NJË ROMAN PËR GJON BUZUKUN

    Prof.Dr. Resmi Osmani                                                         Esse

          NJË ROMAN  PËR GJON BUZUKUN

Gjon Buzuku, një libër për Arbrit, kështu e ka titulluar romanin e vet shkrimtari Skënder Braka, që ka parë dritën e botimit në vitin 2015. Siç ndodh rëndom, në mungesë të katalogëve informues për botimet s’kisha dijeni për romanin dhe njohje për autorin e tij. Erdhi rasti të takohemi në Durrës dhe autori, tepër modest, më dhuroi një kopje të romanit.Pasi e lexova, i mbushur me mbresa dhe impresione, si lexues por edhe si krijues, s’ka si të mos ndaj me dashamirësit e letërsisë shqipe vlerësimin dhe arritjet, sipas meje,të shkrimtarit Skënder Braka në këtë roman.

1

Tema e fillesave të shkrimit të gjuhës shqipe, e historisë së saj, e përpjekjeve dhe peripecive nëpër të cilat ka kaluar, është tepër tërheqëse dhe  intriguese, për këdo shqipfolës e shqipshkrues, por ca më shumë për krijuesit dhe lëvruesit e kësaj gjuhe. E.Çabej, vë në dukje se:”Për çdo gjuhë, historia e saj nis kur kjo gjuhë nis të shkruhet”, kjo vlen për gjuhën e shkruar,por jo edhe për atë të folur. Gjuha e folur Iliro-arbërore,ka qënë aty, në bashkësinë e etnosit që e ka folur dhe u është përcjellë brezave. Kjo gjuhë ka shërbyer si materje, si lëndë e parë e mendimtarëve dhe të diturve, për t’u lëvruar e shkruar dhe vënë në shërbim të etnosit arbëror. Por kur ka filluar të shkruhet arbërishtja? Dokumentat që zotrohen, e datojnë fillesën në vitin1462, me të famshmen “Formulë e pagëzimit” e kryepeshkopit Pal Ëngjëlli:” Unte’ paghezont premenit Atit et birit et spertit senit”, e shkruar me shkronja latine, si një formulë e pagëzimit për fëmijët e lindur në kushtet e luftës kundër Perandorisë Turke. Dokumenti më i vjetër i shkrimit shqip që njohim deri sot,është zbuluar relativisht vonë, më 1915 nga N.Jorga.U desh të kalonte afro një shekull që më 1555,të dilte në dritë libri i parë i shkruar në gjuhën arbrore “Meshari”, nga at Gjon Buzuku, më pas arbreshi Lekë Matrënga, më 1592, afro 40 vjet pas Mesharit, përktheu nga italishtja dhe botoi në Romë një broshurë”E mbësueme e kërshterë”. Në hullinë që hapi Buzuku, brazduan pasardhësit e tjerë: Pjetër Budi,Frang Bardhi,Pjetër Bogdani, kësisoj shkrimi i shqipes kaloi si stafetë nga brezi në brez duke u përmirësuar edhe cilësisht. Pas “Mesharit” erdhën librat e tjerë shqip: “E mbësueme e kërshtenë”,”Fjalori latinisht-shqip, “Çeta e profetëve” etj. Tashmë tradita e shkrimit të shqipes, në prozë e në poezi ishte krijuar.  Teodor Haxhifilipi (Dhaskal Todri)1730-1805, me një alfabet të vetin realizoi përkthime biblike në shqip dhe bëri përpjekje për ngritjen e një shtypshkronje. Shqipja e shkruar tashmë kishte marrë rrugën e mbrothësisë, për të gjetur te rilindasit tanë korifejtë e saj që  e bënë shqipen zonjë dhe e shpunë   te populli.

    Historia e shkrimit të shqipes ka qënë luftë e vërtetë, për të është derdhur gjak dhe janë shuar shumë jetë dijetarësh e veprimtarësh të çështjes sonë kombëtare. Armiqtë e shkrimit të shqipes ishin Porta e Lartë dhe Patrikana e Stambollit, që i mallkoi shkronjat shqipe. Veprimtarët përndiqeshin, burgoseshin, shkishëroheshin, mallkoheshin dhe vriteshin. Gjuha e shkruar shqipe ka dëshmorët e saj. Pjetër Bogdanin më 1689,me urdhër të krerëve të klerit katolik, e mbytën në lumin Drin. Kisha Fanariote vuri njerëz dhe e vrau Dhaskal Todrin,në Resnje, kur ishte duke sjellë shkronjat e shtypshkronjës dhe më 1827 ia dogji shkrimet e tij në gjuhën shqipe. Pandeli Sotiri, drejtori i Mësonjtores së Parë Shqipe, u vra në Stamboll më 1891, nga armiqtë e çështjes kombëtare shqiptare, papa Kristo Negovani, veprimtar i shqipes, shkrimtar dhe klerik patriot, vdiq i masakruar nga andartët grekë. Petro Nini Luarasi(1865-1911), autor i shkrimit”Mallkimi i shkronjave shqipe dhe çpërfolja e shqiptarëve”, vdiq i helmuar nga Patrikana e Stambollit dhe xhon turqit më 17.8 1911.

     2

 E paraqita këtë vështrim historik të shkurtër vertikal, pasi ai ka qënë shtysa, nxitja  frymëzimi dhe motivimi për shkrimtarin Skënder Braka, që ka zbritur te burimi fillestar, që nis afro pesë shekuj më parë dhe me pishtarin e mëndjes të ndrisë skutat e  asaj periudhe të largët e të errët të Arbrisë veriore passkënderbeane në kornizën e pushtimit otoman dhe ndikimin venecian dhe papatit nëpërmjet kishës katolike romane. Arbrorët të vetëm, në luftë për mbijetesë,për të ruajtur  trojet e tyre amtare,të rrëthuar dhe sulmuar nga forcat e errësirës që lakmonin gjënë e tyre, për ti skllavëruar , asimiluar e tjetërsuar edhe shpirtërisht, duke u mohuar besimin dhe gjuhën. Nuk ka qënë e lehtë për autorin të depërtojë në errësirën dhe mjegullën e disa shekujve për të dhënë realitetin e qënësishëm, të vërtetë e të besueshëm për lexuesin, atë sfond historiko-shoqëror ku lëvizin personazhet, me zhvillimet e veta, me aspiratat dhe përpjekjet për ngjizjen e ndërgjegjes arbroro-shqiptare, ruajtjen e lirisë, nga ana tjetër me intrigat, ligësitë, pabesinë, agresionin ushtarak e fetar dhe futjen e përçarjes nga ana e armiqve dhe miqve të rrem, si një mënyrë për të lehtësuar sundimin dhe interest e tyre. Autorit, (sipas dëshmisë së tij), për të dhënë me besnikëri dhe pajtim me kohën në të cilën zhvillohen ngjarjet ,gjithë dukuritë dhe zhvillimet historiko-shoqërore, i është dashur një periudhë e gjatë studimore dhe konsultimi me gjithë burimet historike dhe dijetarë të asaj fushe. Për këtë dhe shkrimin e romanit i janë dashur afro 15 vjet! Dhe ja ka dalë të na japë besueshëm njerëzit dhe ngjarjet, me të gjitha veçantitë në kohën dhe vendin e ndodhur, të na bëjë që gjat leximit të na shfaqen dhe përfytyrohen vizionet arbrore të messhekullit të XVI.

      Ngjarjet e romanit zhvillohen në Arbrinë Veriore, relativisht në një zonë të kufizuar, por nga më të bukurat. Zona alpine e Shalës, ku atë Buzuku është famullitar, malësia e Mbishkodrës dhe bregdeti i Tivarit dhe Ulqinit.Romancieri është kujdesur të njohë me imtësi krahinën, emërvendet,krahinat kufitare, shtrirjen, reliefin, bimësinë, dukuritë klimatike, ashpërsinë e dimrit, mahnitjen e pranverës dhe verës,  bukuritë dhe madhështinë e peisazhit, duke i bërë ato pjesë e qënësishme dhe e pandarë e sfondit ku lëvizin personazhet e romanit, jo si dekor por si pjesë e natyrës së formimit dhe qënies së banorëve të asaj treve, të cilët, veç të tjerash, në këtë gjejnë motivet e luftës dhe qëndresës.

     3

      Po kush ishte at Gjon Buzuku? Të vështirë e ka patur autori. Për ‘të dihen pak gjëra përveç atyre që thotë vetë ai te pasthënia e mesharit. Mendohet se ishte nga Kraja e Mbishkodrës, bir i Bdek(Benedikt) Buzukut, prift, meshtar katolik i arsimuar ne kolegjet italiane(mundet në atë të Loretos), i pajisur me një kulturë të gjerë për kohën dhe veçanërisht me dituri për trashëgiminë dhe traditën arbërore të gjuhës së folur dhe i hulumtimeve për arbrishten e shkruar para tij, dëshminë e së cilës ai e gjen te “Formula e pagëzimit”dhe që nuk rresht së kërkuari në ato pak biblioteka të  qyteteve, famullive dhe personave privatë. Buzuku nuk është thjesht një meshtar e aq në famullinë e Shalës. Nën zhgunin e tij të klerikut, rreh një zemër e madhe që veç dashurisë në Zotin, ka dashurinë e madhe për njerzit, bashkvendsit, arbrit, dijetari që kujdeset t’u ndriçojë mendjen me dituri, tu ngjallë ndjenjën amtare -arbrore, dashurinë për gjuhën, për vendin, që të duan njëri-tjetrin dhe të afërmin, që të jenë të bashkuar e jo të përçarë, që t’i bëjnë ballë së keqes bashkërisht dhe të mos bien pre e intrigave dhe ligësive të armiqve dhe atyre që u hiqen si miq, por që s’janë të tillë.

     Autori na rrëfen se   At Buzuku, fillon të mbajë në kishë meshën në gjuhën arbrore(shqip), për ta shpënë fjalën e Zotit te besimtarët në gjuhën e kuptueshme e të bukur të nënës. Si një vazhdues i traditës së humbur të gjuhës arbrishte, atij i lind dëshira përvëluese për shkrimin në arbrisht të një meshari, për liturgjinë, siç thotë në pasthënien e mesharit: për të ”Meh zdritunë pak mendëtë e atyneh qi t‘eh ndiglonjinëh”(Për të ndriçuar pak mendtë e atyre që do të dëgjojnë). Qëllimi i tij ka qënë atdhetar, si njeri fisnik, me pasuri të madhe diturore dhe illuminist, i ndikuar edhe nga Rilindja Europiane dhe reformat kishtare të kohës, e vuri veten në shërbim të kombit dhe popullit të tij. Në shërbim të këtij qëllimi, pavarësisht nga pengesat dhe vështirësitë, ai vuri gjithçka nga vetja, pa kursyer asgjë, qoftë dhe jetën. Ky ishte at Buzuku, pionier i shqipes së shkruar, i pari që njohim deri tani.

     Koha e zgjedhur për të shkruar librin ishte e vështirë për Arbrinë,arbërorët dhe vetë at Buzukun: pushtimi turk me gjithë pasojat ekonomike, politike dhe ushtarake, me synimin për të depërtuar edhe në thellësi të vendit dhe fillimi i politikave të islamizimit, si mënyrë nënshtrimi dhe përçarje; intrigat,hiletë dhe pabesitë venedikase në qytetet bregdetare,kundershtare e çdo prirje të arbrorve për të meshuar shqip. Prelatët katolikë venedikas, mendonin se besimtarëve katolikë arbër, u mjaftonte drita e besimit që buronte nga librat e shënjtë latinisht. Kisha serbe kishte nisur tjetërsimin e kishave në Dardani për t’i kthyer në kisha ortodokse serbe dhe pak e nga pak për të asimiluar e sllavizuar arbrit.  M’anë tjetër, banorët e  e malsisë, të organizuar në vllazëri dhe fise, të prirë nga kapedanë të zgjedhur prej tyre dhe me të drejtat kanunore të trashëguara, me konvertimin të disa syresh në islam dhe intrigat e fqinjëve ardhës sllavë, ishin në rrezik të përçaheshin dhe të kalonin në vllavrasje. Kohë e vështirë. E në këtë kohë,të mjegullt e të errët, famulltari Gjon Buzuku, largpamës, duhet të mendonte e vepronte në dobi të bashkësisë së tij, të Arbrisë, me fjalën e mënçur, mendimin e kthiellët, me urti t’i shmangte nga rruga e gabuar, ti mbante të bashkuar dhe….. të shkruante librin që e kishte aq përzemër, si një detyrë të shenjtë, qëllim të jetës së tij.

       4

Ngjarjet e romanit zenë fill në mars të 1554, kur at Buzuku filloi shkrimin e librit dhe mbyllen në janar 1555 kur e mbaroi së shkruari dhe së shtypuri.Romani hapet me një dasmë, e cila përgjaket dhe kthehet në mort dhe mbyllet me vdekjen nga helmi të at Buzukut. Një nisje dhe mbyllje tragjike, simbole të Arbrisë së at’hershme. Në këtë hapsirë kohore, të ngjeshur me ngjarje, me luftën për ekzistencë kundër pushtimit turk, në kushtet e vështira ekonomike e klimatike, të përçarjes dhe armiqësive të brendshme të nxitura nga armiqtë, krahas detyrave të meshtarit, at Buzuku, me fjalën e mençur dhe respektin që gëzonte,është mes malsorëve dhe fjala e tij u ndrit rrugën dhe veprimet.

         Autori, mjeshtërisht, na jep punën e frymzuar të at Buzukut për shkrimin e mesharit. Ai bëhet qëllimi i jetës së tij. Një shqetsim që s’i ndahet as dit’ as natë e që ai nuk heq dorë apo tërhiqet, pavarësisht edhe nga paralajmërimet e miqve dhe klerikëve për pasojat që mund të kishte.Është njëhershe,dëshirë dhe detyrë,një mendim që i rri ndezur përbrenda,pjesë e unit të tij, që se le të qetë as ditë as natë. Vështirësitë janë të shumta. I mungon modeli, i mungojnë parardhësit. Gjuha e folur është aty, në gojën e nënës, në belbëzimet e fëmijës, në kuvendet e burrave, në këngët dhe legjendat.Por ai duhet t’a hedhë në letër.Është si të kapësh erën, të kapësh dritën! Ai mbyllet në bibliotekë, që është dhoma e tij e punës dhe shkruan e shkruan.Zgjedh fjalët, që të jenë të duhurat, të bukura, të kuptueshme,tingëlluese, të rrinë mirë në fjali e fjalitë të kenë rrjedhshmëri.Tepër kërkues ndaj vetes, në qetsinë dhe vetminë e neteve tëpagjuma rishqyrton tekstin, prish fletë të tëra, rishkruan, serëndit e qorton të shkruarat, pa u kënaqur. I duhet të zgjidhë alfabetin, zgjedh atë latin dhe shton ato shkronja për tinguj të arbërishtes që nuk i ka latinishtja(ashtu siç vepruan edhe shkronjësit e tjerë të shqipes pas tij) Gjithmonë në kërkim,udhëton dhe hulumton se mos vallë gjen shkrime arbrishte në Tivar, Ulqin, Shkodër, Durrës, Shpat, takon famullitarët, këmben mendime dhe sërish kthehet në punë, e cila  atij i jep atë kënaqësi dhe ngazëllim të brendshëm, që provon çdo krijues i çdo kohe, kur harton dhe përfundon veprën e vet, ca më shumë kur ai është nismëtar  dhe çan një hulli të re e cila do të hapë shtegun nga ku do të kalojnë të tjerë pas tij. Rruga e gjuhës së shkruar do të jetë si rruga drejt dritësimit të mendjes dhe shpirtit të arbrorëve.

     Më në fund ,në janarin e vitit 1555, meshari shqip, që përmban përkthime liturgjike, psalme dhe pak proza origjinale laike të hartuara nga Buzuku, u përfundua. Ai kishte  110 fletë, 220 faqe. Shkrimi në dy kollona. Në fund ai vuri dhe një pasthënie. Botimi i mesharit është një odise më vete, që në roman trajtohet gjerësisht. Për të duhet miratimi i selisë së shënjtë. At Buzuku i bën kërkesë. Nuk ka përgjigje. Në mungesë të miratimit, at Buzuku e merr në sy rrezikun: e botoi privatisht me shpenzimet e tij. Qarqet klerikale katolike, ky botim i alarmoi, ata i deshën arbrorët në terr, e deshën mesharin shqip në zjarr dhe shkruesin e tij rebel nëndhe. Vendimi ishte marrë.

     At Gjon Buzuku, autori i parë i librit shqip, është edhe dëshmori i parë i gjuhës shqipe. Edhe pse nuk ka dëshmi historike, lexuesi, duke njohur fatin e mëvonshëm tragjik të pionierëve të shqipes, e pranon këtë përfundim që mbyll romanin.

        5

        Romani, nuk është nga ata libra që lexohen me një frymë, jo nga që ai ka 419 faqe, porse që të shijohet si vepër arti cilsore, që na shpie në Arbrinë e 450 vjetëve më parë, me zhvillimet dhe ndërlikimet, me personazhet, forcat lëvizëse dhe shtresëzimin e shoqërisë së kohës ,etjen për liri, dashurinë për vendin, shpirtin kryengritës e të panënshtruar, sfondin historik dhe tablotë madhështore të natyrës alpine, romani duhet lexuar ngadal e me vëmendje, për të përfituar edhe në shkallën e njohjes, të asaj që lexuesi nuk e di ose e di përciptazi, për atë periudhë historike pak të ndriçuar nga historiografia.

     Kur shkrova më sipër që të shijohet si vepër arti, dua të vë në dukje se në këtë roman, mbi të cilin ka punuar shumë vite, Skënder Braka, pas një përvoje të gjatë shkrimore, i paraqitet lexuesit dhe opinionit letrar si një shkrimtar plotësisht i formuar, me kulturën e të shkruarit, si stilist i prozës së bukur. Ai shkruan dhe trajton me të njëjtin kujdes çdo fjali, paragraf e faqe, fillim e fund, pa lejuar askund rënie cilsore. Ai është shkrimtar i detajit, deri imtësive, vështrimit të tij të kujdesshëm nuk i shpëton asgjë: në peisazhet madhështore alpine,mjediset ku veprojnë personazhet, interierët dhe eksterierët. Veçanërisht i vëmendshëm ai është në paraqitjen, tipizimin dhe individualizimin e personazheve, sidomos të kapedanëve dhe krerëve të shumtë të fiseve malësore. Me pamjen, qëndrimet, mendësinë, ata vijnë të tipizuar, disi romantikë, si të dalë nga eposi i kreshnikëve por të vërtetë dhe bindës për lexuesin. E njëjta do thënë edhe për klerikët që nga famullitarët e thjeshtë deri te prelatët. Ka faqe të tëra antologjike, të cilat mund të përfshihen në tekstet shkollore të letërsisë shqipe.

     Në fund,si lexues, duke theksuar edhe një herë, kënaqësinë që më dha leximi i këtij romani, nuk mund të mos ve në dukje (gjithmonë sipas meje) disa vrejtje. Prologu është i gjatë, disi i errët dhe mistik.  Prirja e autorit për imtësitë dhe detajin, për të thënë gjithçka, ka bërë që romani dhe ngjarjet të zgjaten dhe rëndohen më shumë nga sa duhet, sidomos në njëqind faqet e para, deri në shfaqien e at Buzukut. Edhe në aspektin kompozicional, proza e shtrirë në faqe të tëra, pa paragrafë dhe kryeradhë, mos ndarja në krerë, e bën romanin të dystë pa i dhënë frymëmarrje lexuesit. Në një rast ribotimi( E pse jo?), shkurtimi i kujdesëshëm, pa dëmtuar tërësinë e përmbajtjes, dhe organizimi më i mirë i lëndës, do ti bënte mirë romanit. Edhe titulli: është i mjaftueshëm Gjon Buzuku, pasi  “Një libër për arbrit”në shikim të parë, nuk i përngjan një libri artistik letrar, pastaj  është një nocion mjaft i gjerë, teksa ngjarjet përqëndrohen në një kënd të Arbrisë, që nuk është përfaqësues, por një pjesë e së tërës.

Prof.Çabej na e solli mesharin të tejshkruar e të komentuar në shqipene sotme.

Skënder Braka, mbi atë gur themeli, ndërtoi për të një përmendore letrare.

Tiranë, korrik-gusht 2017.

VIOLINISTJA, NUSJA E AFRIMIT

VIOLINISTJA, NUSJA E AFRIMIT

Tregim

Nga Pierre-Pandeli Simsia

Mbëritja e Afrimit në Amerikë kishte "tronditur" pothuajse gjithë banorët e atij qyteti të vogël.

Lajmi kishte dalë nga goja e Merjemes, mamaja e Afrimit.

Merjema atë mëngjes, veshi rrobat që ajo i mbante si më të mirat; i vishte kur shkonte në ndonjë sebep, siç i quante ajo.

Në duar mbante një zarf në ngjyrë të verdhë.

Emri i dërguesit ishte Afrimi, dhe emri i marrësit, Merjeme.

Doli nga shtëpia. As vet nuk e dinte se ku do shkonte. Në fytyrë i lulëzonte një buzagaz. Donte të takonte sa më parë njerëz të njohur e të përhapte lajmin e gëzuar të mbërritjes së Afrimit në Amerikë.

- Iu bëftë mamaja kurban çunit - filloi ajo të mërmërisë me vete kur pa që një e njohura po vinte drejt saj.

 - Për ku je nisur, Merjeme? - e pyeti gruaja kur u afruan.

- Për ku s'jam nisur, moj motër - iu përgjigj ajo dhe ndaloi hapin. I drejtoi zarfin e verdhë përpara. - Shikoje moj motër, lexoje; kam lajm të mirë, të gëzuar. Afrimi, djali, që iu bëfsha kurban, sapo më erdhi letra nga Amerika. Paska mbërritur shëndosh e mirë.

Gruaja e pa e hutuar në sy. Nuk po i dilnin fjalët të fliste. E mori zarfin dhe po e shihte. Iu duk e pabesueshme. Syt i shkuan tek katër vulat me mbishkrimin, New York. United States of America. Fytyra i mori një shprehje habie.- Afrimi yt ka ikur në Amerikë! - e pyeti ajo si me mosbesim.

- Lavdi Zotit, që ia bëri mbarë udhën deri atje djalit.

Gruaja zgjati si me përtesë dorën që në ato çaste kishte filluar t'i dridhej. - Mirë, mirë - foli disa fjalë nëpër dhëmbë dhe u largua pa u përshëndetur.

- Katile grua, ziliqare. Kështu ke qenë gjithë jetën tënde moj zemërzezë. Si nuk t'u tha goja që të më uroje për djalin - foli Merjema nëpërdhëmbë dhe vazhdoi ecjen.

Bisedat e ndryshme të moshatarëve të tij, silleshin rreth ikjes, ikjes në Amerikën e shumëndëruar nga të gjithë.

Afrimi kishte ikur në heshtje, pabesisht, siç e quanin moshatarët e tij mënyrën se si ai kishte ikur pa i thënë askujt. Kishte ikur, në rrugë ilegale apo i pajisur me vizë të rregullt turistike nga Ambasada Amerikane në Tiranë edhe pse kishte disa muaj që nuk ishte parë në qytet! Këtë askush nuk e dinte.

Por, ajo mungesë e tij disa javore, kishte qenë më se e zakonshme; Afrimi si shumë djem të tjerë të atij qyteti kishin shkuar disa herë në shtetin fqinj dhe ishin kthyer prap.

Të vërtetën e ikjes së tij në Amerikë, as Merjema nuk dinte t'ua spjegonte njerëzve, apo shtirej sikur nuk dinte.

Afrimi ishte larguar në shtetin fqinj. Falë njohjeve të tij me disa qytetarë të atij shteti dhe një pagese të majme mijëra euro, i ishte mundësuar ikja në Amerikë.

     - Më vjen të vras veten! Jetojmë kot në këtë vend pa të ardhme, pa perspektivë. Ah, Zot! Si do na ndihmosh që të ikim; ëndërr e kam Amerikën... - shprehesh një djalë rreth të 30-tave ulur në një tavolinë mes shokësh në një nga lokalet e qytetit.

- Po na nxihet jeta, po na ikën mosha, jetojmë kot - foli një tjetër i nervozuar dhe përplasi tavëllën e cigares mbi tavolinë

     - Bëhuni të gjallë edhe ju si Afrimi; mbetët gjithë ditën ulur nëpër kafenera duke mbajtur përpara një filxhan kafe dhe duke tymosur cigare - i thoshte një grua djalit të saj.

E ëma e Afrimit, Merjema, ishte ajo që, në bisedat me shoqet, komshijet e saja jepte edhe lajmet e mira të jetës së të birit në Amerikë.

Afrimi vetë, i kishte mbyllur të gjitha adresat e tij në rrjetet sociale.

Ishte e vetmja mama në atë qytezë që kishte fëmijë në Amerikën e shumëndëruar nga të gjithë.

I pëlqente kur e ndalonin gra, njerëz të ndyshëm dhe e pyesnin për Afrimin, madje shpesh herë, dilte nga shtëpia kot si për të blerë diçka, vetëm që të takonte njerëz e ta uronin për Afrimin.

                                                  * * *

Dalëngadalë, jeta e Merjemes kishte filluar të ndryshonte. Ajo ishte parë në agjencitë e Wester Union për tërheqjen e shumës së dollarëve dërguar nga i biri.

Disa të tjerë e kishin parë edhe në ndërtesën postare kur kishte tërhequr një pako të madhe, siç e quanin ata, një kuti kartoni të mbështjellë me letër të shndritshme.

Vizitat në shtëpinë e Merjemes ishin shpeshtuar kohët e fundit nga shoqet e saja. Dy shokë të Afrimit, i kishin kërkuar edhe adresën e vendndodhjes së tij në Amerikë, mundësisht edhe ndonjë numër telefoni për të kontaktuar: - Na ka marrë malli për Afrimin; nuk dijmë si të kontaktojmë. Ai ka mbyllur edhe rrjetet sociale që përdorte.

Ndërsa shoqet e saja, mundoheshin ti bënin shoqëri për të mos e lënë vetëm pas ikjes së djalit.  Dhe, midis atyre vizitave, nuk mungonin edhe pyetjet, kurreshtja e madhe e grave të mësonin për jetën e re amerikane të të birit dhe ta diskutonin më pas me njëra tjetrën.

     - I faleminderit Zotit, që ia hapi fatin çunit. - e përsëriste shpesh Merjema atë frazë. -  Më thotë, se është rregulluar mirë, madje edhe me dokumentat e qendrimit të përhershëm.

     - Ua! Ça po më thua! Dokumenti i qendrimit të përhershëm në Amerikë, është green card! Pse  edhe me green card është pajisur Afrimi.

     - Iu bëfsha kurban djalit. Është i shkathët ai, i mënçuri i nënës - përgjigjej Merjema me mburje duke i shoqërur fjalët me njëbuzëqeshje.

Gratë që e dëgjonin shikonin njëra tjetrën në sy; lëviznin kokat majtas djathtas,  mblidhnin buzët me përçmim edhe pse mundoheshin të mos e jepnin veten, madje kur ndaheshin me të, pasi e uronin, bisedat ishin të llojit:

     - Ka gojë dhe flet tani Merjema, ia hodhi djali kapelen mbi sy. Na flet neve, na mburet me Afrimin e saj sikur nuk e njohim ne se çfarë debili është. Por... i eci fati, nuk kemi se ç'bëjmë, nuk kemi gojë të flasim; duhet ta pranojmë realitetin.

     - Eh! Flasim kot ne, ndërsa Afrimi po e bën jetën jetë. I thonë Amerikë, moj motër, nuk i thonë Evropë. Amerika ka qenë dhe është streha e emigrantëve të gjithë botës.

     - Ah, unë e zeza! Sikur ta kishte këtë fat të florinjtë edhe çuni im. Ka tre vjet djali unë korba që më mbeti pa punë në shtëpi.

     - Ta luaj bythën yt bir, mos të rrijë kafeneve si gjithë çunat e tjerë. Të çalltisi. Amerika nuk të vjen vetë nga qielli nëse nuk e kërkon...

     - Eh! Ke gojë dhe flet ti, se dy çupa që kishe, i martove, shkuan në rehatin e tyre.

- Me atë diplomë shkolle që ka djali yt, as ka për të gjetur punë kurrë.

- Pse? Sepse ka diplomën e shkollës së drejtësisë, juridiku, domethënë.

- Po, po! Juridiku. Mbahu tek juridiku ti. Mbajeni diplomën e juridikut në shtëpi ju, mundësisht vendoseni edhe në ndonjë kornizë dhe vareni në murr në një vend të dukshëm të dhomës. E dëgjove se ç'tha Nazifja për vajzën e kunatës nga Verriu i Shqipërisë? Jeton prej 20 vitesh në Amerikë ajo. Studjoi një jetë të tërë, bëri shkollë të madhe dhe pas 18 - 20 vjetësh shkollë u diplomua juriste, avokate apo gjyqtare se nuk po më kujtohet se si e tha.

     - Amerika do edhe krahë të forta për punë, moj motër, nuk do njerëz dembela si këta çunat tanë - ndërhyri një grua tjetër si për të ndëruar temën e bisedës, kur dëgjoi tonin e zërit me të cilën po i fliste.

- Dembela? Flet shumë gabim. Në këtë vend që nuk të mundësohet puna, sigurisht do çfaqësh edhe dembelizmin. Për çfarë dembelizëm të shqiptarëve na flet ti. Shqiptarët duarartë i ka njohur e gjithë bota; ngado që kanë shkuar kanë lënë gjurmët e mrekullisë me punën e tyre.

- Nuk jemi mbledhur për t'u zënë me njëra tjetrën këtu - ndërhyri prap e njëjta grua që donte të ndëronte bisedën.

Në dhomë ra një heshtje. Pas pak, e njëjta grua iu drejtua Merjemes.

     - Merjeme, po na çudit të gjithave ti. Nëse Afrimi është pajisur edhe me green card siç po thua ti, atëhere edhe ti e paske të hapur rrugën për të shkuar atje.

     - Këtë ma thot edhe vetë djali, që iu bëfsha kurban: Mama, tani që jam pajisur me green card, brenda pak viteve do marr edhe nënshtetësinë amerikane dhe, sigurisht që edhe ti do jetosh këtu përgjithmonë...

     - Gëzohem moj motër që ta bëri Zoti mbarë, se edhe ti, grua e vuajtur je në jetë. Ti e di si e ke rritur atë djalë të vetëm, grua e ve, pa burrë. Lavdi Zotit, se një dritë syri ke.

                                                   * * *

Me kalimin e muajve, lajmet nga Amerika e largët vinin edhe më shokues për banorët e atij qyteti.

Merjema këtë herë njoftonte se, Afrimi na qenkësh njohur dhe bashkëjeton me një vajzë amerikane, madje, ligjërisht njihen edhe si bashkëshortë.

Jo vetëm kaq, por nusja e Afrimit është violiniste dhe punonte në orkestrën e Nju Jorkut.

     - Moj gra! Më duket se Merjema po luan rolin e budallait me ne, ose ka lajthitur! Por, mua më duket se, më të lajthitura jemi ne qe merremi me të dhe e besojmë. Jeni në vete ju, apo ça? Pse moj, nuk e njohim ne të gjithë se kush është Afrimi?

- Dhe çfarë kërkon të thuash ti me këtë? Ç'farë ka këtu për lajthitje?

Një grua tjetër që po e dëgjonte, vuri pëllëmbën e hapur mbi kraharor, mblodhi buzët dhe i dha kokës një shtytje të lehtë majtas, si për të thënë: Nuk dimë ç'të themi, të gjithë po çuditemi.

     - Merjema nuk ka arsye pse të na gënjejë - foli një grua tjetër. - Edhe nëse nuk është e vërtetë, ajo na thot, ato çfarë i thot i biri që andej.

     - Unë kam dëgjuar se artistët paguhen mirë në Amerikë.

     - Për çfarë artistë e ke fjalën ti? Ajo thjesht mund të jetë një instrumentiste?

     - Jo, nuk është e vërtetë që paguhen mirë. Të ishte këngëtare, po, ato paguhen mirë. Ndërsa instrumentistët...

     - Ç'lidhje ka Afrimi me artistet, me violinistet, moj aman! Ai as nuk ia thot fare për muzikë.

     - Afrimi po e bën jetën jetë në Amerikë, ne diskutojmë këtu i jepet apo nuk i jepet atij për muzikë.

     - Edhe ti Merjeme, paske qenë me shumë fat. Eh, çfarë jete do bësh edhe ti atje, do të argëtojë nusja e djalit me violinë... - e ngacmonin si me shaka gratë Merjemen duke n;nqeshur me ironi.

     - Merjeme, nuk na ke thënë; si e quajnë nusen e Afrimit.

     - Moj, pooo, disa herë ma ka thënë djali, por nuk e mbaj mend fare unë e zeza. Më thotë, kujto dëborën, mama, dhe ashtu thirri, Dëbora.

     - Shqiptare është nusja? Ti na ke thënë se është amerikane.

     - Amerikane është, amerikane. Por, që të më kujtohet emri i saj, unë kujtoj dëborën...

                                                  * * *

E papritura ndodhi një ditë; në orët e para të mëngjesit me orën e Shqipërisë, Afrimi rihapi pas disa muajve rrjetet e tij sociale dhe shpërndau ndër miqtë dhe shokët e tij 24 fotografi me pamje dhe vende të ndryshme nga Nju Jorku i bukur dhe i magjishëm.

Në të gjitha fotot, ai kishte përkrah një vajzë që për nga pamja dukej disa vite më e madhe se ai.

Në disa foto, vajza mbante në dorë edhe një violinë. Ndërsa vetëm në dy foto, midis Afrimit dhe vajzës violiniste ishte edhe një vajzë në moshën e saj të adoleshencës, pothuajse 13 vjeçe.

Në përshëndetjen e tij, Afrimi nuk ishte zgjatur shumë me fjalë:

"Të dashur miq dhe shokë.

Ju përshëndesim nga Nju Jorku i bukur dhe përrallor.

Më mungoni shumë.

Miqësisht: Afrimi dhe Deborah, ose shkurt, Debi.

                                                  * * *

Afrimi ishte njohur me Debin në orët e vona të natës në një nga metrotë e Nju Jorkut ndërsa kthehej nga puna. Punonte shpërndarës picash në një restorant. Paguhej shumë pak nga pronari i picerisë, me arsyen se do kishte fitime nga bakshishet.

Vajza e panjohur mbante një kuti violine në dorë.

Në një nga vagonat e trenit, rastësisht u ulën të dy pranë e pranë.

 Hynë në bisedë me njëri tjetrin. Koincidenca ishte që ata të dy banonin në të njëjtën zonë të Nju Jorkut, jo shumë larg njëri tjetrit.

Zakonisht, amerikantë kanë një veti' që, edhe nëse je i panjohur kur udhëton nëpër trena, hyjnë në bisedë si të jenë të njohur prej kohësh dhe, kur mbërijnë në stacionin për të dalë, ndahen me shumë mirësjellje me njëri tjetrin, si shenjë respekti për kohën që biseduan bashkë.

Ashtu ndodhi edhe me Afrimin dhe vajzën e panjohur që mbante violinën në dorë dhe që iu prezantua me emrin Deborah, shkurt, Debi.

Ndërsa vajzës, emri Afrim, i tingëlloi si Efraim, Efrem.

Kur treni mbërriti në stacionin që do dilte vajza, u përqafuan si shokë dhe Afrimi nuk nguroi t'i kërkonte, nëse do ishte e mundur edhe numrin e saj të telefonit, mundësisht edhe kartën e biznesit nëse ajo kishte.

Kjo ishte njohja e parë midis dy të panjohurve, por që nga ajo natë, miqësia e tyre u kthye në dashuri, madje edhe në bashkjetesë që në pak muaj u ligjëruan edhe si bashkëshortë.

Gjërat rrodhën me ritme të shpejta. Afrimi ndjehej i lumtur dhe i kënaqur sepse gjeti mbështetjen, strehë, ngrohtësi bashkëshortore.

E kishte marrë shumë malli për mamanë e tij, për të afërmit, miqtë, shokët, për qytezën ku ishte lindur dhe ishte rritur.

Shpesh herë, nxirrte disa fotografi të mamasë së tij; i shikonte dhe përlotej. E ndjente shumë mungesën e saj dhe, si për ta larguar atë mungesë, përlotej dhe puthte fotografitë.

Debi e shikonte dhe ndjente keqardhje.

- Efrem (Kështu, me këtë emër i thërriste ajo Afrimit) - i tha ajo një ditë pa e lënduar - më ke thënë se mamaja jote është 60-të vjeçe.

- Po, e dashur, nuk të kam gënjyer 60-të vjeçe është.

- Pa të lënduar ty, por, në këtë foto, duket më e madhe se vet mosha e saj.

- Eh! - Psherëtiu Afrimi. - Jetë me halle. Është grua, nënë e vujatur në jetë mamaja ime, e dashur. Pas vdekjes së babit tim në moshë të re, nuk u martua, ashtu siç e kemi edhe ne në traditën e vendit tonë. Iu përkushtua rritjes sime...

- Zemër! Jeta e mamit tënd duhet ndryshuar. Mami jot është grua e re në moshë. Nuk e kuptoj, pse vazhdon të mbajë të veshura akoma rrobat e zeza! Ndërsa fati i keq i jetës atë e dënoi të humbte bashkëshortin e saj, nuk do të thotë që edhe ajo të vetdënojë veten e saj.  Ajo vetë duhet të kërkojë që jeta e saj të mos jetë e zymtë. Nuk ka asgjë të keqe, i dashur, por, mami jot, duhet të ketë edhe një mik, një shok, një njeri bashkjetues. Ja se si i erdhi jeta tani; ti i ike, erdhe këtu. Pse duhet të dënojë edhe më shumë veten e saj mamaja jote duke jetuar e vetmuar pas ikjes tënde?!

Afrimi nuk iu përgjigj; ai po mendonte sa më shpejt të jetë e mundur t'i mundësohej edhe mamasë së tij ardhja njëherë e përgjithmonë në këtë vend të bekuar.

                                                   * * *

Në dhuratën e fundit që Merjema tërhoqi nga ndërtesa postare e qytetit, (Këtë herë, adresa e dërguesit ishte me emrin Deborah...) Midis të tjerash ajo pa edhe një kuti të mbështjellë me letër të kuqe të ndritshme. Në kuti brenda ishin disa lloje të ndryshme kremrash, shampo dhe një shishe parfumi me emrin "SOFIA"

Ishin edhe disa bluze në ngjyra të ndryshme.

Merjema u kënaq kur mori në dorë pakon me emrin e dërgueses nusen e djalit të saj, por, kur e hapi dhe pa se ç'kishte brenda, tundi kokën në shenjë mohuese.

- Faleminderit moj bijë, nuk është mamaja juaj për këto gjëra.

                                                  * * *

Më në fund erdhi dita e shumëpritur. Merjema, sipas kërkesës që i kishte ardhur nga i biri, ishte paraqitur në Ambasadën e Shteteve të Bashkuara të Amerikës në Tiranë dhe pa asnjë pengesë, ishte pajisur me vizë për të shkuar tek djali i saj në Nju Jork.

Gëzimi, sigurisht ishte i madh. Por, ai gëzim shprehej edhe në fytyrat e shoqeve të Merjemes ku nuk mungonin t'i shprehnin kënaqësinë dhe kohën që Merjema do t'u mungonte shumë.

- Të vaftë udha e mbarë moj, motër, do na mungosh shumë. Mbarë ta bëfët Zoti atje ku do shkosh.

- Mos na harro Merjeme, do na marrë malli shumë.

Merjema nga gëzimi dhe emocionet, nuk mund t'i përgjigjej të gjitha atyre grave dhe shoqeve që po e përlotnin në ato çaste me fjalët e tyre dhe dashurinë e shfrenuar që po tregonin ndaj saj.

                                                 * * *

Në Aeroportin Ndërkombëtar J F Kenedy në Nju Jork, Merjemen kishin dalë për ta pritur Afrimi me të shoqen.

Afrimi mbante në duar një buqetë me lule të ndryshme, ndërsa Debi mbante në dorë një balon me mbishkrimin: Welcome to New York, City. Mirëseerdhe në qytetin Nju Jork.

Nga dera dalëse e terminalit pasagjerët po rralloheshin derisa u duk sikur doli edhe pasagjeri i fundit.

Mosardhja e Merjemes i vuri në merak ata të dy.

- Ç'ti ketë ndodhur mamasë? - pyeti me zë të ulët Afrimi pa iu drejtuar skujt. - Ndoshta ndonjë keqkuptim nga mosditja e gjuhës angleze apo ndonjë problem me shëndetin - vazhdoi përsëri tëflasë.

- Shkojmë të interesohemi - i tha të shoqes.

U nisën drejt zyrës qendrore të shërbimit të pasagjerëve. Kur ja, nga dera dalëse u shfaq një burrë me uniformën e aeroportit që po shtynte një karrige invalidi në ndenjësen e të cilit rinte ulur një pasagjer.

Afrimi e njohu menjëherë. - Mamaja - foli me ton të lartë.

Nga emocionet e pritjes, ai harroi që bashkë me biletën e avionit kishin paguar  edhe shërbimin në aeroporte ndaj mamasë së tij.

U përqafuan me mall. Lot gëzimi rrëshkisnin nga sytë e Merjemes dhe të Afrimit.

Debi i shikonte ëmbël dhe buzëqeshte. Për të, ishte hera e parë që shihte takime kaq shumë të përmallshme, nënë e bir.

- Të keqen nëna bir, sa shumë më ka marrë malli - fliste Merjema dhe herë herë e puthte në faqe, herë herë ia merrte duart dhe ia puthte.

- Të keqen mamaja juve, bijtë e nënës - përsëriste shpesh Merjema që rrinte mes tyre duke u ledhatuar kurrizin ndërsa ecnin të tre së bashku drejt taksisë. Në fytyrë i shndriste buzagazi i lumturisë që po ndjente në ato çaste.

                                                  * * *

Java e parë e qendrimit në Nju Jork, për Merjemen ishte si një përrallë.

Afrimi në punë kishte kërkuar një javë leje dhe gjatë asaj jave ishte munduar ta shëtiste të ëmën gjithandej.

Pamjet magjepsëse të Nju Jorkut, ndërtesat e lartë, që të këputet qafa kur e ngre kokën përpjetë për ti parë, siç e përdorte shpesh Merjema këtë shprehje, i kishin pëlqyer shumë, por, përpara pranisë së djalit të saj që atë e kishte marrë shumë malli, asaj asgjë nuk i hynte në sy.

Pas dy javësh qendrimi në Nju Jork, Merjema ndjeu se diçka e mundonte brenda qenies së saj. - Nuk di si ta spjegoj, - fliste me veten e saj, - kam një si, boshllëk brenda shpirtit.

Mendonte se ndikonte edhe vetmia. Afrimi dhe Debi iknin në punë në orët e mbasdites dhe ktheheshin në orët e vona të mbrëmjes, madje edhe pasmesnatës.

Merjema ishte e detyruar të rrinte e vetme në shtëpi. Ndizte televizorin, por asgjë nuk kuptonte se ç'flitej.

- Nuk kanë faj fëmijët që rri e vetmuar unë këtu në shtëpi. Djali shpërndan pica, nusja, ka edhe ajo punën e saj. Koncertet, zakonisht mbrëmjeve jepen gjithandej. Edhe kur jemi në shtëpi, se mos merremi vesh ne të dyja. - Filloi të qeshë nën vete - jemi bërë si memecet nuse vjehër, merremi vesh vetëm me shenja. Nusja, e kam kuptuar, gjithmonë më flet me zë ledhator, po hajt e më pyet mua nëse kuptoj seç më flet ajo. - dhe e qeshura iu shtua edhe më tepër. - Mu tha buza të këmbej dy fjalë. Më ka marrë malli shumë edhe për shoqet e mija në Shqipëri; këtu nuk të flet njeri me gojë rrugës. Këtu vetëm "haj" dinë të thonë.

                                                   * * *

Atë të hënë, kur Afrimi kishte edhe ditën e pushimit të javës, ata të dy nënë e bir dolën për të shijuar Manhattan. Mbrëmja ishte e bukur, pa lagështi. Manhattan në mbrëmje ka pamje përrallore.

Merjema atë mbrëmje ndjehej e lodhur, kishin ecur shumë në këmbë, por të birit nuk ia shprehu lodhjen.

Hynë në një nga stacionet e mertrosë së Nju Jorkut për t'u kthyer në shtëpi.

Pasi zbritën në katin e parë të nëndheshëm të metrosë, u drejtuan për nga shkallët që të çonin në katin tjetër të nëndheshëm.

- O Zot, o Zot! - çfarë nuk ka bërë dora e njeriut. Ndodhemi dy kate nën dhe dhe nuk dallohet se është mesnatë; lëvizja e trenave, njerëz plot që lëvizin në drejtime të ndryshme si të jetë mesi i ditës, drita gjithandej - fliste nën vete Merjema ndërsa ecte përkrah Afrimit.

Në një kënd të metrosë, dy afroamerikanë po interpretonin zhurshëm në kitarë dhe përpara mikrofonit po këndonin me zë të lartë fjalë të pakuptueshme.

Më tutje, dy gra të tjera po këndonin; njëra nga ato e shoqëronte këngën me flaut.

Duke vazhduar zbritjen e shkallëve, nga larg u dëgjuan tinguj violine.

- I rënkan edhe këtu qemanes - foli prap Merjema nën vete por që e dëgjoi edhe i biri dhe, as vet s'e kuptoi pse iu çfaq përpara syve violina e Debit në këndin e dhomës së shtëpisë.

Afrimi edhe pse i dëgjoi ato fjalë që tha e ëma, po dëgjonte edhe tingujt e violinës dhe mundua të mos e japë veten.

- Ça bëhet andej? - e pyeti Merjema të birin kur kishin zbritur shkallën e fundit dhe panë njerëz të shumtë që ishin mbledhur andej nga vinin tingujt e violinës.

Afrimi nënqeshi dhe nuk iu përgjigj.

Ata u afruan me pranë njerëzve. Afrimi lëvizi dy hapa prapa duke e lënë të ëmën pak si të larguar nga vetja.

Mes njerëzve të ndryshëm, Merjema po shihte një grua me violinë. Menjëherë i ra në sy bluza e hapur në kraharor në formë V e asaj gruaje që edhe lëvizjen më të vogël që bënte, i lejonte ti shfaqeshin gjinjtë dhe, pranë këmbëve të saja, mbajtësja e violinës me kapakun e hapur dhe kartëmonedha dollari brenda në të.

Gruaja interpretonte në violinë duke bërë gjeste dhe veprime të ndryshme; herë herë lëvizte pjesë të ndryshme të trupit, herë herë ngrinte njërën këmbë lart sipas vijës melodike që interpretonte.

Dy burra që po e shikonin iu afruan, i hodhën një shikim plot ëmbëlsi dhe lëshuan dy kartmonedha dollari në mbajtësen e violinës.

- Ka lloj lloj zuskash; çingijet qenkan përhapur gjithandej. - foli me neveri me veten e saj, Merjema.

Bëri të largohej, por, krejt papritur, fytyra e gruas violiniste iu duk si fytyra e Debit.

Për t'u bindur, eci dy hapa drejt saj, iu afrua më pranë. Po e shikonte në sy, pa takt duke ia hetuar fytyrën.

Debi ndeshi fytyrën e Merjemes. Pa e ndërprerë melodinë që kishte nisur të interpretonte, e pa në sy, sajoi një buzëqeshje dhe lëvizi kokën lart poshtë si për ta përshëndetur.

Merjema nuk foli. U kthye dhe eci për nga i biri.

- Afrim, bir i nënës. Dëbora jonë qenka kjo? Kësi lloj pune bëkërka nusja jote?! Punoka nëpër metrotë e trenave?! Jo! Jo, të keqen mamaja ty! Nuk e pranoj kurrsesi. Nusja e djalit tim të jetë një çingie?

- Mama, qetësohu! Shkojmë në shtëpi dhe e bisedojmë. Ndjehesh edhe e lodhur sot, kemi ecur shumë nëpër Manhattan.

- Jo, të keqen mamaja jote ty, jo! - foli me zë lutës. - Kur vjen treni për të ikur në shtëpi? Vonohet shumë?

- Zakonisht, në orët e vona të mbrëmjes vonohen pak më shumë se gjatë ditës, por, duhet të vijë tani; nuk besoj të vonohet. Do ikim të tre së bashku në shtëpi.

- Kush të tre?

- Ne të dy dhe Debi.

- Pse, edhe ajo do vij bashkë me neve?

- Pse, ku do shkoj ajo mama; në shtëpi do shkojmë të tre së bashku.

- Ah, unë e mjera - belbëzoi pikëllueshëm. Uli sytë përdhe; u duk se diç' po mendonte. Vuri dorën e djathtë poshtë mjekrës dhe, pasi ndejti pak çaste ashtu, e pyeti përsëri të birin.

- Mirë more bir! Ti vetë, e dije që jot shoqe bën punë të tillë?

- Mama! Nuk ka asgjë të keqe. Debi nuk po bën ndonjë turp, nuk po bën ndonjë veprim të turpshëm dhe të jashtligjshëm.

- Ti më ke thënë se punon në orkestrën e Nju Jorkut.

- Mama! Unë asnjëherë ty nuk ta kam përmendur fjalën orkestër dhe nuk të kam thënë që nusja ime punon në orkestrën e Nju Jorkut. Thjesht, të kam thënë se është violiniste.

- Ah, unë e mjera! - Foli Merjema  me vete dhe ofshau. U kuptua që po dëneste hidhur - Pse more bir, për këtë lloj nuse erdhe në Amerikë ti? Pak vajza shqiptare të bukura, të mira, të sjellshme ka këtu? Pse të shkuan syt tek kjo, Dëbora? - Zëri iu duk se doli i shuar.

- Nuk është e keqe, mama. Kot mërzitesh - iu përgjigj i biri dhe i hodhi njërën dorë në qafë.

Në prezantimin e Debit me të ëmën, Afrimi, për të mos ia prishur mamasë së tij atë gëzim, atë mall të madh që e kishte marrë, nuk i kishte treguar që Debi ishte pesë vjetë më e madhe se ai dhe që ajo kishte lindur një vajzë gjatë bashkjetesës me një djalë dhe tani vajza e saj ishte 13 vjeçe dhe jetonte me gjyshen, të ëmën e Debit. Ai nuk i kishte treguar gjithashtu që Debi ishte dy muaj shtatzane dhe së bashku prisnin fëmijën.

Ajo i hodhi një shikim plot dhimbje. - Mirë, mirë - foli pastaj Merjema me zë të ulët dhe e ndërpreu të folurën. Drejt tyre po vinte Debi duke mbajtur në dorë violinën të futur në mbajtëse. Në trup kishte hedhur një pardesy të lehtë si për të mbuluar pjesët e dukshme të trupit të saj edhe pse moti nuk ishte i ftohtë.

Afrimi nuk foli; në fytyrën e të ëmës dalloi një tis mërzitje.

                                              * * *

Atë natë, Merjema pothuajse nuk fjeti fare. Edhe ato pak orë që mund të ketë fjetur, bëri një gjum i trazuar.

Nata po i dukej shumë e gjatë. Jashtë dritares së dhomës ku flinte, agimi i ditës së re nuk po jepte shenja të zbardhjes.

Po mendohej, të kthehej prap në Shqipëri.

Malli i madh do e digjte për të birin.

Por, Afrimi e kishte vendosur të jetonte njëherë e përgjithmonë në Amerikë së bashku me mamanë e tij, me familjen e tij të re.

E futur thellë në mendime, mes dilemës të ikjes në Shqipëri apo të rrinte në Amerikë pranë djalit të saj, menjëherë, i shkoi mendja në metro, tek aty dy gratë që i kishte parë duke kënduar.

"Ndoshta jam unë e shpejtuar në mendimet dhe gjykimet e mija; mirë më tha djali: Nuk po bën ndonjë turp Debi, mama, nuk po bën asgjë të paligjshme. Edhe kjo, është një mënyrë punësimi dhe jetese".

Këto mendime sikur ia lehtësuan dhimbjen që po mbante brenda shpirtit.