JOSHEMI ME DEMOKRACINË, GËLLTISIM DEMAGOGJINË!!
Kjo trajtesë me aspekte filozofike dhe përvoja
historike në organizimet shtetërore politike, merr shtysë nga aktualiteti i
padëshirueshëm i zhvillimeve politike, ekonomike dhe juridike që i janë diktuar
shoqërisë shqiptare, gjatë periudhës së kalimit të marëdhineve në prodhim nga
sistemi shtetëror socialist në sistemin shtetëror demokratik.
Shoqëria shqiptare, me trashëgimi konceptesh
jetësore perëndimore, e ndodhur gjeografikisht në kufijt ndarës mes lindjes dhe
perëndimit, është përballur me invazione të huaja: romake, bizantine, otomane
dhe në gjysmë shekullin e kaluar nën edukimin moral, politik, ekonomik dhe
shoqëror të bolshevizmit, ka përballuar trysni dhe kriza të shumta e të
shumllojta, por asnjëherë nuk e humbi identitetin e saj të qytetarit europian.
Brenda vetvetes shoqëria shqiptare ruajti traditat më të vyera të trashëguara
që nga lashtësia dhe asnjiherë nuk u mposht nga ndikimet e huaja.
Erdhi viti 1990 me shndërrimet e mëdha në
sistemet shtetërore, dhe shoqëria shqiptare e përqafoi pa hezitim ndryshimin,
duke treguar se nuk i është zhdukur identiteti gjenetik, u hodh në krahun e
sistemit shtetëror demokratik. Por faktorë të brendshëm dhe të jashtëm, edukimi
i kultivuar tek disa gjatë sistemit socialist, ndikuan në uzurpimin e pushtetit
dhe vështirësuan kalimin e shpejtë të shndërrimit. Si pasojë ka 26 vjet që kjo
shoqëri dergjet në periudhën e tranzicionit famkeq, duke u mbajtur qëllimisht
larg ligjeve dhe parimeve demokratike. Në këtë këndvështrim, si intelektual dhe
në përgjgje të thirrjeve për vendosjen e shtetit të së drejtës, shtjellohet ky
shkrim përmbledhës.
I.- Lindja e idealit
demokratik
Ideali
demokratik, thuhet se e ka origjinën në Greqinë e lashtë të epokës klasike (shek.
V dhe IV pk), në periudhën e reformave të Solonit, Pisistratit dhe Klistenit, që bënë të mundur përparimin dhe ngritjen e
sistemit demokratik, sistem që u përfundua nga Perikliu. Në ato kohëra u
formuluan kriteret e demokracisë politike të drejtpërdrejtë, ku qytetarët i
merrnin vetë vendimet lidhur me njësitë administrative përkatëse. Sigurisht për
kohën ajo formë e demokracisë ishte një kthesë e madhe për shoqërinë,
megjithëse ishte e kufizuar, femrat, skllevërit dhe banorët e huaj të Athinës,
nuk konsideroheshin si qytetarë dhe si të tillë nuk kishin të drejta për të
vendosur edhe zgjedhjet, parim themelor i demokracisë zinin një rol dytësor
(preferohej shorti - tërheqja-shansi), ishte arritur barazia në përcaktimin e
magjistratëve .
Eklezia (shoqëri e thirrur ose asamble e cila i drejtohet shoqërisë nga një
bashkësi e caktuar), merrte vendime për gjithçka. Ajo
ndihmohej në detyrën e saj nga këshilli (senati), ku diskutoheshin çështjet e
ngritura nga asambleja dhe jepeshin mendime paraprake. Funksionet e
magjistratit ishin kolegjiale dhe vjetore, mbikqyreshin ngushtësisht nga
populli. Magjistratët kryesorë të qytetit mbanin pushtetin ekzekutiv.
Demokracia ndikonte edhe në zbutjen e pabarazisë ekonomike dhe shoqërore me
praktikën e liturgjive (kryerje punë publike ose veprime
shërbese), detyrime që shteti u ngarkonte qytetarëve më të
pasur, për të mbështetur më të varfrit, si dhe duke siguruar punë për të
gjithë.
Para
se të njihemi edhe me “Asambletë e para përfaqësuese në Mesjetë”, mendoj se
duhet të ndalemi tek origjina e idealit të demokracisë. Më lart u citua se
origjina e saj vjen nga Greqia e lashtë, që nga epoka klasike. Pikërisht për të
realizuar sqarimet lidhur me keqkuptimet mes nocionit përgjithësues dhe të
veçantë të përcaktimeve me emrin Greqi, duhet të bëhet dallimi mes hapësirave
të Greqisë së lashtë dhe hapësirës që shtrihet shteti i Greqisë së sotme.
● Greqia
e Lashtë është përcaktuar me qytetërimin që i përket periudhes së historisë
greke, që zgjati nga Periudha Arkaike (shekullit të VIII deri në shek.VI p. K.)
dhe përfundoi në vitin 146 p.K. Historia na njeh me
hapësirat territoriale të Greqisë së lashtë, e cila shtrihej nga Azia e vogël,
Afrika veriore, Italia e jugut e deri në brigjet e Spanjës. Në hapësirën e Greqisë së lashtë, kuptohet bënin pjesë etni të
ndryshme me dialekte të veçanta, ishte një
territor i përbërë nga shumë rajone, ku çdo rajon kishte të folurën e tij. Sa
sipër, arrihet në përfundimin se Greqia e lashtë, jetëgjatësinë dhe shtrirjen e
saj territoriale e mbylli në vitin 167 para erës sonë. Ndërsa shteti i sotëm
Grek e ka fillesën në vitin 1830, si i tillë nuk është aspak vazhdimsi e
Greqisë së lashtë, apo helenizmit, të zhdukura afro 2.200 vjetësh (146 p.e.s.-
2017 e.s.) nga historia e shoqërisë njerëzore. Kombësia e shtetit të sotëm
Grek, është ndërtuar mbi bazën e besimit ortodoks dhe gjuhës kishtare ortookse;
ndërsa Greqia e lashtë, ishte e përbërë
nga shumë rajone, banorë të etnive të ndryshme, me gjuhë, zakone, kultura të
ndryshme, po ashtu Greqia e lashtë nuk bazohej tek besimi ortodoks .
Në këto ekzistenca shumë
të hershme, të hershme dhe të sotme, nuk ka baza argumentuese, llogjike dhe të
drejta që dikush nga ato ish rajone, kur dikur bënin të përbashkëtën, të bëhet
trashëgimtarë, apo të deklarohen pasardhës të drejtë për drejtë të dijeve,
kulturës, traditave, qytetërimit, të cilat shfaqin vazhdimësinë e ekzistencës
në çdo territor të atyre rajoneve, por sot janë me emra të përveçëm dhe quhen
shtete. Dijet, klultura, përparimet,
zhvillimet, i gjithë qytetërimi i lashtë, nuk kanë qenë të izoluara, apo
produkt i një fisi, rajoni apo rrace, por ato kanë qenë dhe mbeten qytetërim
ndërkombëtar (me të shprehurit e sotëm).
Në qytetërimin e Greqisë
së lashtë, organizimi politik me idealet e demokracisë, nuk ishin të vetmet që
përdoreshin në Athinë, parime demokratike, bile më të plota, i ndeshim edhe në
organizimin politik shtetëror të Epirit, të cilat i gjejmë të aplikuara si më
poshtë.
● Për vërtetësinë e mos
izolimit rajonal të qytetërimit të lashtë, ka shumë argumente dhe të dhëna
historike, por le të ndalemi në Epir me Dodonën thesprote. Fillimisht një
faltore e vogël, e ndërtuar në shek. IV p.K. për nder të Zeusit (Zeusi i
Dodonës, njihej si Zeusi Pellazg, një hyjni që parashikonte fatin), ndërsa në
shek. 3 p.K. mbreti i Epirit, Pirro bëri ndërtime të mëdha në Dodonë, ku
një herë në katër vjet organizoheshin lojra, rrethoi me mur orakullin dhe
drurin e shenjtë (“Lisin”), gjithashtu ndërtoi një faltore për Herakliun dhe
një tjetër pë Dionën, për herë të parë atje u ndërtua një theatër. Në atë kohë
Dodona, krahas të qënurit qendër fetare bëhet edhe qendër e rëndësishme
politike e Epirit.
Delphi, vend i
rëndësishëm arkeologjik, një qytet historik i Greqisë së lashtë (në juglindje
të Agrinios), vend i shenjtë më i
rëndësishëm në nderim të perëndisë së Apollonit së bashku me Didyma (Didyma
ishte një qytet i Greqisë së lashtë në rajonin Ionia, pranë qytetit modern turk
Didim). Delfi lidhet me delfinët. legjenda rrëfen se Apollo sëparë erdhi në
Delfi në formën e delfinit, që mbante në shpinë priftërinjtë e Kretës. Sipas
Homerit, orakulli është Pytho. Një legjendë tjetër shprehet se Apollo duke ecur
nga veriu në Delfi, u ndal në Tempe (sot Tempes), qytet në Thesali, për të
marrë “Laurel” (e njohur si pemë) të cilën ai e konsideronte “bimë të shenjtë”.
Këto ishin dy qendra të
shenjta dhe të rëndësishme në hapësirën panhelenike, pra “ndërrajonale” të
lashtësisë, gjithashtu vërtetohet se në emërin e përgjthshëm të “Greqisë së
lashtë”, siç u tha përfshinte rajone të shumta, që sot quhen shtete.
Shkurtimisht le të njihemi me
organizimin administrativ të tre
fiseve kryesore epirote, fise jogreke edhe me organizimet politike federative,
kanë ruajtur të drejta të barabarta për secilin pjesëmarrës në federatë.
● Në gjysmën e dytë të
shek. IV p.K. ndryshime të rëndësishme ndodhën edhe në organizimin shtetëror të
Epirit. Lidhja e Mollosëve u shndërrua në formën shtetërore të karakterit
federativ, ashtu siç ishte edhe më përpara, por me emërtim të ri kushtetues: “Aleancë e Epirotëve”. Shtet i epirotëve
(po e quajmë kështu atë aleancë), u formua nga bashkimi i shtetit të mollosëve
me aleatët (symahoi), me Kasopenë dhe Elean fqinje, si edhe me shtetin e thesprotëve.
“Aleanca Epirote” mendohet të jetë vendosur në kohën e Aleksandrit, ose pas
vdekjes së tij, kur Kleopatra, e shoqja trashëgoi “mbretërinë”. Federata
epirote nga pikëpamja e formës së qeverisjes, përfaqësonte një shtet federativ
me bazë monarkinë dhe me të drejta të barabarta të të gjithë pjesëmarrësve në
federatë.
Në kuadrin e federatës, çdo bashkësi etnike e madhe apo e
vogël, kishte organizimin e brendshëm të saj, Kuvendin e popullit dhe prostatin
e tij. Bashkësitë, në qeverisjen e shtetit epirot, merrnin
pjesë nëpërmjet kolegjit, përfaqësuesve të tyre (damiorgë), që zgjidheshin nga
çdo komunitet i veçantë etnik. Në krye të shtetit qëndronte mbreti, i cili
zgjidhej nga familja mbretërore e mollosëve të dinastisë tradicionale të
Eakidëve, por quhej mbret i shtetit Epirot. Ashtu si dhe më përpara, pushteti i
tij vazhdoi të ishte i kufizuar nga prostati, i cili megjithëse ruante titullin
Mbret “i mollosëve”, ushtronte autoritetin e tij mbi të gjithë territorin e
shtetit Epirot. Mbreti ishte i detyruar të ruante ligjet, të organizonte
mbledhjet e asamblesë të nënshtetasve epirotë dhe t’i drejtonte ato.
Eklezia
e mollosëve, ia lëshoi vendin asamblesë së re, më të gjerë, ku merrte pjesë e
gjithë popullsia e shtetit Epirot. Kjo asamble kishte funksione legjislative,
miratonte edhe dekretet shtetërore dhe quhej Symahia e epirotëve. Mbas një
shekulli u zëvendësua nga “Lidhja
Republikane Epirote”. Vdekja e Aleksandrit mollos, çoi në prishjen e
marrëdhënieve midis shtetit të Epirit dhe të Maqedonisë. Në krye të luftës
kundër Maqedonisë u vendos Olimbia (bijë mollose), e cila u kthye në vendlindje
për t’iu kundërvënë Antipatresit të Aleksandrit maqedon, që ishte në opozitë.
Me ardhjen në Epir, Olimbia filloi të sundojë shtetin epirot si mbikqyrse,
ndihmëse e nipit të mitur Neoptolemit II, sëbashku me Ajakidin të birin e
Arrybës. Olimbia u detyrua tja lëshointe pushtetin Kasandrit, i biri i
Antipatrit, dhe më pas u vra.
Gjendja
në Epir nuk ndryshoi edhe kur në krye të shtetit Epirot u vendos Alketa II, i
biri i Ajakidit, i cili ndryshoi politikë dhe bëri aleancë me Maqedoninë,
veprim që krijoi një opozitë të fortë në Epir, kundër së cilës ai luftoi me
ashpërsi, por pa rezultat. Në vitin 307 p.e.s. gjendja filloi të ndryshonte.
Glaukia ndërhyri me forcë në punët e brendshme të Epirit, vendosi në fronin
mbretëror Pirron 12-vjeçar dhe ndikimin e tij që zgjati 5 vjet, pasi Kasandri
organizoi shfronësimin e Pirros dhe vendosi në fron Neoptolemin II. Pirroja u
largua për disa vite në Egjypt. Atje mësoi shumë nga jeta shoqërore, nga arti
luftarak, u dallua për shkathtësi, guxim dhe trimëri të rrallë në disa nga
betejat e zhvilluara. Vdekja e Kasandrit të Maqedonisë në vitin 297 dhe
zemërimi i popullsisë epirote ndaj Neoptolemit II, bëri të mundur që Pirro, i
përkrahur nga Ptolemeu (i cili shpresonte ta kishte Pirron mbështetje për planet e tij në Greqi) të
rikthehej në Epir në fronin e Mbretërisë Epirote.
Me këtë trajtesë të shkurtër historike, lidhur me
organizimet politike të periudhave të lashtësisë, u njohëm me disa parime
demokratike që funksiononin në disa shtete të Ballkanit jugor, të cilat nuk i
plotësonin të gjitha kriteret, siç i pëcaktojmë sot, kritere të cilat përmirësoheshin në vazhdimësi, prandaj do
ndalemi disi edhe në organizimet politike të Europës mesjetare.
Nga të dhënat historike, rezulton se në Europën
mesjetare nuk ekzistonte ndonjë shtet demokratik, por ishin disa qytete, (komuna)
në Flandër (Belgjikë) dhe Itali, të cilat
kishin përvoja të përafërta me demokracinë. Në nivel kombëtar, ekzistonin
asambletë përfaqësuese, të zgjedhura nga populli dhe të mbledhura nga dëshira e
mirë e mbretit, si Parlamenti në Angli, Kortesi (kuvendi) në Spanjë, Shtresat e
Përgjithshme në Francë. Në të vërtetë
vetëm asambletë angleze zotëronin pushtet të vërtetë, që nga firmosja e “Magna Carta, 1215, Angli” (Kartës së Madhe në 1215), ku përcaktohej se për
taksat, duhet të jepej miratim nga Parlamenti.
● Kaluan mijëvjeçarë dhe shekuj, ndër të cilët
përvojat dhe vetë jeta në bashkësi shoqërore, ndikuan pak e nga pak në
përmbushjen dhe plotësimin e kritereve, parimeve të demokracisë në organizimet
politike, derisa u arrit në “Lindjen e
demokracive moderne”
Ideali demokratik modern shfaqet në fillim të
shekullit XVIII, i cili bazohet në vlerësimin e individit dhe barazinë
gjyqësore, duke krijuar një konceptim të ri mbi të drejtat e njeriut. Konceptim
ku njeriu i lirë dhe i pajisur me vullnetin e tij, nuk është më i nënshtruar
nga forcat hyjnore.
Liria tek njeriu, përkufizohet si
një dhunti e vetvetishme (spontane) e qenies njerëzore dhe realizohet
plotësisht nëpërmjet njohjes së të drejtave natyrore,
të patjetërsueshme, të shenjta.
Ky konceptim e trondit shoqërinë e urdhërave dhe privilegjeve të Regjimit të
Vjetër dhe pranohet solemnisht në Francën e Revolucionit, ku Deklarata mbi të
drejtat e njeriut dhe qytetarit e vitit 1789 deklaroi se: “Njerëzit lindin dhe qëndrojnë të lirë dhe të barabartë si e drejtë ”. Ndërsa në Paris, më 10/12/ 1948, nga Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të
Bashkuara, u miratua “Deklarata
Universale për të Drejtat e Njeriut” (DUDNj),
por edhe kësaj deklarate, gjatë viteve i janë bërë përpunime me traktate
ndërkombëtare, lëvizje apo kalime ekonomike, instrumente rajonale të të drejtave të njeriut. Karta Ndërkombëtare e të Drejtave të Njeriut përbëhet nga Deklarata
Universale për të Drejtat e Njeriut, Konventa Ndërkombëtare mbi të Drejtat
Ekonomike, Sociale e Kulturore, Konventa Ndërkombëtare mbi të Drejtat
Civile dhe Politike, me dy Protokolle fakultative, jo të detyrueshme, të
cilat shtjellojnë më tej të drejtat e njeriut, u miratuan nga Asambleja e
Përgjithshme e OKB në vitin 1966. Në
vitin 1976, pasi Konventat ishin ratifikuar nga mjaft shtete anëtare dhe
me plotësim e kuorumit, ato hynë në
fuqi. “Karta Ndërkombtëare e të Drejtave
të Njeriut,” mori fuqi në Ligjin Ndërkombëtar.
Në
nenin 18 të “Deklaratës Universale pёr të Drejtat e Njeriut”, sanksionohet se secili ka të drejtën e lirisë së
mendimit, tё ndërgjegjes dhe tё fesё; ku përfshihet liria e ndёrrimit të fesё, tё bindjeve dhe lirinë që njeriu (qoftë vetë ose në bashkësi me të tjerët),
të shfaqë publikisht ose privatisht fenё apo bindjen e vet, nёpёrmjet arsimit, praktikёs, kryerjes së kultit dhe riteve fetare. Nenin 19, siguron të drejtën e
lirisë së mendimit e të shprehjes; kjo e drejtë përfshin lirinë e mendimit pa
ndërhyrje, lirinë e kërkimit marrjen dhe pёrhapjen e informacionit, ideve, me çfarëdo mjetesh, pa
marrë parasysh kufijtë. Neni 15 ”Askush nuk duhet të privohet arbitrarisht nga
shtetësia e tij, as nga e drejta për të ndërruar shtetësinë”.
Deklarata vërtet saktëson detyrimin e shteteve
për respektimin e ndërrimeve të besimit fetar, të drejtën e lëvizjes dhe
shtetësisë, por kaq e vërtetë është se disa shtete Ballkanike ( të theksuara
shteti Grek dhe ai Serb), në praktikë jo vetëm që nuk e zbatojnë, por besimin
fetar e kanë prioritet për eskpansionizëm, nxitje konfliktesh deri në kryerje
gjenocidi ndaj pakicave me etni dhe besim fetar ndryshe, duke goditur rëndë
demokracinë.
Bazat
e lirive dhe të drejtave themelore të njeriut dhe aktet më të rëndësishme të
cituara më lart, janë sanksionuar edhe mbas Luftës së Dytë Botërore me miratim
aktesh të tjera të rëndësishme për garantimin e tyre. Realizimi dhe zbatimi në
praktikë i konventave, akteve të tjera ligjore në mbrojnë të drejtave themelore
të njeriut, gjejnë zgjidhje nëse organizimet shtetërore zbatojnë parimet e
demokracisë; ndryshe ato vështirësohen edhe nëse ndiqen rryma të tjera
filozofike, apo mos aplikimi i drejtë i konceptit filozofik që i përshtatet
zhvillimit ekonomiko-shoqëror, veprime të cilat janë vërtetuart tek ne.
II.- Disa koncepte filozofike dhe pozicionet e
partive tona politike
Demokracia është formë qeverisje ku shumica e njerëzve ushtrojnë
sovranitetin e tyre ose drejtëpërdrejtë, nëpërmjet referendumeve, ose indirekt,
nëpërmjet zgjedhjes së përfaqësuesve. Mbas luftës së Dytë Botërore, teoritë për
demokracitë qeverisëse shtetërore janë të shumta dhe me dallime mes tyre.
Njihen disa sisteme politike qeverisëse, ndër ta veçohet sistemi shtetërore
demokratik. Ka disa rende shtetërore si rende liberale, rende shtetërore një partiake,
siç ka dhe rende shtetërore të quajtura demokratike por nuk lidhen aspak me
kuptimin e fjalës demokraci.
Nisur
nga aktet themelore të miratuara ndërkombëtarisht, kërkohet që shtetet e
regjimeve demokratike, në Kushtetutat e tyre, duhet të garantojnë, liritë
themelore të njeriut; organizimin e
zgjedhjeve të lira e të rregullta dhe shumë partiake; ndarjen e
pushteteve legjislative me ato ekzekutive; të drejtën universale të votës;
mënyrat, praktikat që ndiqen për ndryshimet e nevojshme në Kushtetutë; sigurinë
që ligjet të gjejnë përputhje me kushtetutën dhe zbatueshmtrinë. Vendosja e së
drejtës universale e “votës”, si një
akt madhor është arritje e madhe e demokracisë. Kjo e drejtë, fillimet e saj i
kishte shumë të kufizuara, për një kohë të gjatë, e drejta e votës i ishte
rezervuar gjithmonë një pakice; përjashtonte nga zgjedhësit në popullatë ata që
nuk kishin të ardhura të mjaftueshme etj.
E
drejta e votës tek ne është shpërfillur, ajo është masakruar moralisht,
materialisht dhe politikisht. Vota është shkëmbyer me para, pasuri, padrejtësi
dhe deri edhe në krim. Mos respektimi i
së drejtës së votës, ka shkatërruar edhe pozicionet e përfaqësueseve të dalë
nga manipulimi i votave, të cilët vallëzojnë me kapërcime të elektoratit sa
anash, lart, poshtë, kryq e tërthor. Goditje, “ataku” synimeve të
“demokracisë.”
Ngjarjet e mëdha që ndodhen në vendet e Europës lindore
në vitin 1989 e mbas, shpërbërja e
Bashkimit Sovjetik në vitin 1991, i dhanë fund përballjejes mes pushteteve një
partiake dhe demokracisë liberale në favor të kësaj të fundit. U arrit që
pluralizmi liberal të fitoi epërsinë si sistem demokratik, megjithatë,
pavarësisht nga vlerat ku ky sistem është vendosur, në praktike ka shumë
regjime që ushtrojnë pushtetin autoriar. Krahas pranimit dhe përshtatjes të së “drejtës së votës”
nga të gjitha shtetet e regjimeve liberale, u ngritën edhe organizata të mëdha
politike, si partitë politike dhe sindikatat, duke pranuar liritë kolektive, si: liria e
protestës, antarësimet në sindikata, shoqatat civile etj. Kalimi në këto
koncepte, duke mënjanuar konceptimin klasik të rolit të individit në fushën
politike, sollën (prunë) ndryshime të mëdha në politikë, duke përmbysur
rregullat ekzistuese. Partitë politike, të majta, të djathta, të qendrës majtas
apo djathtas, tashmë filluan të rrjeshtohen në gara për të marrë pushtetin.
Hyrja në gara në një mënyrë ose tjetrën, lehtëson dhe mxit mashtrimet,
shpifjet, kamuflimet, të cilat me ndikimin
nga “nxehja e gjakrave garuese”, shpien edhe në konflikte antagoniste,
siç ndodhi tek ne në vitet 1996-1997. Me lindjen e rivalitetit mes grupeve të
mëdha shoqërore edhe asambletë legjislative u grupuan sipas forcave politike.
Në këto kushte, për të siguruar shumicën parlamentare dhe marrjen e pushtetit,
lindi struktura politike:“Koalicionet
parlamentare”.
Demokracitë
liberale, si shumëfishim i organizatave politike, sociale dhe ekonomike. kanë
formuar grupe interesi që vendosen në mes të individit dhe pushtetit, kjo ka
siguruar rritjen e rolit të shtetit, misionin e kufjtë e vet. Përballë këtij
zhvillimi, mendimtarë të fushës
ekonomike dhe politologë, mendojnë edhe për një rikthim të
decentralizimit (liberalizmit), duke studiuar mundësitë në “zvogëlimin e shtetit”, kjo edhe për arësye të disa dukurive se
pluralizmi i opinioneve të ndryshme, në kushte të caktuara, shpie në dobësimin
e pushtetit.
Nuk
do ndalemi për të treguar rrugën që ka ecur dhe
ecet në vendin tonë, lidhur me zbatimet e parimeve demokratike, sepse me
vëmëndje të përqëndruar, kushdo shqiptar me informimin përkatës, arrin të
kuptoj largësitë ekstreme gjatë këtyre 26 viteve. Organizimet politike tek ne,
arrihen të kuptohen me dallimet mes organizimeve shtetërore demokratike të disa
shtete europiane (jo ballkanike), me organizimet shtetërore politike në vendin
tonë me kohën e mbretërisë, kohën e
“demokracisë popullore” ose “diktaturën e proletariatit” dhe kohën e
tranzicionit të egër partiak të qeverisur si nga e djathta dhe e majta
shqiptare. Shpresohet në masat e qeverisjes aktuale, parlamentit dhe dashamirësinë
këmbëngulëse të faktorit ndërkombëtar, të themelohet vendosja e shtetit të së
drejtës edhe në Shqipëri.
Ligjet dialektike tregojmë se “sasia dëmton cilësinë”. Efektet negative të këtij ligji tek ne,
janë vërtetuar edhe praktikisht sidomos në fushën politike shumëpartiake,
universitete të shumta, me zbatimin e politikës së ekonomisë liberale, jashtë
parimeve të demokracisë liberale, etj Mbas vitit 1990, me
ligjërimin e pluralizmit politik, është abuzuar rëndshëm me shtrëmbërimet e
parimeve të demokracisë nga mos njohja, ose nga prirjet “shqiptare” për të
synuar drejt ekstremeve, pa u menduar se e vërteta gjendet mes dy ekstremeve
apo dy të kundërtave. Si këpurdhat mbinë njëra pas tjetrës tek ne 219 parti
politike nga viti 1990 e deri sot, me parti për numur popullsie më të madh në
krahasim me çdo vend të Evropës. Të 219 partitë
tona politike, ideollogjikisht dhe objektivisht nuk kanë arritur dot as
nivelin mesatar të parimeve demokratike
që aplikojnë disa shtete europiane (ekstremizmi negativ), megjithatë shteti
Shqiptar me anë të Buxhetit shtetëror për vitin 2016 ka financuar vetëm për tre
partitë e mëdha 151.432.381 lekë të reja. Kësaj shume i shtojmë donacionet dhe
të ardhurat e tjera, rezulton se këto tre parti sigurojnë 230.908.363 lekë të
reja të ardhura (sipas gazetës Tema të datë 26 mars 2017). Kuptohet se këto të
ardhura më pas përdoren për të përballuar shpenzimet partiake. Taksapaguesit
shqiptarë paguajnë vetëm për këto tre
parti kryesore 180.444.081 lekë, ose afro 1,9 miliardë lekë të vjetra dhe
sëbashku me qytetarët shqiptarë, nëpërmjet blerjeve ku përfshihet edhe rritja e
çmimeve të mallrave të konsumit që bëhet për sponsorizimet e partive, shumat që
dalin nga xhepat e familjeve shqiptare arrijnë në 2 miliardë e 310 milionë lekë
të vjetra.
Fenomeni i shfaqur tek ne, me parcelizim partish sipas
shtresave të ndryshme të popullsisë, ka prodhuar papërgjegjshmëri ndaj
kritereve demokratike, ka konsoliduar dhe fetishizuar rolin e “individit” dhe paprekshmërinë e "liderëve partiakë” si rrjedhojë, politika
ka devijuar drejt “kriptoautokracisë”.
Zhvillimet politike; ngërçi ekonomik; indiferenca apo “strukja” e pushtetit dhe
pafuqishmëria për të luftuar “fenomenet e
pista”: korrupsionin aktiv e pasiv në çdo hallkë të shtetit, trafiqet
negative shtetërore e ndërshtetërore, janë fenomene që shkatërrojnë pushtetin,
dobësojnë shtetin prandaj duhen ndalur me masa drastike. Pa ngurim duhet
filluar me zbatimin e “Reformës në
drejtësi” dhe me miratimin e akteve ligjore e nënligjore, të cilat
realizohen pa u “tromaksur” prej
kushteve të njërit apo tjetrit krah politik, apo strukturë administrative
shtetërore me apo pa konflikt interesi.
Të gjitha këto “plagë
të rënda kanceroze”, të mbjella dhe të kultivuara nga politika, janë të
pranishme dhe po e grryejnë (scoop out) shoqërinë tonë, njihen prej të
gjithëve, prandaj mbi 90 % e shqiptarëve
kanë treguar dhe tregojnë vullnet të plotë për tu kuruar dhe shkëputur
përgjithmonë nga “Uni” i djeshëm dhe
i sotëm, si dhe nga “autokracia”.
Për të kuptuar se si arrihet në “zvoglimin e shtetit”, sjellim për lexim platformën elektorale, të
njërit prej kandidatëve për presidencën Franceze. Sipas shtypit, ajo platformë
elektorale synon “Ti japë fjalën popullit”,
që nënkupton dobësim të “parlamentit”, me dhënie prioritet “votës popullore”, e cila sigurohet me
anën e “Referendumeve”. Realizimi në
praktikë i referendumeve, sipas këtij koncepti, bën të mundur marrjen e
përgjigjeve për pyetjet, lidhur me probleme të veçanta e të rëndësishme,
drejtëpërsëdrejti nga elektorati, dhe vendosja në ligj, në përputhje me
përgjigjen e pjesëmarrësve në referendum.
Konceptimin e demokracisë, sipas masave për “zvoglim të shtetit”, shumica e
drejtuesave europianë e denoncojnë si një atentat ndaj institucioneve të
demokracisë. Këto ide i quajnë pretekste, gjoja dëshirohet ti jepet fjala
popullit, por realisht ata mendojnë se përbëjnë rrezik dhe krijojnë
paqendrueshmëri dhe çoroditje të elektoratit. Kohëzgjatja, apo periudha, brenda
së cilave vend të rëndësishëm zë përvoja, tregon se kërkohet seriozitet ndaj
qendrimeve korrekte dhe ligjore me ekzistencën “shumë partiake”, të cilat tek ne kanë krijuar shqetësime, përçarje
dhe rishfaqur “luftën e klasave”,
fenomene tepër negative, me pasoja serioze në frenimin e zhvillimit ekonomik
dhe prospertitetit shoqëror. Nëse është koha për realizim të “zvoglim të
shtetit”, e sigurtë që jemi tepër vonë për realizimin e platformës “Zvoglim të detyrueshëm të numurit shumë
partiak”.
Nga
institucionet shkencore të fushave përkatëse, kërkohen studime, hulumtime dhe
kryerje analizash me konkluzione shkencore, të argumentuara për të ndërruar
“binarët” e politikës, pa hezitim drejt vendosjes së parimeve themelore të
demokracisë dhe shtetit të së drejtës. Shoqëria
jonë sot përballet edhe me tendencën e pushtetit teknokratik. Dihet se
forcimi i shtetit demokratik, duke filluar nga shekullit XX, ka ndihmuar në
rritjen e rolit të qeverisë dhe administratës; ndërsa pushteti teknokratik (i
shteteve në fund të shekullit të XX), ka tendencë për zëvendësimin e pushtetit
të të zgjedhurve. Nga bashkëbisedimet me sipërmarrësit, ndodh që të rrezikohen
debatet me të cilat zakonisht kërkohet rregullimi i interesave të kundërta.
Edhe zhvillimi i shoqërisë demokratike karakterizohet nga prania e qytetarëve
në pjesëmarrjen politike, kjo si rrjedhojë e rënies së ideologjive mobilizuese
që shoqërohen, si dhe shfaqja gjithnjë e më shumë e krizës së ligjshmërisë së
institucioneve politike. Ky “deficit
demokratik” rritet shpesh nga një personalizim më i madh i pushtetit.
Disiplina filozofike e
“Gnoseologjia”, ndihmon për të kuptuar dhe njohur realitetin, mundësitë për
realizimin e njohjes, vërtetësinë e njohjes, aftësitë, apo limtet tona për
njohjet. Me shumëllojshmëritë e njohjes, janë marrë shumë filozofë dhe
ekzistojnë drejtime të ndryshme për mënyrat dhe rrugët që ndihmojnë njohjen e
realitetit, si: empirizmi, i cili bazohet tek përvoja dhe rekomandon se për
njohjen e botës, duhet medoemos që ajo të shihet, të preket, të dëgjohet, të
nuhatet, të shijohet. Pra është e kushtëzuar me ndjerjen dhe perceptimin
(ndërgjegjësimin), përfshirja e përvojave të jashtme dhe e të brendshme,
refleksionet që janë në jetën e brendshme të njeriut. Ndërsa sensualizmi, nuk
mbështetet tek përvojat, por rekomandon se njohja është e mundur vetëm me anë
të shqisave. Sipas “Racionalizimit”, burimi kryesor (ose i vetëm) i njohjes së
botës, është arsyeja apo mendja; vetëm arsyeja, mendja është në gjendje ta
kuptojë kush është themelore, e përgjithshme dhe e domosdoshme, pa njohjen e
tyre nuk mund të ketë shkencë të vërtetë. Empirizmi, pikëpamje tjetër
filozofike, trajton “përvojën” si burim kryesor të njohjes së botës nga njeriu.
Nërsa koncepti i njohjes sipas pikpamjes filozofike të kritiçizmit, bëhet me
anë të "bashkëpunimit" të “shqisave” dhe të “mendjes”, apo “arësyes”.
Kanti, përfaqësues kryesor i kriticizmit, ka konkluduar se njohja fillon me shqisat dhe përvojën, por formën e saj
përfundimtare e jep “mendja”. Mendja
i jep trajtë, formë, materialit kaotik të shqisave dhe vendos një ligjshmëri të
caktuar. Kanti përfundon duke konstatuar se "mendja është ligjëdhënese e natyrës". Intuitivizmi, njohjen e
vërtetë e kushtëzon vetëm në bazë të intuitës, si aftësi irracionale (e
paarësyeshme) e njeriut, vetëm intuita (mprehtësia) është në gjendje ta
kuptojë, të njohë çfarë është më kryesore për jetën, si proces i përhershëm.
Dogmatizmi. Ky koncept filozofik kundërshton të renë dhe i jep mbeshtetje të
kaluarës, ndodhet në krahun që kundërshton të rejat, bashkëkohoret, nuk
përshtatet me ndryshimin.
Së fundi do ndalemi tek “Demagogjia”, jo se duhet të ishte e para
për tu trajtuar, por se është një praktikë politike që konsiderohet si
degjenerim i demokracisë. Partitë politike, krahas fushatave, demagogjinë e
përdorin në vazhdimësi si “levë” për të siguruar besimin e elektoratit me anë
të “joshjes” së dëshirave, përmbushjes se synimeve të tyre me premtime të cilat
mbeten të papërmbushura. Një përkufizim të pranuar të demagogjsë, e gjejmë tek
shkrimtari çek Milan Kundera (lindur më 1.4. 1929), i cili konkludon: “Ata
që konsiderojnë djallin një ithtar të së keqës dhe engjëjt luftëtarë
për të mirën, pranojë demagogjinë e engjëjve. Gjërat janë qartësisht më të
ndërlikuara. “Demagogjia”, rrejdh nga“demagogos” që
përbëhet nga dy fjalë “demos”= popull dhe “ago”= udhëheq,
pra nënkuptohet se “udhëheq populli”. Në pamje të parë krijohet
përshtypje pozitive, sepse thuhet që udhëheq populli. Por të vërtetën e
demagogjisë, e ka sqaruar historiani Thukididi, nisur nga “demagogët” athinas që zëvëndësuan “udhëheqjen e popullit”. Ata me gënjeshtra
mashtruan asemblenë athinase përmes premtimeve të rreme, të pasinqerta
e spekulimeve ndaj kundërshtarëve politikë. Platoni, mbas disa
vitesh, demagogjinë e përkufizon si formë të korruptuar të qeverisjes që
rrjedh direkt nga demokracia. Megjithatë, në dallim nga qeverisjet e tjera
të korruptuara si tirania dhe oligarkia, ai preferonte demagogjinë, pasi kjo të
paktën nuk e shmang (avoid) lirinë.
Për Aristotelin demagogjia është forma më e keqe e mundshme e qeverisjes,
pasi favorizon padrejtësisht më shumë të varfërit se sa të pasurit. Këtë gjykim
ai e kishte pasi gabimisht i konsideronte njerëzit përgjithësisht të barabartë,
ndërsa në të vërtetë njerëzit janë të barabartë vetëm nga natyra.
III.- Kriza e shteteve dhe disa aspkte të rendit
tonë shoqëror
Krizat në shtetet e
fuqishëme janë shfaqur gjithnjë e më shumë si realitet që prej viteve 1970, me
ngritjen e neoliberalizmit. Lëvizja
Upgrade (përmirësim) e liberalizmit, u shfaq pas Luftës së Parë Botërore, e
cila kufizon ndërhyrjen e shtetit në çështjet ligjore dhe ekonomike. Milton Friedman, Frank Knight George Stigler, por edhe austriaku Friedrich
Hayek, mbrojtën parimet e tregut të lirë dhe kritikuan ndërhyrjen e shtetit.
Ata theksuan nevojën për të reduktuar
sektorin publik; nevoja për të rritur lirinë e aktivitetit ekonomik dhe për të
zvogëluar rolin e sindikatave ndaj kërkesave të tyre për rritjen e pagave,
të cilat ndikojnë në zgjerimin e shkallës së papunësisë. Këto mendime janë të
njohura në vitet shtatëdhjetë me rritjen e çmimeve dhe rënien e punësimit.
Në
ditët e sotme “stanjacioni (frenimi)
shekullor” ka mbërthyer ekonomitë më të zhvilluara të botës. Të gjithë
vrejmë me shqetësim se tek disa, pasuria po shtohet, ndërsa pagat reale po
qëndrojnë thuajse të pandryshuara, çmimet rriten dhe papunësia tek forcat e
punës është në rënie. Shqetësues është edhe fakti se ligjvënësit, institucionet
kërkomore shkencore, nuk japin ide të reja në favor të ndryshimit të
stanjaciomit, ose janë të zbeta, për të mos thënë mungojnë.
Stanjacioni
që po mbërthente (shtrëngonte) ekonomitë, disa shteteve të fuqishme e shikonin
si rrjedhojë e ofertës, prandaj u hodhën mendime për marrje masash duke nxitur
uljen e taksave mbi fitimet, uljen e pagave me synim për të rritur investimet.
Në të vërtetë normat e taksimit rezultojnë shumë më të ulëta krahas atyre të 40
viteve më parë dhe, ulja e mëtejshme e taksave do të ndikojë në rritjen të
ndjeshme të deficiteve fiskale. Shqetësim serioz janë edhe nivelet shumë të
larta të borxheve. Marrja në konsideratë e këtyre fakteve nuk këshillonte që oferta të aplikonte masa të tilla,
ndryshe ato masa ishin të pajustifikuara dhe të papërgjegjshme. Në vlerësim të
situatës, disa shtete kanë vlerësuar se mendimi më i mirë dhe më i drejtë duhet
ti gjej zgjidhjet tek “kërkesa”.
Prandaj i u drejtuan teorisë së John Maynard Keynes më 1936. Kur “kërkesa agregate” (niveli i shpenzimeve
reale mbi mallra të konsumit final që familjet, bizneset, qeveria apo blerësit
jashtë vendit) është në nivel më të ulët se sa prodhimi i kërkuar për punësim
të plotë, atëherë prodhimi bie në nivelin e kërkesës.
“Kërkesa Agregte” është raporti në mes
shpenzimeve agregate (shpenzimet totale) dhe nivelit të çmimive. “Shpenzimet Agregate” janë shuma e
shpenzimeve të çdo sektori në ekonomi: si familjet (konsumi), firmat
(investimet), qeveria, dhe neto eksporti (diferenca mes eksportit dhe
importit). Dihet, kërkesa për investime private është e pavarur, siç është
gjithashtu e pavarur edhe kërkesa konsumatore. Zgjidhjen e situatave të tilla,
teoricienë të ekonomisë e shikojnë tek masat e qeverisë, si mjeti që ndihmon në
rritjen e punësimit dhe rritjes ekonomike, nëse kërkesa autonome bie nën
nivelin e kapaciteteve prodhuese vendet e punës fillojnë të mbyllen, si
rrjedhojë rritet papunësia, bie niveli ekonomik. Ky fenomen spjegohet kryesisht
nga roli gjithmonë në rritje i shtetit në jetën ekonomike dhe qytetarit, gjë që
shkaktohet rritja e shpenzimeve qeveritare, që shoqërohet me rritje të borxheve
publike. Buxhetet kalojnë në krizë dhe shpenzimet publike bëhen të
pakontrolluara. Situatë analoge, e ngjajshme edhe me qeverisjet e vendit tonë.
Dihet
se prona mbi mjetet e prodhimit, kushtëzon edhe mënyrën e prodhimit. Si faktor
subjektiv prona shenjon marrëdhëniet e prodhimit, të cilat përcaktohen nga
forcat prodhuse; si rrjedhojë ndryshimi i marrëdhënieve të prodhimit,
kushtëzohet nga zhvillimi i forcave prodhuese. Kur forcat prodhuese nuk përputhen
(ndeshen) me marrëdhëniet e ë tyre vjetra të prodhimit, kuptohet nuk ndryshojnë
forcat prodhuese por ndryshon marrëdhënia në prodhim, ky ndryshim nënkupton
kalimin cilësor nga një marrëdhënie prodhimi në një tjetër. Po kështu ndodh
edhe me organizimet shtetërore mbi bazën e
tregut të lirë", ku siguria për qëndrueshmëri dhe zhvillim
ekonomiko-shoqëror kushtëzohet nga raporti i përputhjes së "ofertës me kërkesën". Nëse
oferta nuk merr në konsideratë për tu përputhur me kërkesën, e cila ka shumë
përbërës si: nivelin ekonomik, nivelin kulturor, vendndodhjen, stinët, moshat,
gjinitë, racat, ngjyrat, atëhere do të kemi superprodhim, rritje çmimesh
dhe rritje të papunësinë, shtohen
stoqet, ngadalësohet zhvillimi. Ndryshe marrja seriozisht në konsideratë e
përbërësve të “kërkesës”, “oferta” do të bjerë në nivelin e kërkesës. Kështu ligji i përputhjes, apo
ruajtja e ekuilibrave mes ofertës dhe kërkesës, janë domosdoshmëri objektive,
jo vetëm për organizimet shtetërore demokratike.
Gjatë
gjithë periudhës së tranzicionit tek ne, nuk janë studjuar dhe aplikuar ligjet,
është deklaruar bujshëm për “ekonomi të
tregut të lirë”, por tregut të lirë i kanë munguar rregullat dhe ligjëshmëritë
përkatëse. Tregu ynë është kacafytur me spontaneitetin, ka mbetur i pa
informuar, as i edukuar me ligjet objektive që karakterizojnë “tregun e lirë”.
Deri sot “Oferta dhe kërkesa” në “tregun e lirë”, është pushtuar nga rrëmuja,
monopolet jashtë kontrollit, elemente këto favorizuese për lulëzimin e “tregut të zi”.
Në
përfundim të kësaj trajtese, thirrja mbështet plotësisht shpejtimin e
përfundimit të “Reformës në Drejtësi",
përfshirë të gjitha aktet e saj ligjore e nën ligjore; ndërsa partitë politike
parlamentare ti largohen “politikave të
rrugës”, të distancohen nga “kotësitë”
e debateve, sharjeve, shpifjeve, grindjeve, të kërkojnë ngritjen e nivelit të
tyre profesional politik, juridik, ekonomik në përshtatje me parimet e
demokracisë dhe elementët përbërse të saj, të cilat janë të domosdoshme për tu
zbatuar. Duke qenë se ndodhemi në prag fushate, ka rëndësi përzgjedhja e
kandidatëve sipas plotësimit të kushteve themelore të cilat janë reflektuar në
“Reformën e Drejtësisë”.
Mars 2017 Fahri Dahri
No comments:
Post a Comment