S H Y T A

      S H Y T A

                                      Nga ROZI THEOHARI, Boston

Dimri i ashpër northistian, i dëgjuar për të ftohtit, dëborën e shumtë

dhe tufanet paniksjellëse, shpesh i mbledh shqiptarët e Bostonit me

rrethinat, tek shtëpitë e njëri-tjetrit, duke sjellë gjithsecili ngrohtësinë e

zemrës e të shpirtit e duke qenë së bashku, sikur i përvidhen stinës së

egër. Shumë prej tyre tani kanë shtëpitë e veta me verandë e vatra

zjarri; ulen rreth vatrës burra e gra, me ndonjë gotë raki (të ardhur nga

Shqipëria) e biseda tirret e merr zjarr…

U ndodha në një nga këto vizita në një familje devollinjsh në qytetin

Everest, Mass. Ndrioja, i zoti i shtëpisë, dhe burrat e moshuar, duke

rrufitur raki në gota të vogla ia kishin shtruar bisedës rreth kujtimeve

nga koha e vegjëlisë, kur vrisnin zogj me llastika buzë lumit e kur shkelnin

jonxhat e perimet e gradinave të fshatit, duke ndjekur hap pas hapi

fluturimin e rabeckave. Ato gradina, bahçe e jonxhishte… të cilat sot

nuk i mbjellin më duart e tyre e kushedi se kush i ka gëzuar!

Në vargun e fotografive të varura në mur dallohej, e zmadhuar,

fotografia e një burri thinjosh, që tërhiqte për litari një dash të bëshëm

brirëpërpjetë. I drejtova Ndrios një buzëqeshje pyetëse rreth asaj fotoje

dhe ai, pasi e ktheu me fund gotën e rakisë, filloi të na tregonte: “Eshtë

im vëlla, Peroja, me dashin e tij të vetëm; them të vetëm, se vëllaçkoja,

më i madh nga unë, as u shkollua, as u martua, as hapi familje.

Jetonte i vetëm aty në fshat, në shoqëri të një tufe dhensh.

S’mund të them se ishte i gëzuar, por edhe i dëshpëruar s’ishte.

Me të ardhur “tufëzimi”, dhentë filluan t’i firaksnin e i mbeti vetëm

dashi. Donin t’ia merrnin edhe dashin. Ai sa s’plasi.

Atëherë isha oficer në Tiranë, më dërguan ultimatum të paraqitesha

menjëherë në mbledhjen e kooperativës. Vajta. Iu luta vëllait ta shporrte

atë dash të shkretë. Por Peroja ngulte këmbë si mushka: “Nuk e jap e

nuk e dorëzoj dashin”. Fjalët e mia i merrte era. Nuk bindej.

“Nuk të vjen turp!, - iu hakërrua Peros kryetari i kooperativës, të

ka ardhur goxha vëlla që nga Tirana, kryeqyteti.” “E po mirë, - e

ktheu pllakën Peroja, unë dashin e doja ta bëja pastërma, meqë u

dashka t’ia fal kooperativës, le të zotohet im vëlla, që ka ardhur nga

Tirana se do të më dërgojë mish një vit të tërë dhe e jap dashin!

“Hajde, mirë se na keni urdhëruar, ju ardhshim edhe në shtëpitë

tuaja, - uroi Ndrioja, - le ta kthejmë një gotë për tim vëlla dhe tufën e tij,

që i vjen nga pas dashit, siç e shihni në fotografi që sapo ma ka dërguar.”

Tema “bagëti e bujqësi” solli atë natë tregime e kujtime hokatare e

të trishtueshme, me të cilat, sidomos fshatarët, kanë një përvojë të gjatë

pune e jete.

Edhe mua, kur po kthehesha në shtëpi, “drama” e Peros me dashin

e tij më kishte bërë përshtypje. Hamendja se dikur e kisha dëgjuar

këtë ngjarje, më solli në gjasë se unë vetë e kisha shkruar më parë një

histori pak a shumë të ngjashme. Hapa e kontrollova sirtarët e, së fundi,

e gjeta tregimin për dhitë e Maros, të cilin nuk e mbaja mend në e kisha

botuar apo jo.

                                              * * *

Mbrëmja e asaj dite e gjeti Maron si gjithnjë, ulur te guri i latuar më

të djathtë të pragut të shtëpisë, duke pritur t’i ktheheshin nga mali “bijat”,

siç i quante dhitë e saj, ndërsa bluante e përbluante mendime, bënte

hesape herë me gishtat e duarve, herë me hamendje, ashtu siç e ka

huq, dert e zakon pleqëria.

Një hënë e paformë sapo doli mbi pyllin me ah, si për t’i bërë dritë

një djali të ri që qëndroi dy hapa para plakës. Ai u bë gati të shkruante

në një bllok me fletë të shpërveshura dhe u përkul para:

-Sa dhi ke ti Maro?

-Asnjë… pse… nuk ia dhashë dy dhitë dimrin që shkoi,

kooperativës? – iu përvesh Maroja.

Ajo u ngrit vërtik me atë trupin e bëshëm që akoma nuk i ishte

dorëzuar pleqërisë, duke i dhënë të kuptonte atij tjetrit se muhabeti

kishte mbaruar.

Qëkur i iku djali i vetëm, Sotiri e filloi punë në qytet, teto Maroja

banonte fillikat në një shtëpi të madhe dykatëshe në të hyrë të fshatit,

shtëpia e prindërve, gjyshërve, ndoshta e stërgjyshërve, e cila, sapo

vinte maj-qershori, buçiste nga këngët, thirrjet e piskamat e nipërve e

mbesave që vinin nga qyteti. Kur iknin në vjeshtë, merrnin edhe Maron

me vete, por një zot e di se si qëndronte plaka ata muaj mërguar në

apartamentin e qytetit, larg shtëpisë, kumbullave e dhive. I flisnin dhe e

qortonin të gjithë, të afërm e të largët, se mjaft kishte punuar tërë jetën,

tani le të rrinte rehat e të çlodhte kockat, por ajo s’dëgjonte nga ai vesh.

Pa ardhur mirë pranvera, plaka kthehej në fshat bashkë me dallëndyshet

e para, merrte në dorëzim nga Lisa, fqinja e saj me besë, katër dhitë, tri

pulat e maçokun  qimezi, hapte dykanatësh derën e shtëpisë, lante e

pastronte, priste e përcillte, çmallej me frymorë e jofrymorë, deri edhe

me ibrikun e vogël që shfrynte gëzueshëm majë sobës.

Të nesërmen, në pikë të agimit, teto Maron erdhën e lajmëruan se

e kërkonin lart, në zyrat.

Plaka mbërtheu buzët, hodhi shallin kokës e sakaq u gjend para

tavolinës ku shoku Koçi po lexonte gazetën me nge. Ai ngriti kokën e

filloi të fliste duke u nxehur pak nga pak, por edhe tallakeqas.

-Që t’i kemi sahanët pa kapak, plakë, boll të kemi duruar deri

sot. Dhitë do t’i dorëzosh në tufën e kooperativës. Ky është urdhër.

Pikë.

Ajo ndjeu cermën t’i përshkojë pulpat. Një avull në formë alivani

iu ngjit deri në fyt, pastaj mori përpjetë deri në flokë.

Hoqi me vërtik shallin e zi nga koka.

-More… more… po na flet me kordhë, ky! Dhitë s’i jap.

Edhe mua më urdhëron kjo, zemra këtu, që po më kullon gjak!…

-Kaluan gjashtë muajt që të kemi paralajmëruar! – iu hakërrua ai.

-Poo! Më thirrët në palcë të dimrit. Erdha nga qyteti copë e gojë.

Ju dhashë dy. Për tufën. Flokët m’u ngritën tufë kur pashë dy beronjat

e mia bashkë me dhitë e zgjebosura të Milisë së Thanit. Hajde, de!

Duro të durojmë. Makar të ishin edhe sot, të zgjebosura. Po ato

ngordhë!

-Ngordhën nga dimri! – nuk u përmbajt ai. – Megjithëse i mbuluam

mirë!

-Mbuluar zeza! – uluriu ajo. – E bëtë vënçe. Ngarkuat gratë me

dërrasa. U ngul Lisa e gjorë me gjithë dërrasa në dëborë. U tartaros

nga të ftohtit. Desh i ra tastëngu… Turp! Se s’prisnit dot! Ç’vallë vinte

behari… Kurrë…

Disa çaste më vonë plaka ishte kthyer nga kishte ardhur, e tek

rrinte ulur te guri i latuar i pragut të derës, priste ndër ethe “vendimin

kolegjial”, siç i patën thënë. Shyqyr, trutë i kishte akoma në vend. Dërgoi

e thirri xha Todin: “Bëhet pastërma në gusht?” E bëri me mend shpejt e

shpejt që njërën dhi ta therte, Shytën ta ruante. “S’bëhet, moj Maro,

s’bëhet pastërmaja në gusht, se mishi zë krimba!” “Ikni atëherë jepni

haberë se njërën dhi do t’ua jap. Shytën e kam për vete. Në ju hëngshin

brirët, le të ma kërkojnë!”

Shytën… Lëmshi i kujtimeve në trurin e saj filloi të shpështillej me

furi. Diku ajo e ndali. Aty ku donte. Jetën bashkëshortore e nisi me një

udhëtim në SHBA, Uster. I shoqi kishte fituar ca pare kurbeteve dhe

dëshironte që vitet e para të martesës t’i kalonin së bashku. Me gjithë

kundërshtimin e këmbënguljen e burrit, Maroja, e mori një pjesë të

pajës andej, “prapa diellit”, siç e pat quajtur Amerikën, ditën e parë të

nisjes. Me shtresat e qëndismat zbukuroi dy kthinat e ulëta të një shtëpie

përdhese marrë me qira, madje sajoi për merak edhe një vatër me

oxhak, kamare e buhar. Mërgimtarët mblidheshin shpesh rreth asaj vatre,

uleshin këmbëkryq mbi shiltetë e Maros, çmalleshin me vatanin, kujtonin

e rrëfenin me zemër të cërritur histori, bëma e ndodhi, përloteshin nga

malli për gratë e fëmijët. Përlotej edhe Maroja e ngrihej si pa u vënë re

nga kuvendi i burrave, hynte në kthinën tjetër që shërbente si kuzhinë,

dridhej e përpëlitej nga ofshamat e dënesat që i rëndoheshin në shpirt,

pa vinte në vete shpejt kur ndiente lëvizjet e trembura të fëmijës në

bark. Mblodhi e mblodhi sa diti zemra e saj e një ditë i tha të shoqit:

“Do të kthehem në Shqipëri. Më ka zënë malli për Shytën!”

Burri, që ia dinte kokën Maros, nuk bëri as përçapjen më të vogël

për ta mbajtur: i dha navllon dhe e nisi në shoqërinë e disa

bashkëfshatarëve.

Kur u kthye në fshat, para se të përshëndoshej me të gjallë e të

vdekur, Maroja e mbajti frymën te kroi i bilbilit, e pllaquriti fytyrën në

shurupuqin gurkalitur e piu me etje, ëndje e dëshirë, si të pinte në zemrën

e saj gjithë atë kohë abrashe që ia kishte ndarë jetën më dysh e që nuk

donte t’ia shihte sytë më. Pastaj, me po atë kënaqësi mori përpjetë

dushkajën ku e priste qimekuqja beronjë, Shyta e saj.

Shtëpia e Maros ishte e njohur në krahinë për tufën me nam të

dhive që rriste. Denbabaden u shkonte mbarë kjo kafshë e sertë, por

që gjyshërstërgjyshët “ia dinin” gjuhën e tarbetet.

Ku gjeje qumësht si qumështi i dhive të Maros, lesh si kozinë e

dhive të Maros, pastërma për nishan si mishi i ftujave të Maros!

Veç të shihje tufën kur dilte të kulloste në korijëzën e dushkut,

duke prirë i pari cjapi sykaproll që çapitej rëndë-rëndë me një zile

katër okare në qafë. Pas tij kapërdihej Shyta – zonjë –beronjë (zgjidhej

midis dhive në çdo 4-5 vjet e ruhej si kanakare) më pas bridhnin “të

disiplinuar” ca ftujakë e ca mjekroshë, ca dhi bripërdredhura e keca të

cilëve u lodronin si gogla vëthët në qafë, pa më t’u skuqte e ndriste

qimja që atje tutje, si t’i kishe larë me këna e t’i kishe fërkuar me vaj të

mirë.

Këmbora e cjapit i bënte iso për bukuri këngës së mëllenjave e

ku-ku-ve të qyqes së dukur e të zhdukur, gurgullimës së përrenjve

qumështorë, fëshfërimës tantellore të gjethit të sapoçelur në pyllin e

pafund të ahut, e të gjitha këto zëra, zhurma, ngjyra, vakësira, aroma,

bashkoheshin e shkriheshin në një himn të magjishëm që ia rrëmbente

shpirtin Maros e ia ngrinte aty ku fluturonin zogjtë e retë. Ajo rrinte

shtrirë çaste të tëra mbi lëndinën luleshtrydheqëndisur apo mbështetej

pas trungut të një ahu të moçëm, mendonte, kujtonte e “ripërtypte”

kujtime…

Portreti e gjithë shtati i saj, s’kishte si të ndodhte ndryshe, kishte

marrë diçka nga format, ngjyrat e nuancat e mjedisit baritor. Sytë bojë

vaji të errët ishin ngjyer ndër lëndinat e bredhishtat ku kulloste dhitë,

harku i kërleshur i vetullave ishte “vepër” e stinëve, cipa e bardhë e

lëkurës – pasqyrë e bulmetit, ndryshku i flokëve – shkëlqim i praruar i

tufës, balli pak i shtypur në tëmtha kujdesi i nënës që në djep për t’i

qëndruar mirë shamia e mëndafshtë blu me hoja e kostumit të krahinës.

Gjinjtë, vithet e pulpat e rrumbullakëta të kujtonin gombolet e djathit të

saponxjerrë taze nga napat e kozinta.

E kishin lakmuar mjaft djem të fshatit, por i ra shorti të martohej

me një kurbetli, që mesa tregonin bathët, andej, matanë diellit, kishte

për ta puthur kopaçen. Jo më kot ajo ia vuri emrin të birit Sotir, për ta

kujtuar të shoqin në të gjallë e në të vdekur, në të mirë e në të ligë…

Plasi lufta. Drurët, ca i prenë, ca u thanë. Prindërit e Maros, ca të

lodhur, ca të plakur, s’ishin as për punë, as për zanat. E bija mori frenat

e shtëpisë, u bë burrë e shkuar burrit. Rri Maroberonja pranë pasqyrës,

lyen fytyrën me hi, hedh shaminë e zezë deri mbi vetull, përkul kurrizin

përpara. Kush hyri e kush s’doli nga konakët e saj, miq e armiq. Pulave

u mbetën vetëm puplat në mangall, kecat u shkuan në hell në mes të

oborrit, secili sipas qejfit, gustos e midesë. Gjermanët përdridhnin buzët

nga mishi i dhisë, begenisnin vetëm dy kofshët e pasme, pjesët e tjera i

groposnin. Të tjerëve u vinte më përdoresh “ti bënin ysmetin” mishit e

kockave. “Ju çaftë ujku!” – mallkon Maroja me një zë sokëllitës. Shytën

-beronjë ajo e kishte fshehur mirë në ahurin më të thellë të plevicës.

Ajo lutej e falej përditë: “Duro të durojmë, nga kjo luftë në më

shpëtoftë gjallë djali dhe Shyta – beronjë, s’ka si unë në dynja!”

Dhe … siç dëshiroi, gjalpi mbeti në lakror. Djali gjallë e shëndoshë,

Shyta – beronjë u mbajt me cjapin më të mirë të fshatit e polli dy keca

pullalesha…

… Plaka ndjeu ta tundnin lehtë për supi. Atëherë e mblodhi mendjen

për se ai djali i ri me bllokun në dorë kishte minuta të tëra që rrinte në

këmbë dhe e vështronte.

-Do të ta marrin edhe Shytën! - belbëzoi ai.

-S’i keni bërë ditët! - thirri ajo.

… Kaluan dy ndajnatëherë që Maros nuk iu kthye Shyta në shtëpi.

Kaluan dyzet e tetë orë pa ritin e përditshëm, pa kënduar këngë gjatë

mjeljes së Shytës, pa fërkuar dhe larë kozinën e Shytës, pa ndier në

pëllëmbë gjuhën e hollë të Shytës, pa dëgjuar blegërimën ëndjesjellëse

të beronjës së saj.

Plaka vuri kujën. Ditën e tretë erdhi nga qyteti Sotiri, por në vend

që ta ngushëllonte, nënës iu rëndua më tepër hidhërimi.

I biri u ngjit lart, në zyrat e kooperativës, e u takua ballë për ballë

me shokun Koci.

-E keni përkëdhelur atë plakën më tepër nga ç’duhet, - i tha ai.

-Shoku Koci! Në ka mundësi, të blejmë një dhi me të cilën do të

zëvendësojmë Shytën. Ju lutem, kthejani nënës. Atë e ka më tepër se

fëmijë! T’i marrësh Shytën, është njëlloj si t’i marrësh jetën!

-Jeni borgjezuar ca ju andej, nga qyteti. Duket sheshit. Më vjen i

biri i botës, po më shet mend e më detyron të shtrembëroj ligjin! – iu

ndërsul Koçi.

- Në radhë të parë, unë jam bir i këtij fshati, tok jemi rritur, tok kemi

mësuar e bredhur, e, vendin e kam akoma këtu!- s’u dorëzua Sotiri.

- Dëngla! Atëherë si bën vaki që mbani një shtëpi në fshat dhe një

në qytet? Detyroni një copë plakë njeri të rrojë si miza në qyp këtu në

fshat, që t’ju ruajë shtëpinë dhe qumështin të ngrohtë kur të vini për

verim. Po … keni për të parë. Pas Shytës do t’ju marrim edhe shtëpinë…

Pushteti jam unë këtu! –kërcënoi ai.

Në ditët që pasuan, Maroja u mbyll brenda e nuk pranonte të

bisedonte me askënd, e pushtuar me një ndjenjë zbrazëtie dhe

braktisjeje. Më kot lodheshin fqinjët tek hekurat e dritares, i luteshin e

mundoheshin ta bindnin e ta ngushëllonin, se, kushedi ç’sjell sahati, s’e

sjell moti, ndoshta do të kishte fatin të shihte përsëri Shytën…

Dhe me të vërtetë, Shyta u nda një ditë nga tufa në mal dhe u kthye

në shtëpi me një trokth të shpejtë e të zhurmshëm, qimepërpjetë e

syegërsuar, duke shfryrë e rënkuar, aq sa të mos i shkonte ndërmend

njeriu t’i dilte përpara e t’i priste rrugën.

Me të dëgjuar blegërimën e saj në të qarë (që mund ta dallonte në

një mijë të tilla) Maroja u gjend në rrugë e iu ul mëgjunjazi kafshës së

gjorë. “Më erdhe, moj bijë! T’u bëftë nëna!

Gëzove zemrën e plakës, moj ftujëza ime, kurban!”

Sapo preku trupin e saj me duart e dridhura, plaka i dalloi vendet

ku e kishin rrahur e shembur, rënkoi kur vërejti se qe dobësuar e se i

ishte ashpërsuar qimja.

Shyta futi turirin në xhepin e përparëses së Maros e filloi të bluante

me nofulla, ndërsa plaka vështronte e mrekulluar herë fërgëllimin e trupit

të saj, herë sehirxhinjtë që tashmë po rrethoheshin. Ato të dyja, kafsha

e njeriu, po rrinin të strukura e të mbështetura tek njëra-tjetra, ndiqnin

frymëmarrjet, vështroheshin dhe kuptoheshin aq mirë me sy,

përdëlleheshin për njëra-tjetrën dhe, në të njëjtën kohë, prisnin me ankth

çastin e hidhur të ndarjes.

Çasti erdhi, ndoshta më parë nga ç’e kishin parandier. Çdo gjë u

krye aq shpejt! Mbërritën dy çobanë të rinj me nga një shkop të thantë.

Në fillim përdorën duart për të shkëputur kafshën nga plaka. Por, kur

nuk ia arritën kësaj (njërit i mbeti në dorë mjekra e Shytës), shkopinjtë

bënë punën e tyre mbi gëzofin e kuqërremtë.

Ulërimat e Maros u përzien me blegërimën therëse të kafshës. Më

pas në rrugicën e shkretuar dhe të errët u dëgjuan vetëm rënkimet e

plakës, e cila u ngrit me lebeti e u drejtua çalë-çalë në oborr. Njerëzit

ishin mbledhur përsëri. Njëri syresh ndali krahun e çobanit. Shyta kishte

ngordhur.

Plakës nuk i thanë, por ajo e kuptoi nga mërmërima revoltuese që

doli prej buzëve të tyre. Mblodhi të gjitha forcat e i dha trupit përpara.

Gjaku i pulsonte në tëmtha. U çapit deri te gardhi, u mbështet tek një

vastangar, e, me moskokëçarjen e një të dëshpëruare, tha: “Do të vdes

edhe unë”.

Zuri shtratin e s’ngriti kokë më. Erdhi i biri e mori me taksi.

Vdiq tre muaj më vonë, kur filluan ngricat e para. Gjatë gjithë kohës

kthente kokën nga mali dhe me mundim të madh ngrinte gishtin tregues.

Nga dy zgavrat e thelluara, sytë që shihnin në boshllëk, dukej sikur e

shponin malin tej për tej. Ditën që vdiq, në dritare trokëllitën disa kristale

të vogla bore.

                            Boston, 2004