Fan Noli, intelektualët e viteve ’30 të shekullit të kaluar.
Profesor Shundi ka afro dy dekada që mungon në Shqipërinë zyrtare.
Asgjë të guximshme dhe të tejkaluar nuk shoh në vlerësimin tim.
Illo Foto, Nju Jork – Korrik 2016
No comments:
Post a Comment