Fatmir Minguli
KOJRILLAT FLUTUROJNË LARG
DHE AFËR
(Një vështrim studjues
për romanin “Kojrillat”
të shkrimtarit Fatmir Terziu)
Mund të shkëputësh
një njeri nga vendi i tij, por
nuk mund të shkëputësh vendet nga zemra e njeriut. (John Dos Passos)
Një roman që të befason që në kapitujt e parë. Një roman që e zgjeron botën shqiptare në
hapësirë dhe në kohë. Një libër policesk
dhe njëkohësisht një romancë dashurie që
nuk e kemi as parë e as dëgjuar të ndodhë
me një femër të bukur shqiptare në Londër dhe jo vetëm aty. Një roman i
shkrimtarit Fatmir Terziu, ku dokumentat sekrete dhe gruaja misterioze Madam Zeinep Vlora vetëm sa janë maja e ajzbergut të vërtetë. Një
roman, që për nga radha e romaneve të shkruara nga ky shkrimtar është
i treti e që pason romanet “Grykësit”
dhe “Bunari”.
Ndonëse nuk jam superticioz i thekur, mendoj që për romanin “Kojrillat”, të përshtas
shprehjen “I treti i vërteti”. E mendoj
se nuk kam gabuar! Një punë
kolosale e autorit, jo më shumë për të
ndërtuar strukturën arkitektonike të subjektit, se sa për të gjetur, kontrolluar e sistemuar
dokumentat e arshivave angleze. Janë dokumenta
sa misterioze aq dhe të frikshme për vitin 1933, për vrasjen
misterioze në prag të Krishtlindjeve të
vitit 1932 të heroinës së
bukur shqiptare e që gjendet
e helmuar në këmbët e Monumentit Cenotaph në
Whitehall. E për të shkuar më tej, kemi përpara një roman që na jep
botën shqiptare në vitet e monizmit në një narracion artistik ndryshe.
Narracion pikant
Eshtë më se e qartë se Famir Terziu duke u ndodhur midis subjektit
“fiction” dhe subjektit me
dokumenta reale do të pranonte
manipulimin herë me tentativë e herë me
intuitë. E thënë ndryshe do përdorte ose
trillin e plotë në roman ose subjekti i
tij do
të “robërohej” nga dokumentat!
Por nuk ndodh kështu, aspak kështu! Se po të ndodhte kështu do kishim përngjasime me romanet
bestseller të “dokumentuara” të Dan
Braunit, apo me skenaret e filmave “007”
me James Bondin në mbrojtje të fakteve sekrete qe kanë të bëjnë me Zonjën “M”,
dhe “Kojrrillat” shqiptare të Fatmir Terziut nuk do mundeshin të
dalloheshin në fluturimin e tyre sa elegantë, aq dhe të guximshëm dhe origjinalë.
Romani i shkrimtarit dhe
studjuesit Fatmir Terziu, veç se është
një vepër unikale në llojin e vet, nuk mëton
kurrsesi të jetë një roman historik. Nëpërmjet personazheve shumë
pikantë, autori e trajton historinë 100 vjeçare të shtetit shqiptar në tërësi,
duke e sjellë atë në roman si një pelerinë madhështore transparente, por herë-herë
dhe të errësuar. Narracioni i autorit tenton pikërisht bërjen transparente të atyre ngjarjeve që janë fshehur nga armiqtë
e lirisë së shqiptarëve, armiq ‘kësulkuq’, apo të tjerë të kuq në vitet e
monizmit.
Fatmir Terziu mbështetet në dokumenta të shumta tek krijon subjektin e
këtij romani. Me dhjetra e dhjetra gazeta angleze, franceze etj., shkruajnë për
këtë vrasje duke e shoqëruar dhe me mbytjen në lumin Tamiz të një burri të
panjohur.
Nga kapitulli në kapitull njihemi me këtë grua në mënyrë jo direkte, por
nga personazhet e tjerë si Granit Jetoni, hetuesi anglez
Smith, nga artikujt e gazetave të
kohës dhe nga personazhi i veçantë, intelektuali Lutfi Çela. Por jo vetëm këta personazhe
“dëshmojnë” për shqiptaren e bukur Zeinep Vlora, e cila mbante në vetvete
misterin e disa letrave me karakter diplomatik ndërkombëtar, të lidhura pa
dyshim me fatin e Shqipërisë.
Roman simbolesh filozofike
Romani “Kojrillat” është libër simbolesh. E simbolet janë të shumta, me
madhësi e forma të ndryshme por të ndërlidhur
me një njëri tjetrin, që formojnë një
rrjet komunikimi midis tyre. Para se ti
shkojnë lexuesit ata krijojnë komplekse
të rafinuar, inteligjentë, ringjallës, ndjellës e gati-gati magjikë. Fatmir
Terziu na i sjell simbolet e romanit të besueshëm, të plotësuar deri sa duken
si personazhe të tjerë, po aq të rëndësishëm, sa dhe personazhet njerëzorë. Simbolet e
“Kojrillave” janë vendosur si yjet në
qiell ku prin e ndriçon më shumë Kojrilla Zeinep Vlora, shtegëtarja e madhe e
viteve të stuhishme, që e rrethuan pavarësinë e Shqipërisë, edhe pasi ajo u lind.
Kojrilla, kthehet në Të Ujtën, të tejdukshmen e legjendës, në të qelqtën e
pastër e në forma xhamllëku, në Zonjën
shqiptare të ujrave, që rrjedhin paralel
me kohën e me jetën. Me mjeshtrinë artistike, në këtë roman, Fatmir Terziu,
pothuaj çdo kapitull e fillon me uverturën e simbolit të Së Ujtës, figurë
magjike, unikale që mban “Vulën e Autorit”: Fatmir Terziu. E Ujta, një figurë e
jashtëzakonshme që do të mbetet në letrat e
shqipe, falë imazheve që unë i klasifikoj në modernitetin e pikturave të
Salvador Dalisë. Fatmir Terziu e kryen detyrën madhore si autor për zbulimin e
sekreteve që realiteti fsheh, por duke i
deshifruar simbolet që shfaqen në gjërat e kësaj bote, të shkuar e të tanishme.
Subjekti i intersektuar
Falë këtyre zgjidhjeve artistike,
autori Fatmir Terziu krijon narracionin paralel që shoqërohet nga subjektet e intersektuara
brënda stilit narrativ. Thyhen kështu regullat e gjeometrisë, por fitohet forma e re
narrative, komplekse, me të
kundërta në kohë e hapësirë, por e rrjedhshme dhe e këndshme, intriguese dhe
kurioze. Dhe çdo kapitull i përmban këto të kundërat, me ngjarje që paraqiten
sa në Elbasan, sa në Londër, sa në Shkodër e sa në Paris e Itali, e gjithmonë
me intervale kohe, që i kalojnë dekadat. Kështu thurret ky roman i bukur i
cili fillon me një ditëlindje të djalit gjashtëvjeçar, Granit Jetoni, djalë që
rritet nëpër faqet e romanit e që shndërrohet në protagonistin e romanit, që në
vetvete përmbledh, jo vetëm të fshehtat e dokumentave, gazetave dhe librit për
ngjarjen në krishtlindjet e 1932-it në Londër , por mbart dhe personin e vetë autorit të romanit.
Eshtë ky Granit, që me babën e
persekutuar nga regjimi komunist,
edukohet me dashuri dhe kuptimin e vërtetë të demokracisë perëndimore
nga miku i babait të tij Lutfi Çela;
është ai Granit, që përjeton të fshehtat e letrave dhe po ai Granit që na përcjell bukurinë e shtegtimit të kojrillave duke i
transpalantuar pamjet e tyre nga vendet e bukura të Elbasanit në kopshtet e
hetuesit Smith në Hamersmith të Anglisë. Nëpërmjet Granitit, autori fokuson jetën e Elbasanit ne
kohën e komunizmit me të gjitha skenat jetësore, me detaje të spikatura
deri te “akaparimi” i fuçive të birrës në birraritë me nam të Elbasanit.
Stil i patjetërsueshëm
Merita e autorit Fatmir Terziu në këtë roman është stili i tij i
patjetërsueshëm, ku fragmentarja plotëson fshehurazi të plotën, ku fluturimet e
kojrillave të bukura transplantojnë
ngjarjet e Shqipërisë në botën londineze, ku afshet e dashurisë
mesdhetare fluturojnë e zenë fole te zemra e hetuesit Smith…
Tek ky stil pikaset dhe një mjeshtri
narrative, e pavarur nga përvojat e ndryshme të letërsisë të së
kaluarës dhe madje edhe bashkëkohores. Ai, autori i “Kojrillave”, ka gatishmërinë për të gjetur zgjidhje për çdo
“pengesë” në enigmat e misterit të vrasjes së Zeinep Vlorës dhe zhdukjes së
letrave të çmuara, duke përdorur aftësinë
e Sherlok Holmesit në vëzhgimin e fakteve pa paragjykime fillestare. Kështu
sfondet e Elbasanit dhe ato të Londrës janë të familjarizuara njësoj, pa
kurrfarë ndjenje inferioriteti dhe
pikërisht kjo e bën romanin të rrjedhshëm, tërheqës dhe misterndjellës.
Në gojën e hetuesit anglez Smith, një personazh psikologjikisht i
transformuar gjatë romanit, autori
vendos këto fjalë: “ Sa qejf që kisha të ishim si ato kojrillat, si ato
shpendë”, duke na sjellë një botë sa reale aq dhe të fantastike. Dhe autori
Fatmir Terziu, nëpërmjet personazheve
kryesorë të romanit na sjell stinën e kojrillave, stinën e e arsyes
ndërkombëtarizuese të çështjes shqiptare, duke përdorur trinitetin Tokë-Ajër-Ujë, shpalos
skena të bukura në shtete të ndryshme të Europës, pjesë të pashlyeshme nga
mendja e lexuesit. Unikale janë kapitujt e fundit ku bëjnë sy zgjidhjet e misterit të letrave dhe mistere
të tjera, por dhe takimi me të
papriturën e hetuesit Smith!
“Ku janë letrat, letrat” – kjo
thirrje plot pathos e përkushtim nuk ndodhet vetëm në faqet e romanit, po bëhet
një obsesion pozitiv te vetë lexuesi. E
kështu ndjejmë forcën e dialogut
në roman, dialog që shkrihet me monologjet e Granit Jetonit dhe uverturat e së
Ujtës.
Një ekuacion
linear
Në kapitullin “Drita” ndjejmë triumfin
psikologjik të arsyes mbi absurdin, që historia i diktoi shtetit të
kthjellët të shqiptarëve. Fatmir Terziu me të drejtë shkruan se “drita duhet
parë në këndin e vet”. Ngjarje të ndryshme të diplomacive shqiptare dhe të huaja për të kapur “të fshehtën e letrave”, mbuluar me emrin e Madam Zeinep Vlora,
kojrilla që fluturojnë qiejve të Shqipërisë dhe Londrës, peisazhe dhe mistere, emra
të shqiptarëve të mëdhej si Myfit Libohova, tituj gazetash londineze me emra
shqiptarësh, fakte reale të mbledhura me përkushtim gjatë gjashtë viteve në
arshivat e Londrës, ankthi i kërkimit të
atyre dokumentave që kthehet në plazmën
e romanit “Kojrillat”, janë shtigje të bukura ku autori gjen të vërtetën
e Letrave. Gjen dhe kthen pasqyrën e verbuar drejt qoshkave ku ‘myket’
arroganca ndaj vullnetit të një populli, aty ku janë shenjat e firmëtarëve...
Ky roman është një
ekuacion i filozofisë së gjithë shtrirjes së tij lineare, por çdo
kapitull është kontribues në zgjidhjen përfundimtare. Heroi Granit, mbartës i
ankthit të letrave, që nga kapitulli i parë e deri kur vjen në Londrën e
ditëve tona për të mësuar deri në fund
historinë e Kojrillës Zeinep Vlora, por dhe për tu ritakuar rastësisht me mikun, inteligjentin Lutfi Çela,
kupton se ka dhe mistere të tjera.
Romani përmbyll fjalën
Jeta zhvillohet brenga globit që e ka emrin Tokë, ngjarjet e “Kojrillave” shqiptare
qarkullojnë rreth këtij globi deri sa vijnë në kapitullin e fundit që
titullohet “Glob”. Lexuesi ndjehet i qetë dhe i inspiruar . Kojrillat
fluturojnë të qeta në drejtime e horizonte të reja. Romani “Kojrillat” e fillon
jetën në fillimin e 100 vjetorit të dytë të Pavarësisë së shqiptarëve. Fillon jetën me kërkime
të tjera, duke filluar fluturimin e tij mbi qiej të vjetër e të rinj,
hapësira të bukura të botës mbarëshqiptare. Të tjerat i ka nën sqetullën
e artë dhe filozofike romani unikal në llojin e vet “Kojrillat”. Koha e solli në
skenë të bëjë prozën, prozën që jo më kot kohë më parë shkrimtari Lazër Stani,
teksa shkruante për “Krokamat” e Terziut, do të shprehej, ‘kështu duhet të jetë
sot proza shqiptare, dhe këtë nuk e befason por e realizon Terziu!”
Udhë të mbarë “Kojrillave”! Udhë që
me dinjitetin më të lartë konkurron ballëhapur në sfondin shqiptar e më gjerë.
Habent sua fata
libelli. Librat kanë fatin e vet.
No comments:
Post a Comment