Më të rënda se prangat...

Vilhelme Vranari Haxhiraj

    Më të rënda se prangat...

 Në kujtim të nënës dhe babait tim Veip Vrana Kanina, i dënuar me burgim të përjetshëm dhe më pas ia ulën në 20 vite burg.Pasi doli nga burgu pati fatin e çdo të vdekuri të gjallë , varrosur në miniera, vdiq nga një sëmundje e rëndë në mushkri.        

                                            Vivra

  Natyra ngjyrëhirt, e ngjashme me një njeri të ngrysur që nuk di të qesh, kurrë nuk premton mot të mirë. Një ditë e ftohtë, e acart, që e marrë në tërësi, ngjason si një masë universale e formëzuar prej akulli. Gjithsçka përreth duket e mardhur, e strukur brenda guaskës së vetë. Horizont' gri, qiell' i trishtë, pa dritë dhe ngjyra, kurse sendet mbi tokë dukeshin si të tkurrura, të mpakura, të rrëqethura prej drithmave që shkakton stina që kërkon të rrëmbejë sadopak nga bukuria e magjishme e pranverës. Gjithsesi trokmat e saj ndiheshin në çdo hap kohor, duke galopuar me ritme herë të shpejta dhe herë të ngadalta. Këto ecejake, me ndryshime të shpeshta ritmi, e bënin stinën të kthehej pas, në palcën e ditëngricave xhuxhe, gjë që të linte përshtypjen se dimri që po ikte, si një ndëshkim ndaj së bukurës, e mbante, peng të ngërthyer pas tentakulave të veta pranverën pa e lejuar të bënte asnjë hap të guximshëm.   

  Në një shikim të parë gjithëpërfshirës, pa u shprehur me fjalë, veç përmes ndjesive, të krijohej përshtypja se atë ditë, globi tokësor me gjithçka që gjendej mbi të, dukej si një planet i vdekur. Gjithçka dukej se kishte ndalur në vënd. Asgjë nuk lëvizte atë mëngjes. Dukej se ajri kishte ngrirë dhe një velë i përhimtë qarkonte tokën duke qëndruar pezull, si mjetmburojë e saj ndaj furtunës që pritej të behte.

  Gjithsesi..., moti në kundërshtim me ndjesitë dhe hamendjen time prej fëmije që njohjen e ka të kufizuar, fliste për një reshje dëbore që pritej të niste...

  Gjethet e bimëve dukej se kishin harruar të fëshfërinin. Madje me nuhatje vëreje se edhe uji e kishte ndalur lëvizjen e tij. Qeniet e gjalla, si njerëzit dhe kafshët, nguronin të dilnin jashtë ngrehinës së tyre. Zogjtë, atë mëngjes, nuk mund të akordonin dot zërat për të nisur simfoninë e tyre live. Madje edhe lulet nuk guxonin të ftilloheshin si çdo mëngjes, sikur kishin frikë të ngrinin kryet lartë dhe të nxirnin kokën jashtë lulesave. Në këtë ditë të trishtë në dukje, së paku për mua fëmijën, bulëzat e imta të ujit mbi to dhe kudo, më dukeshin sikur kristalet e tyre i përshkonin mornica drithëruese.

  Papritmas, atje tej në një fëngisht syri të zë kumbullën e gjorë, të cilën moti disaditësh të shkuara e ka gënjyer, ndaj lulet e saj kishin tkurrur petalet. Kjo bënte të dukeshin si të zbardhylta dhe jo origjinal në ngjyrën e tyre joshëse, që të fton ta shijosh me të gjitha ndjesitë bukurinë e stinës së rilindjes.       

  Fundshkurti edhe pse ishte në prag të pranverës, atë vit dukej si i rrëgjuar, si në gjumë letargjik, ku i mungonin zërat, gëzimi, britmat, meloditë dhe ngjyrat.

  Nënëmira ime, gruaja hallemadhe, bashkëshortja fatkeqe, s' mbylli sy atë natë. Edhe pasi përgatiti çantat, herëpashere ngrihej si e trembur, prej merakut.

  "E ndiej... E di...jam e bindur se diçka kam harruar, "- mendonte dhe sytë i shkonin tek fundi i dhomës. Oh,çfarë ironie, sa dhembje dhe trishtim mban brenda vetes ky koncept "dhomë"... Nuk ishte dhomë, por kështu na pëlqenta ta quanim ne, fëmijët, për ta kufizuar disi pabarazinë që na ndante me një hendek të thellë me të tjerët. Donim të krijonim iluzione të kota, se edhe një barakë me peretka, e mbuluar me kashtë kënete, po ta sistemoje, shndërrohej në një shtëpizë deridiku e pranueshme për të jetuar. Nëna ime vitore dhe duarartë të tillë e kishte shndërruar barakën . Një ambient i pastër dhe i këndshëm, edhe pse tejet i varfër... Më falni, por..., kjo ishte imagjinata ime shfrenuar për një jetë komode.

   Pikërisht atë natë të ethshme, duararta..., nënokja ime, sa herë i kujtohej diçka, ulej në gjunjët e saj, jo vetëm të lodhur, por që edhe i dhembnin nga lagështia e kënetës së "kampit të pushimit" nga sapo ishim kthyer. I zbraste trastat e rënda si plumbi. Pasi kontrollonte se mos kishte harruar gjë, i vendoste sendet përsëri brenda dhe shtrihej.

  E gjora nënë! Ku kishte gjumë për atë...?! Sa herë merrte rrugën për tek babai, ajo shqetësohej shumë. Menjëherë, sa kthehej nga një takim me të shoqin, fillonte të kursente nga pak, njëllojë si milingona dhe i hiqte për takimin e radhës. Më parë shfillonte triket e përdorura dhe gjalmin e përftuar, e bënte virokë, e përvëlonte me ujë të nxehtë dhe me sodë buke, që të shtrihej. Pastaj gjithë natën thurte çorape, fanella, kapuç dhe dorashka leshi, për ne të gjithë, por sidomos për babanë. Sepse vet fjala burg të krijon mornica, të krijon përshtypjen e një jete pa frymëmarrje. Sa herë dëgjoja këtë fjalë kobndjellëse, që na kishte ndarë nga babai, në ndërgjegjen time të vobekët , parafytyroja një jetë përtej varrit. Ata atje jetonin ferrin, në qelivarret e ftohta që mbanin aromë myku dhe vdekjeje.

***

Atë vit isha në klasën e gjashtë. Kisha shtatë vite që ndihesha si një jetime me baba gjallë. Më mungonte babai. Kisha mallë ta shihja. Doja t'i dëgjoja zërin, timbrin e të cilit nuk e kujtoja dot më. Nuk është turp të pohoj se i kisha harruar edhe fytyrën. Mes dritë-hijeve të kujtesës sime prej fëmije, më dilte si në vegime një burrë shtatlartë, brun, me tipare të zeza të theksuara dhe fjalëpak. Veçse ashtu të mjegullta e të paqarta ,ashtu siç më shfaqeshin përfytyrimet, po aq shpejt zhdukeshin si në ekranin e TV kur mungojnë valët. Kisha nevojë të më përkëdhelte dora e tim Atit, të më pyeste se si shkoja me shkollë... e pastaj do të lumturohesha kur të më përqafonte për mbarëvajtjen në mësime.

  Dëshira për ta pasur pranë babanë, më çoi disa vite larg në kohë. Ishte dita e parë e shkollës, kur unë do të dëgjoja zilen e parë, do të ulesha në bankë për herë të parë. Do të filloja të mësoja ABC. Gjithçka që ndodh në jetë ka vetëm një fillim, i cili vjen vetëm njëherë dhe nuk përsëritet kurrë më. Ndaj dhe ruhet në kujtesë si një ngjarje e rëndësishme.

  Si të gjithë fëmijët, edhe unë e kisha pritur gjithë ankth të nisja klasën e parë. Mamaja më kishte përshtatur një fustan të bukur, që dikur kishte qenë i saj. Më pëlqente veshja e re, me të cilën dukesha si një flutur. U çova herët atë mëngjes dhe u bëra gati...Në rrugë vura re moshataret e mia që i shoqëronin të dy prindërit. Atë çast kur kujtova që babai im nuk do të ishte i pranishëm, u ula në sofatin e gurtë para portës dhe nisa të qaja me dënesë. Kur e mësoi nëna arsyen e shqetësimit tim, më foli butë e ëmbël ashtu siç di të flasë vetëm nëna.

  Me shumë durim ajo më tregoi disa raste, kur një djali i mungonte nëna dhe po e çonte i Ati në shkollë. Një tjetër vajzë jetime nuk i kishte asnjërin nga prindërit. Atë e shoqëronte gjyshja.

  -Sipas teje meqë nuk është babai, nuk do të shkosh në shkollë? Asaj jetimes i kanë vdekur të dy prindërit. Mos vallë duhet të vdesë edhe ajo? Jo bija ime, jo...jeta vazhdon...Me vështirësi por ama nuk ngelet në vend, as nuk e kthejmë dot kohën pas. Pse ti kujton se unë e kam të lehtë pa babamë tuaj? Natyrisht që jo, por unë jam nënë dhe kam përgjgjegjësi ndaj juve, fëmijëve të mi. Tani laj fytyrën, merr lulet për mësuesen dhe të nisemi se do të bëhesh vonë.

  Pritja e ngrohtë e mësueses, më bëri të harroja paksa dhembjen. Pasi i dhurova lulet ajo më puthi, më vuri një dorë në qafë dhe u drejtua nga fëmijët e tjerë. Na uroi mirëseardhjen dhe kërkoi ta dëgjonim...

  - Kjo vajzë quhet "Dita". Është në një moshë me ju. Të gjithë së bashku do të mësoni shkronjat, do të mësoni të lexoni dhe të shkruani. Bashkë do të mësojmë numrat dhe shumë gjëra të bukura që ju nuk i dini... Që të mësoni mirë duhet të dëgjoni mësuesen dhe ta doni njëri-tjetrin.

  Nga ajo ditë kishin kaluar gati gjashtë vite. Sa kohë që kalonte, më digjte malli për babanë. Përherë i lutesha mamasë e përlotur që të më merrte me vete, kur shkonte të takonte babanë.

  -Vogëlushja ime Dita, e ëmbla e nënës, e di që të zhuriti malli për tët Atë, por...është rrugë e largët bija ime dhe makinat mungojnë... Pastaj udhëtimi mes maleve zgjat tre -katër ditë. Si do të kujdesem për ty? Po sikur të më sëmuresh, çfarë do të bëj në mes të katër rrugëve?!

  Kohët e fundit flisja në gjumë e shqetësuar dhe përmendja emrin e babait. Nga frika se mos sëmuresha, mamaja mori një vendim. Një ditë ajo më lajmëroi se më kishte marrë katër ditë lejë në shkollë.

   -Pse?

   -Do të shkojmë te babai...Askush nuk mund t'i përshkruajë me fjalë lotët e gëzimit tim, apo falenderimet dhe përqafimet që i dhurova nënës. Sapo kisha mbushur dymbëdhjetë vjeçe dhe isha në gjendje të përgatitesha vet. U bëra gati sikur do të shkoja në dasmë. Fluturoja nga gëzimi.

 ***

  Mëngjes herët... Është i ëmbël gjumi i mëngjesit dhe më pëlqen ta shijoji deri sa syri të ndihet i ngopur, por sa ndjeva dorën e ngrohtë dhe puthjen e ëmbël të nënës në ballë, u gjenda në këmbë. Pimë shpejt e shpejt diçka të ngrohtë, një tip çaji me gjethe bimësh dhe mamaja u ngarkua me trastat e rënda si plumbi. Ndërkohë u dëgjua një trokitje e lehtë në derë. Ishte halla, motra e babait tim. Edhe ajo shkonte te takonte bashkëshortin, i cili u burgos pas një vit martese, duke e lënë atë shtatëzënë. I biri nuk e njohu babanë. E takonte herë-herë, aq sa zgjat një takim i kushtëzuar dhe i kontrolluar nga policët, por vetëm në moshën njëzetë vjeç, e njohu nga afër të Atin, kur u lirua nga burgu. Nëna dhe halla ishin ngarkuar si hamenjtë e kohës. Në çdo krahë kishin nga një trastë dhe nga një në të dyja duart. Si pesha e rëndë në shpinat e tyre, i tillë ishte moti i rënduar si ditën e shkuar, edhe agu i atij mëngjesi ishte i zymtë. Sa dolëm nga shtëpia matanë rrugës së kalldrëmtë, mes llapashitjeve të një pellgu të vogël me ujë u dëgjua një bretkosë e trembur :kuak, kuak, kuak... ,gjë që më trembi.Ankesa e saj u pasua nga disa të tjera...pastaj një heshtje varri që të kallte frikën. Diku tej...lehu një qen... Tutje, matanë kories, dëgjohej troku i një kali që largohej. Kishim dalë në rrugën nacionale, kur këndezi i parë lajmëroi ditën e re që po lindëte.

 Nëna dhe halla lëshuan trastat në tokë, që të merrnin pak frymë. Dikush u kishte thënë se herët në mëngjes kthehen skodat me qymyr që vinin nga miniera e Memaliajt. 

 Ndërsa prisnim ndonjë makinë të rastit, të dyja kunatata u strukën pranë njëra-tjetrës dhe më futën në mes. Të ftohtit dhe lagështisë së mëngjesit i shtohej edhe era që sillte gryka e lumit Shushicë, pasi rruga automobilistike e vendosur mes dy kodrave krijonte një rrymë ajri të ngrirë. Nuk vonoi shumë dhe tej në kthesë u dukën dritat e skodave që ishin në disitancë të vogël nga njëra-tjetra. Shoferi i makinës së parë ngadalësoi shpejtësinë dhe foli që nga kabina...

  -Kam vetëm një vend bosh...Ju jeni bashkë?

  -Jemi dy gra dhe një fëmijë...

  -Prisni se pas meje janë tri-katër makina të tjera...

   Makina e tretë i kishte vendet e lira. Shoferi ndaloi dhe pyeti se për ku ishim.

   -Deri ku të shkosh, na bëhet mirë. Na ndihmoni shumë sikur të heqim qoftë edhe një pjesë të rrugës. 

  Ai u tregua shumë i sjellshëm... Zbriti, mori trastat dhe i sistemoi nën sediljen e pasme që e përdorte si shtrat kur e kalonte natën në udhëtim.

  Ndërsa i ngrinte peshë, nuk iu durua dhe shprehu një lloj keqardhjeje nëpër dhëmbë: "O bobo, qenkan si plumb ...më të rënda se prangat në duart dhe këmbët e skllevërve!" Nuk di pse fjalët e tij m'u ngulitën në mendjen time të vobektë, madje edhe kohë më pas...

 -Si do t'i ngrini vetëm? Me kaq ngarkesë sa keni, sikur të kisha mundësi, do t'ju çoja deri në vend, ju betohem. Për fatin tuaj të keq jam deri në Fier...

  -Faleminderit, por ne shkojmë larg djalo, - kështu e quajti nëna, edhe pse ai mund të ishte në të njëjtën moshë me të.

  -Nuk është nevoja t' ju pyes se ku shkoni, e marrë me mend...Hapi i pamatur i burrave, i torturon dhe i leqendisë gratë apo nënat e gjora...

   -Po qe se vërtet ka Zot, vetëm "Ai" e di se sa i madh është gabimi që kanë bërë burrat tanë...?!

  -Ne jemi të lira, kurse atyre "mirë t'u bëhet po e paguajnë gabimin... Dënimin e kanë me hak. Nuk thonë kot: "Koka bën... koka pëson" Mendoj se telat me gjemba i kanë pak...,- ia ndërpreu fjalën në mes halla, duke e parë nënën ashpër.

 Sjellja e ashpër e motrës së babait, më mërziti dhe në çast mendova keq për të."Sa e keqe halla! Pse u përgjigj ashtu dhe e vështroi aq ashpër nënën?!" -ishte pyetje që ia bëja vetes, përgjigjen e së cilës e mora shpejt.

  Nuk kaluan as njëzetë minuta a më pak që udhëtonim me makinë, shoferi zbriti për të pirë një kafe tek një roje nate, i cili kishte një barakë të vogël me dërrasa. Ndoshta ishte edhe kafeteri, ku i dihet?!

   -Po ti ç'pate që u solle ashpër? Jo vetëm jemi kunata por ne të dyja jemi edhe shoqe, sepse na lidh i njëjti hall. Duke qenë bashkë do ta kemi më të lehtë për të kaluar të gjitha vuajtjet dhe peripecitë e pafundme të udhëtimeve, -iu drejtua mamaja së kunatës.

   -Ku e njohim shoferin që t'i hapim barkun? Kush më siguron se nuk është nga ata që të shesin për dy lekë? Na del e na tepëron burgosja e burrave. Mos vallë duhet të na arrestojnë edhe neve? Pastaj mjerë fëmijët tanë! Ka për t'i marrë lumi.

   -Ke të drejtë...në marrëdhënie me të tjerët ne duhet t'i dënojmë burrat...

Duhet t'i themi derrit "dajë". Gjithsesi nuk pata qëllim të keq. Ndoshta tingëllon ashtu si thua ti...

   Pas bisedës së tyre isha më e qetë."Domethënë halla nuk e paska inat mamin,"- hamendësova pa u shprehur dhe u pendova që gjykova gabim.

  Pas pak shoferi u kthye. Iu drejtua të dyja kunatave, se mua mund të më kalonin pas në shtratin portativ, ku të flija që të mos më lodhte rruga e gjatë.

   Në Fier zbritëm. Nuk di se si i ngritën trastat ato, deri sa shkuam në agjencinë e udhëtarëve. Në vitet pesëdhjetë ne, fëmijët ngazëlleheshim kur

shikonim ndonjë makinë, aq të rralla ishin. Po të udhëtoje me makinë atë kohë ishte fat, kurse po ta gjeje brenda pak orëve, ishte luks i tepëruar.

  Deri në orën njëmbëdhjetë para dite ngelëm në agjencinë e Fierit. U gjend një kamion me karroceri që mblodhi rreth pesëdhjetë udhëtarë, i cili na zbriti në Rrogozhinë. 

Ata që e kanë përjetuar lodhjen dhe ankthin e pritjes në Rrogozhinë, ku kishte raste që udhëtarët flinin në rrugë për mungesë komunikacioni,vetëm  ata e dinë se ç'tmerr është. Që nga mesdita e deri në orët e vona të mbrëmjes kemi ndenjur jashtë në mëshirën e fatit, në kryqëzimin e erërave të Rrogozhinës. Nuk di si kemi shpëtuar pa ndonjë sëmundje, pasi aty s'kishte asnjë banjë publike. Si e tillë shërbenin dy rrogoza, të endur me kashtë kënete, ku manifestonin fitoren e lirisë dhe të bollëkut, ushtri mizash dhe turma mushkonjash, krenare për denjësinë e tyre si përhapëse të dizanterisë dhe malarjes që bënte kërdinë. I kishin vendosur pas mullarëve me kashtë. As ujë për të pirë nuk kishte. E vetmja çezmë e agjencisë ishte fyttharë. Të shkretët udhëtarë. Të etur nga pritja e gjatë blinin ujë me gota, që shitësit ambulant e merrnin nga kanali vaditës, për higjienën e të cilit, nuk e merrje dot me mend se çfarë lekanesh nuk derdheshin në të.

"Por kur nuk ke pulën, ha sorrën..."-thotë një fjalë e urtësisë popullore. Ndihesha e kapitur, por nuk guxoja të ankohesha. E shkreta nënë...mallkonte veten për gabimin që kishte bërë me mua. Duke fajësuar nën zë fatin që i dhuroi koha e mbrapsht, më shtroi dhe më mblodhi me teshat që kishte marrë për babanë.

   Kam dëgjuar që thonë se s'ka ditë të shtunë pa diell. Duke u nisur nga kjo besoj se s'ka njeri pa fat. Ndoshta e keqja të godet në një anë, kurse në anën tjetër të plotëson ndonjë mangësi. Ne na mungonte babai, por ama kishim nënën. Anasjelltas nënës i mungonte shoku i jetës,i mungonte gëzimi dhe lumturia bashkëshortore, por ishte jeta ajo, që i kishte dhuruar thesarin më të çmuar, fëmijët. Ekzistenca jonë nuk i linte kohë, as vend bosh në mendje për të menduar gjërat e bukura që i mungonin. Ishim ne, gjithçka për të, që ia shtonim hallet përditë, por prania jonë dhe nevoja e kujdesit për ne, ia zbusnim dhembjet e patreguara që i kishte dhuruar koha me të tepërt. Shpesh  duke thurur me shtiza, duke qepur apo arnuar zbatharakët dhe barktharët e saj, e gjeja nënën të përhumbur...

    "Vallë të ketë rënë në kllapi?!"-pyesja veten e tromaksur...,kurse ajo...

    "Eh të jetosh në errësirë apo në dritë, në ngricë apo në vapë, në luks apo mjerim, në liri apo skllavëri, nuk është as e papranueshme, as e pamundur. Veç kur i përjetojmë këto, atëherë mësojmë se kjo është filozofia e jetës, e cila e gjen shprehjen në realitet përmes metaforës dhe sarkazmës. Përmes tyre tregoj thëniet e pathëna, tinguj që nuk dëgjohen nga çdo vesh, këmborë që nuk i lenë tingujt e zileve të dëgjohen nga të gjithë. Edhe pse tinguj e tyre janë më të fortë, por...askush nuk dëgjon se çfarë duhet dëgjuar, as nuk shijon se çfarë duhet shijuar dhe nuk e jeton jetën, ashtu si duhet jetuar...Por s'duhet harruar se rrenacakes, erës stinore, kurr nuk i duhet besuar?!

Porse...Mjerisht...bota kështu është ndërtuar?! -i gëlonte në tru teksa dukej se dremiste brenda lëngatës së shpirtit.

***

  Ndërsa i kishim humbur shpresat për ndonjë makinë, dikush përmes psherëtimës, ofshami duke turfulluar nga padurimi: "Shkoi ora njëzetë e dy...Edhe pritja e ka një kufi. Po mbushen katërmbëdhjetë orë dhe...nuk i dihet se deri kur...Por kësaj bote, ku bashkëjeton e mira me të keqen, sado e padrejtë të jetë, do të gjenden njerëz të mirë e bujar."  

  Papritmas në rrugën që vjen nga Elbasani, u dukën dritat e një makine që ngulçonte. Ishte një skodë e mbushur plot me plaçka e orendi shtëpijake.

Mamaja dhe halla më kapën prej duarësh dhe i dolëm përpara. Nga brenda kabinës ,u dëgjua zëri i një gruaje që i kërkoi shoferit të ndalonte makinën. Ishte një e moshuar, e veshur me rroba të zeza.

  -Ku shkoni, moj bija.?

  -Në veri të vendit...

  -Ejani deri në Tiranë me makinën tonë. Ma jep vogëlushen moj bijë, se mori plevitin.

  Sapo u ngjita në kabinë, më mbështolli me një shall të madh prej leshi. U ndieva ngrohtë dhe e sigurtë në krahët e saj, edhe pse nuk ishte gjyshja ime. Mamaja dhe halla vendosën trastat dhe u ulën në dy vendet e pasme.

 -Moj nënë e mirë, t'ju rrojnë fëmijët dhe gjithë ç'keni, se do ta kishim kaluar natën aty, mes erërave të këtij udhëkryqi.

  -Mirë vetë po vajzën pse e keni marrë më qafë?

  -I kisha premtuar dhe nga meraku se mos sëmurej, e mora..., - mërmëriti nëna si ezënë në faj.

  Ishim aq të lodhura sa nga kapitja na zuri gjumi, jo vetëm mua por edhe nënën dhe hallën.

 Papritur ankesa e shoferit për një turmë dasmorësh që kishin zënë gjithë rrugën, na zgjoi. Duke u kotur përgjumëh, për herë të parë dëgjoja këngët e Shqipërisë së mesme, sepse ato vite edhe radiot mungonin. Këngët e dasmorëve shoqëroheshin me klarinetë, fizarmonikë, dajre dhe daulle. Pas muzikantëve një grup kërcente dhe pas tyre vazhdonin dasmorët që këndonin. Kishim kaluar Durrësin dhe sipas shoferit, ndodheshim diku mes Kasharit dhe Vorës.

 Shoferi ndali makinën dhe i pakënaqur për pengesën, dukej se po fliste me vete...

  -Krushqia si duket bëhet mes dy fshatrave, Vorës dhe Kasharit. E kanë zakon që të shtunën mbrëma shkojnë në shtëpinë e nuses dasmorët e dhëndrit dhe festojnë së bashku. Në këtë mënyrë veprojnë edhe kur është një fis i madh, shkojnë për urim duke bërë aheng gjatë rrugës.

  Kur u largua dhe dasmori i fundit, ai uroi :" Me trashëgime çiftit të ri!", ndezi makinën dhe u nis për rrugë.

  -Edhe pak dhe mbërrijmë,- tha shoferi.

  -Keni ndonjë njeri ku mund të kaloni natën?- pyeti bamirësja jonë.  

  -Jo, jo...Po ka mundësi shoferi të na çojë te agjencia e udhëtarëve.

  -Mirë, mirë...pa merak. Aty pranë agjencisë do të kalojmë edhe ne...

  -Dy gra të reja dhe një fëmijë të kalojnë natën në agjenci?! Jo, unë nuk rroj më e gjallë, nëse ia lejoj vetes këtë turp. Faji do të më rëndojë gjithë jetën deri në ditën e gjykimit. Cilatdo qofshi, jeni njerëz, keni gjak shqiptari si dhe unë. Këto orë nate që kanë ngelur, do të mbështesni brinjën atje ku do të fle edhe unë.

   -Ju faleminderit! Na keni bërë nder shumë të madh. Tek e fundit as na njeh dhe as të njohim. Ju u treguat shumë njerëzore. Nuk mund t'ju sjellim andralla. E mira shpërblehet me të mirë. Ne s'kemi asgjë në dorë që t'ua shpërblejmë mirësinë. Do të keni falenderimin dhe mirënjohjen tonë. Ju shkoni se ju presin, kurse ne do të shkojmë në fatin tonë...

  -Ju do të vini në shtëpinë e tim biri. Unë jam nga ata njerëz që nuk e bëjnë fjalën dy...

***

   Kishte kaluar mesnata kur hymë në Tiranë. Ndoshta ishim në qedër të kryeqytetit. Para se të futeshim në një kthesë, shoferin e ndali një ushtar. Pasi paraqiti lejëkalimin dhe fletëshoqëruesen e udhëtimit, ai e lejoi të kalonte. Pak më tej ishte edhe një postbllok tjetër, ku rimori lejën e kalimit. Pastaj e ndali makinën para një ndërtese të madhe, arkitektura e së cilës më bëri përshtypje. "Duket që është ndërtuar nga të huajtë, ndoshta nga mjeshtra italianë,pasi ndryshon shumë nga shtëpitë e tjera që kam parë..."-mendoja e zgurdulluar prej habisë dhe vazhdoja ta vështroja gjithë kërshëri. Jo vetëm që vija nga provinca, por ishte hera e parë që vizitoja Tiranën, madje shkarazi dhe mbi të gjitha, natën.

 Shoferi zbriti dhe i ra ziles te porta. Ndërkohë e moshuara që na bëri nder, duke mos na lënë në rrugë, përfitoi nga largimi i tij dhe porositi...

  -Bijat e mia, djali im është komunist dhe me pozitë të madhe në Parti. Për punën e madhe që ka bërë për partinë, e sollën nga Korça me punë në Komitetin Qëndror. Ju duhet të keni kujdes të mos tregoni se ku po shkoni. Thoni se po shkojmë te djemtë që kemi ushtarë.

U hap porta dhe në prag u duk një grua e re, shtatlart, e përgjumur, që po gogësinte. Nusja m'u duk e nervozuar. Nuk kishte faj. Ndoshta nga që u shqetësua, nuk e përshëndeti fare të vjehrrën, si shkak për gjumprishjen

  Foli vetëm me shoferin të cilit i tha që ta parkonte makinën pas ndërtesës.

  E vjehrra me të njëjtën shpërfillje, por me autoritetin e moshës, e vuri në dijeni...

-Këto janë dy mikeshat e mia që vijnë nga larg. I gjeta në rrugë dhe i mora të kalonin këto tri-katër orë brenda se kanë me vete edhe një fëmijë. Mos u shqetëso fare për to, se ku të kumbisem unë, atje do të shtrihen edhe ato. U ngjitëm në disa shkallë të mermerta. Dhoma ishte e madhe, me dritare të mëdha dhe plot dritë. Pastaj na udhëhoqi nëpër një palë shkallë që të çonin në katin nëntokësor. Ishte një dhomë shumë më e madhe se ajo sipër, që vezullonte nga dritat dhe bardhësia, pasi dyshemeja dhe muret ishin të veshura ma pllaka të bardha. Gjithçka ishte rrëzëllitse deri në verbuese. Për herë të parë pashë një makinë larëse që ishte si një kuti metalike, e cila zhurmonte si armët e rënda luftarake apo si ndonjë traktor.

-Mos u tremb, bijë e nënës. Kjo është makinë për larjen e rrobave. Si duket nusja e djalit ka vënë rroba për të larë. Eh, çfarë kohe erdhi...?! Ajo bën gjumin për shtatë palë qejfe dhe rrobat lahen vetë. Kurse ne të gjorave na bëheshin duart plagë nga finja... Po ujin që e ngrinim me krahë. E sillnim nga e ana e anës. Kështu është jeta... për ca e ca...

Si mbaruam punë, kryem nevojat dhe higjienën personale, u ngjitëm në katin e dytë.

"Këta kanë banjat si pallat mbreti, kurse ne banojmë në një kasolle që ç'bije jashtë, hynë brenda. Nëna e shkretë nuk lë më tasa e legena pa i vënë te pika që të mos jetojmë në ujë. Këta i lajnë rrobat me makinë, kurse nëna ime dhe gjithë gratë e tjera i lajnë me finjë...Sa shumë ndryshon mënyra e  jetesës për njerëzit? " -mendoja duke ngjitur shkallët.

Hymë në dhomë dhe rrinim si mbi gjemba. Së pari ishim në një shtëpi të panjohur, po buitnim në njerëz të huaj, që ishin ndryshe nga ne, gjë që mua fëmijën më mundonte. Po nënën dhe hallën, isha e bindur se ndryshimi i vriste. Gjithsesi i ishim mirënjohëse kësaj gruaje zemërmirë.

Nga një trastë që e kishte sjellë me vete, nxori disa sende ushqimore.

-Veç të lodhura e të raskapitura, duhet të jeni edhe të uritura. Meqë u vonova gjatë rrugës, djali dhe nusja kanë menduar se nuk do të vija natën dhe nuk më kanë lënë asgjë për të ngrënë. Na ofroi nga një copë misërnike dhe nga një copë djathë nape, duke nga kërkuar ndjesë se nuk i ndodhej asgjë tjetër.

Në vend të dyshekut na shtroi një velenxë të trashë prej leshi me flokë të gjatë, që quhej flokate, të cilën e bëri më tresh dhe na mbuloi me një tjetër të tillë. Në atë dhomë fjeti dhe ajo. Në orën pesë të mëngjesit, më zgjoi nëna. Ngrohtësia dhe ato pak orë gjumë, na shlodhën. Ajo na ndjeu dhe...

-Kaq shpejt do të ikni, moj bijani?

-Do të na falni për shqetësimin dhe ju faleminderit që na u bëtë nënë dhe baba. Kemi rrugë të gjatë për të bërë...

  E zonja e shtëpisë na përcolli deri te postblloku. Sqaroi ushtarin se ishim mikeshat e saj.

  -Pse kanë me vete kaq ngarkesa?- pyeti ushtari, që e mbante pushkën krahë-qafë me tytën përpara.

  -Po shkojnë te djemtë ushtarë, biro...

  -Ushtrinë e ka ngarkim shteti me veshje dhe me ushqime...

  -Epo nënat nuk i zë gjumi për djemtë. U ngec në fyt çdo kafshatë, u bëhet halë peshku dhe i mbyt. Eh nënat, do të ngelen nëna edhe kur ju të thinjeni.

Bashkë me kafshatën zvarget dhembja dhe malli për djemtë që i kanë atyre hënave, djalo...- u përgjigj duke na uruar rrugë të mbarë e t'i gjenim mirë "djemtë ushtarë". 

***

  Kishim njëzetë e gjashtë orë larguar nga shtëpia dhe ishim ende në Tiranë. Nuk di se ku e gjenin forcën dhe i ngrinin trastat e rënda... ato gra, ato nëna, motra apo vajza që përshkonin rrugët e përbaltura të vendit, herë në këmbë e herë me ndonjë makinë të rastit. Ai shoferi kishte të drejtë që e krahasoi mundimin e tyre me prangat në këmbët dhe duart e skllevërve. Vetëm shpinat e krrusura të tyre e dinin se ç'hiqnin, veçse s'kishin gojë të flisnin e të ankoheshin se sa të drobitura ishin. Me shumë mundim mbërritëm në agjencinë e udhëtarëve, ku gjetëm njerëz që e kishin kaluar natën atje. 

  Kishim mbi dy orë që prisnim, por më kot.

  Papritur një burrë thirri: "kush dëshiron t'i thyejë këmbën tersit, le të vijë me karrocë deri në Vorë?"-ishte një karrocier që pyti me zë të lartë.

  -Jemi ne, thirrën mamaja me hallën të dyja me një gojë. Hallet e peripecitë, e vështirësive të udhëtimit, i rëndonte edhe moti i vranët, i ftohtë e i mbarsur me lagështi. Sa zbritëm në Vorë, ia behu një shi i imtë që pritej të niste qysh të djeshmen, dukej sikur rigonte borë e shkrirë nën një sitë. U futëm nën një strehë. Pas ndonjë ore, kur i ftohti dhe lagështia na kishin hyrë në palcë, na mori një skodë që shkonte në minierën e Buqizës.          

 Pa hyrë në burgun e minierës, ai na zbriti se duhej të merrte një kthesë majtas. Sipas tij ishim akoma larg nga burgu.

-E di se ku shkoni, moj motrani. Më vjen keq, që po ju lë në rrugë. Ne e kemi të ndaluar rrugën për atje... Jeni akoma larg rreth gjysëm ore me makinë. Mua nuk më lënë të hyj në kamp. Uroj t'i gjeni mirë e të kenë jetë, ata që keni aty, se me ç' dëgjojmë e shikojmë...

  Nuk kishim shpresë e asnjë makine. Ndaj pritja ishte e kotë. Për këtë arsye, u nisëm në këmbë. Ishte pragmuzg i errët, kohë që dielli duhet të kishte perënduar, kur për fat na parakaloi një karro plehu.

 -Ejani se e kam rrugën për aty ku shkoni ju,- na bëri zë karroxhiu.

 E pranuam me kënaqësi ftesën e tij. Ai na zbriti te vendroja ku bëhej kërkesa për takim dhe një kontroll i imtë, ku çdo gjë kalohej si në filtër.

  Atë çast u përballëm me një grua të moshuar, e veshur kokë e këmbë me të zeza. Nënës sime nuk iu durua dhe...

  "Në pamje të jashtme të lë përshtypjen e një zonje të përvuajtur. Për këtë nuk ka faj, por pse e ka atë shikim të vagëlluar? Përse i ka marrë ushqimet me vete? Ç'lajm të ketë marrë vallë?!"- u duk sikur foli me vete, por në të vërtetë iu drejtua hallës nën zë.

   -Shkoni bija, shkoni te roja. Ndoshta ju keni më shumë fat se unë....-dhe lotët si rrëke i përshkuan faqet e flashkëta nga hallvitet.

   -Pse jeni kaq e trishtuar? Çfarë ndodhi?- e pyetën ato.

   -Nuk m'i morën ushqimet e djalit.

   -As nuk e takuat?

   -Po ta kisha takuar, do të merrte dhe një kafshatë bukë e një pjatë gjellë nga dora e nënës, por... Vetëm dua të di nëse është gjallë apo jo...?!

   -Si ka mundësi?

   -Më thanë se e kanë dënuar për dy javë në qelinë e izolimit. Se mos ky burg i zi, si jashtë e brenda, i rrethuar me tre rreshta telash me gjemba e korrent, nuk është vend izolimi?! Janë pak ata që e dinë, se gjithë burgjet që kanë mbushur këtë vend, nuk janë gjë tjetër veçse varre masive për bijtë e nënave. Ato kapanona të akullta dhe miniera ku atyre u shkurtohet jeta, janë vetë ferri ku dergjen e përzhiten fëmijët tanë. Ç'ishte ky mallkim për ne, moj vajzani? Po kam bërë tre ditë rrugë, në baltë, në shi e në të ftohtë që nga Gjirokastra dhe nuk m'i pranuan as ushqimet. Ç'ishte kjo hata? Mos vallë më gënjejnë se im bir është ende gjallë...?! Korba unë, si do ta bëj atë rrugë, si do të sosem në shtëpi vallë? O Zot më merr një orë e më parë, që të mos dëgjoj më gjëmat e fëmijëve..Nuk u kënaqën me njërin djalë që ma vranë pa gjyq, po duan akoma gjak. Mallkuar qoftë e iu thaftë dora atij kopil demoni, që e tmerron frika e persekucionit, rri pa gjumë për krimet e bëra, se mos e vrasin djemtë që janë më të shkolluar se ai. Ai dhe vetëm ai është Dora e zezë e pushtetit që vret pas krahëve djemtë më të mirë, ata që marrin gjak në vetull.

  -Edhe ai ka studiuar në Francë, nëne...

  -E njoh mirë atë djall të pafè. Ai bëri shkollën e shejtanit, duke mos lënë më Universitet pa ndërruar, aq sa nuk mbante mend se ku ishte regjistruar për herë të fundit. Vetëm bridhte kabareve dhe mejhaneve nëpër bodrumet e errëta të Parisit. Me një çantë në sup, ku shokët qysh para gjashtë muajsh i kishin futur tulla në vend të librave. Kjo tregonte se sa shumë studionte.

  -Kujdes kur flet, se edhe muri ka vesh, moj nënë,- i vërejti halla.

  -Nëno, mos u largo, na prit sa të na lenë orën e takimit, se ndoshta bëjmë diçka.

  Ato ia lanë plaçkat asaj nëne të dëshpëruar dhe shkuam tek vendroja.

  -Për sot nuk ka më takime. Nesër në orën shtatë paraqituni këtu,- na e preu shkurt polici. Atë natë e kaluam bashkë me atë zonjë në një depo, ku ishte më ftohtë se sa jashtë.

***

  Ishte ende herët për gjumë dhe unë qëndroja jashtë ndërtesës, duke kundruar me kureshtje. Atë buzëmbrëmje të zymtë kapanonet e gjata si stallat e bagëtive, m'u dukën të errëta si përbindësha që dukej se prisnin errësirën për të na gllabëruar. Burgu i rrethuar me tela me gjemba, i vendosur në një gropë, kufizohej nga të gjitha anët me male të mbuluar me borë. Erërat e ftohta që krijonin një vorbull cikloni në atë luginë, dukej sikur luanin vallen e vdekjes. Dalëngadalë grija e natyrës u shndërrua në një mantel të zi, më të zi se ai vend-burg, hija e të cilit na përfshiu edhe ne. E gjithë kjo tablo më kallte frikën. Më pas errësira mbuloi gjithçka përreth. Madje edhe malet dukeshin si rojëtarë burgu që ishin gati për ekzekutim. Një rrëqethje ankthi përzier me frikë, më përshkoi gjithë trupin.     

  Ishte një natë e llahtarshme dhe e pagjumtë. Një lakuriq nate përplasi krahët mbi çatinë prej eterniti (kanceroz). Prej vitesh bota e kishte nxjerrë të pavlerë si mjet ndërtimi, kurse tek ne gjente përdorim të gjerë, fal injorancës që nuk i dinin pasojat negative të kësaj lënde të dëmshme për shëndetin.

  Të trija gratë e kaluan natën duke biseduar nën zë. U ulën në dyshemenë e akullt e të lagësht, me shpatullat mbështetur në murin e pistë e të ftohtë, më shtrinë që të flija mbi këmbët e tyre. Nuk di sa kisha fjetur, ndjeva se isha mpirë e tëra, sa trupi m'u bë mornicë. U ngrita për të shpirë gjymtyrët. Të trija gratë po dremisnin.

  Hapa të rënda ushtarake e zvarritje këmbësh a zinxhirësh, më tërhoqën vëmendjen. Përfitova nga rasti që ato të tria i kishte kapluar gjumi dhe nxora kokën jashtë derës së depos. Menjëherë e futa brenda e tmerruar... Nuk po u besoja syve dhe për t'u siguruar për çka përvodha nga një shikim shkarazi, e rinxora gjysmën e kokës jashtë. Syri nuk më kishte zhgënjyer. E zgurdulluar dhe e tronditur numërova gjashtë policë me automatikë në duar, me dy qenë polic trupmëdhenjë, kishin vënë përpara një grup me mbi dhjetë burra. Duhet të ishin të burgosur, sepse kishin pranga në këmbë dhe në duar.  

 Në atë heshtje varri, fliste heshtja e heshtur, ngërdheshej e vërteta e hidhur, e cila gjykonte fate njerëzish të pafatë në vendin tim, ku luhej tragjedia më e dhimbshme e jetës. Fati më çoi në Bulqizë për të qenë dëshmitare e asaj skene të tmerrshme, rrëqethëse e makabre, në të cilën ekzekutoheshin fajtorët e pafajë.

Si një trumcak i trembur, pa marrë frymë, e shtyta derën dhe e lashë paksa hapur. Nuk kaloi më shumë se dhjetë a më shumë minuta që ishin larguar dhe u dëgjuan batare pushkësh që çanë terrin e asaj nate të kobshme. Oshëtinë malet duke ia përciell njëri-tjetrit kujën e dhembjes, lëngatën e pazëshme të shpirtit. E mora me mend se ata burra i vranë në këtë natë ftohtë e të zezë, si vetë errësira që mbjellë të keqe dhe pabesi. Isha bërë sa një grusht e dridhesha e tëra.

"Pse i vranë? Çfarë kishin bërë? Cilët ishin vallë ? Po sikur të ishte ba... Jo,jo...Babai im është gjallë. Unë bëra kaq rrugë të gjatë dhe të mos e takoj?! E di që është gjallë. Ndoshta vdekja e ka harruar. Plumbi ia ka kursyer jetën vetëm për mua, sepse kam shumë mall..."- debatoja në ndërgjegjen time vocrrake.  

  Ndërkohë ato i kishte zgjuar tmerri i krismave të pushkëve. Nëna më thirri që të largohesha nga dera, se ku i dihej? Nuk flisnin, veç u dëgjoja rënkimet dhe kërcitjen e dhëmbëve, secila duke pyetur veten:"Cilit bir nëne ia morën jetën vallë?! Vallë cilët ishin që u dhanë fund vuajtjeve çnjerëzore? Mjerë ata që edhe në përjetësi ngelën të burgosur...O Zot, si do t'i tresë dheu kufoma me pranga të përjetshme? Nuk e njohim botën, por krime të tilla antinjerëzore, nuk besoj se bëhen ndër vendet e tjerë, mes bashkëkombasve si tek ne. Përse duhet kjo kasaphanë? Pse? Kujt i shërben vallë?" -mendonte secila më vete pa bërë zë. Nuk di si kaluan ato tri a katër orë deri sa nisi të agojë dita e re.

  Nuk ishte zbardhur mirë, kur një lëvizje e pazakontë, vrapime në drejtim të hyrjes së minierës, ecejake të shpejta dhe zëra të alarmuar e zgjuan burgun e Bulqizës atë mëngjes.

   -Çfarë ka ndodhur vallë?!- pyesnin të tria gratë të trembura për fatin e atyre, për të cilët ndodheshin aty, por përgjigja ishte memece ashtu si vdekja.

   Në orën shtatë shkuam tek roja për të kërkuar takim. Ai si na mati me sy nga këmbët ederi tekoka, regjistroi emrat e babait dhe të burrit të hallës.

   -Prisni pak, sa të pyes se mos janë në turnin e parë. Erdhi pas pak dhe...                            -Nuk mund t'i takoni tani.

   -Pse?!- pyeta gjithë ankth, edhe unë bashkë me ato të dyja.

   -Janë në turnin e parë. Prandaj do t'ju thërras pasi të dalin.

 U kthyem përsëri tek depua.   

   -Nuk më pëlqeu përgjigja e tij. Kur fliste, përtypej, sikur diçka na fshihte,- belbëzoi halla e merakosur.

   -Nuk ia fal vetes këtë budallallëk që bëra duke marrë time bijë, -ofshami nëna.

  Në burg, brenda telave me gjemba, vazhdonte një rrëmujë ecejakesh të nxituara, të folura me zë të lartë, britma histerike, ku jepeshin urdhra, që dukej se i merrte era. Atë kohë kaluan dy policë. Ndërsa bisedonin, në veshët tanë na erdhi biseda e tyre e pakontrolluar. Ndoshta nuk e dinin se kishte njerëz në depo...

 " -Është shembur një nga tunelet e minierës, e more vesh?

  -Po.Kanë ngelur brenda një grup të burgosurish, kushedi si u ka vajtur halli? 

  -Të vika keq për armiqtë e popullit që i kanë lyer duart me gjak?!

  -Njerëz janë edhe ata. Punojnë nën tokë, pa dritë, pa oksigjen, në të ftohtë e lagështi, në mes të helmit, gazit, ujërave nëntokësore të cilat mund të shpërthejnë nga çasti në çast.

  -Kush të paska njohur ty?! Duhen shoshitur mirë mendimet e tua ...Të kesh dobësi dhe keqardhje për ndyrësira që nuk janë veçse plehëra, ferra dhe driza që pengojnë zthvillimine e kombit. Ata duhen zhdukur me soj e sorollop me gjithë shtresën e tyre "mikrobu(o)rgjeze"

 -Mendoj se për gabimet e bëra po e kryejnë dënimin e merituar...,"-biseda mes tyre na trishtoi akoma më shumë.

 Të dyja kunatat nuk i mbante vendi. Shkonin herëpashere te roja dhe pyesnin, por më kot. Në fytyrë u përplasej ftohtësi, mohim dhe shprfillje, ku reflektohej një urrejtje patologjike.

  Rastësisht nga një telefonatë që bëhej në ndonjë zyrë, diku pas mureve të ftohta të betonit, mësuam se për tre turne ata kishin ngelur të varrosur në minierë. Vetëm pas njëzetë e tetë orësh i nxorën në gjendje të asfiksuar. Njëri kishte vdekur se e kishte zënë dheu dhe dy i shtruan rëndë në infermierinë e burgut. Një orë më vonë na thirrën për takim. Nëna dhe halla morën edhe ushqimet e djalit të asaj zonje që e mbajtën aty .

   Sa shumë e kisha pritur atë takim, takimin me babanë, por... Para meje qëndronte një kufomë e panjohur, si e lyer me shafran. Nuk e njoha dot tim Atë, ndaj u zmbrapsa dy-tri hapa pas. Para meje, matanë vetratës së xhamit ishte një burrë i huaj. Nuk e mbaja mend një portret të tillë."Sa herë sillja ndërmend babanë, më kujtohej një burrë i bukur, i gjatë, i drejtë, me flokë të dendura, të zeza dhe me tiparet e zeza, ku spikatnin sytë e thellë e tejpamës. Tani ky skelet kockë e lëkurë, pa mish, i zbehtë si balta, i tejlodhur, i ngrysur, me sy pajetë, nuk ishte babai im...Po risja të më fliste, ndoshta nga zëri do ta kisha njohur, megjithëse...as zëri i tij nuk më kujtohej"- pamja që m'u shfaq si një vegim nga përtej varrit, më trishtoi dhe nisa të qaja me ngashërim.      

   Pas pak polici më hapi një derë, si një tip banaku i fshehtë dhe më futi brenda. Përsëri edhe pse pranë tim Atit, qëndoja e drojtur si e tulatur për tjetërsimin që kishte pësuar babai im i dashur. Më thirri si dikur me përkëdheli dhe hapi krahët... Shkova drejt tij, iu hodha në qafë dhe vazhdoja të qëndroja e kalavarur, ndërsa lotët e mallit lagnin supin e babait. Ai ishte një i burgosur, por unë nuk di pse u ndjeva ato çaste shumë e mbrojtur, ndjeva një siguri që më kishte munguar për vite.

  Sa shumë qenke rritur ,bija ime e ëmbël! Pa më thuaj se si shkon me mësime... E ndihmon ndopak mamanë? Nuk e besoj se ti, ashtu padashur, bën ndonjë prapësi...!- dalëngadalë nisa të çlirohem nga ngërçi që më kishte kapluar gjithë trupin dhe trurin tim të lodhur. Pas pak mbaroi koha e takimit, që mua m'u duk aq i shkurtër sa hap e mbyll sytë. Prej babait nëna mësoi se djali asaj gruas ishte vërtet në qelinë e izolimit. Pas dy ditësh mbaronte dënimin.

   -Këto trastat janë të tijat, besoj se mund t'ia japësh.

   -Pa diskutim. Edhe ai do të bënte të njëjtën gjë për mua dhe për këdo.

   -Ndoshta i çon diçka për të ngrënë, apo...?

   -Jo zemër, jo ...është e pamundur. E kemi të ndaluar të komunikojmë me të. Këtu bën shumë ftohtë dhe ushqimet nuk prishen sa ta mbarojë dënimin...

   U ndava me babanë, me një ndjenjë pshtjellimi. Më merreshin mend dhe më vinte të përzier. Ikëm nga vendtakimi me mendjen dhe kokën pas. S'kaluan as dy minuta dhe babai u zhduk pas mureve të pakapërcyeshme prej betoni. Qysh atëherë më është krijuar një ndjenjë neverie për burgjet, sepse qindra e mijëra jetë janë varrosur brenda telave me gjemba dhe mureve të betonit.

   Pas disa minutash u bashkuam me gruan e moshuar që na priste gjithë ankth e frikë për jetën e të birit. Kur mësoi se djali ishte gjallë dhe ç'kishte sjellë për të, i mori babai dhe burri i hallës, na përqafoi sikur ato ishin vajzat  dhe unë, mbesa e saj.

   -Si ishin burrat tuaj?- pyeti si çdo nënë... Halla nuk foli.

   -Ende marrin frymë...dhe kjo na bën të shpresojmë.

   -Ua kurseftë jetën Zoti, moj vajza!

   -Zonjë , e di ç'më tha im shoq?

   -Po të dëgjoj...

   "-Nuk di a do të gjesh dot forca brenda qenies sate, që një ditë, të më falësh fajin e pashlyeshëm ndaj teje dhe fëmijëve?!

-Të kam falur qysh kur e mora me mend dhe e mësova të vërtetën e hidhur të fajtorit të pafaj.

-E di sa shumë vuani ju. Nuk është nevoja të pyes as unë dhe as të tjerët. Trastat në shpinat e grave, nënave,motrave, duke u ropatur nëpër rrugët e përbaltura të kombit, janë më të rënda se prangat në duart dhe këmbët e burrave të burgosur.

-Dashuria dhe përgjegjësia ndaj fëmijëve,si dhe shpresa se një ditë do të dalësh, janë arsyet që më bëjnë të shoh përpara...

-E kam të qartë...Fëmijët të shtojnë hallet, por të zbusin dhembjen , moj e shtrenjta ime!"-këto fjalë nuk kam për t'i harruar kurrë. Do të jenë simbol vitaliteti, fisnikërie dhe besnikërie i qëndresës së grave shqiptare ndaj bijëve , vëllezërve apo baballarëve të burgosur.