CËRVICA – VATËR E VALLES DHE KËNGËVE BURIMORE

CËRVICA – VATËR E VALLES  DHE KËNGËVE BURIMORE

NGA BAJRAM ÇELIKU – BALI

         Cërvica është një ndër fshatrat më të bukur në territorin e Kërçovës. Shtrihet në një pjesë rrafshinore, rrëzë kodrës së Çukës. Në pjesën veriore të sajë shtrihen edhe disa kodra të tjera, si: Kodra e Ballazhe, Kodra e Xhambaze, Lugu i Ymerit, Përroni i Xhetit, Jasakët e Tike, Përroni i Thënës, Përroni i Hoxhës, Çifliku i Xha Derallës, Skakalla, Molla Çukës (mbi shkollën e fshatit) etj. Të gjitha këto pasuri natyrore ndikuan që në Cërvicë të lindi kënga e bukur burimore, si dhe shumë valle karakteristike popullore. Lindën valltarë dhe këngëtarë, që rrallëherë i lindë nëna. Atje, mbi kodra nën dardhat gorrice, barinjtë dhe bareshat e fshatit me fyellin në dorë thurnin këngë lirike dhe patriotike, të cilat më vonë këndoheshin jo vetëm në mal, por edhe në fushë si dhe nëpër konakë të ndryshëm gjatë dasmave familjare në fshat. Këto këngë më vonë do të këndohen edhe nëpër konakë të fshatrave tjerë, në territorin e Kërçovës, por edhe më gjerë nëpër konakë të fshatrave dhe qyteteve tjerë në Maqedoni. Kënga lirike dhe ajo patriotike lindte aty për aty, në odën e burrave. Pastaj, ajo kalonte gojë më gojë në popull, këndohej kudo ku të gjente hapsirë të lirë tokësore e qiellore. Shumë prej atyre këngëve pastaj merreshin si të përzemërta dhe këndoheshin edhe nga këngëtarë të tjerë jo vetëm nëpër fshatrat e Kërçovës, por edhe në trojet e tjera ku jetonin shqiptarët. Pra, lirisht mund të thuhet se Cërvica ishte një gurrë e pashterrur ku lindte kënga e bukur popullore dhe vallja burimore brez për brezi e krah për krahu me shokë mes maleve. Në Cërvicë lindën shumë rapsodë dhe valltarë të shquar. Në bisedë me Afmet Spahiun, njërin nga rapsodët më të shquar kohëve të sodit, kuptova se në Cërvicë, shekuj me radhë, paska pas këngëtarë dhe valltarë të kalibrit të lartë botëror. Ai përmendte shumë të tillë, por me kënaqësi fliste për disa prej tyre: grave brez për brezi me dajre e burrave krah për krahu në gëzimet familjare, në Katund. Me respekt, fliste për disa këngëtarë të cilët përveç që kanë kënduar bukur me mjeshtri, i kishin komponuar vetë edhe disa këngë, të cilat edhe sot e kësaj dite ekzekutohen nëpër konakë gjatë dasmave shqiptare. Fliste me respekt për Xhaferr Dautin i cili gjatë luftës së dytë botërore kishte komponuar, “Këngën e Gjermanit”. Pastaj, me kënaqësi rrëfente edhe për Xha Derallën, i cili jo vetëm që ka qenë i njohur si humorist e shakaxhi, po  na paska qenë edhe interpretues i hatashëm i këngës burimore kërçovare, dhe kërcimtar i pashoq në heqjen e valles me lodra e shami pas Çuke. Xha Deralla, rrëfen ai: kur ka qenë i thyer në moshë na paska qëndruar pranë dritares dhe paska kënduar këngë mallëngjyese. Një ndër këto këngë na paska qenë edhe, “Kënga e Elifes”, dhe “Kënga e Rumelisë”:

Rrafi teli në atë Misirli,

Na u shit kjo Rumeli,

Na e ka ble çaj Moskovi zi,

Na e ka ble, aman-aman,

I ka dhënë mretit dy xhemejë alltën,

I ka dhënë mretit dy xhemejë alltën.

          Sipas disa këngëtarëve të vjetër, e komponuar nga vetë Xha Deralla. Me respekt të lartë fliste për këngëtarët: Shefik Ballazhi dhe Sali Spahiu. Fliste për disa këngë të thurura nga Nexhip dhe Abdulla Xhambazi. Numëronte shumë këngë lirike që ishin thurur, nga vetë goja e cucave të këtij fshati. Këto këngë, më vonë do të këndohen edhe nëpër shumë dasma jo vetëm në Cërvicë, por edhe nëpër fshatra të tjerë të Kërçovës. Shumica e këtyre këngëve sot këndohen edhe nëpër qytete të tjerë të Maqedonisë, Kosovës e vise të tjera ku jetojnë shqiptarët. Sot me kënaqësi dëgjohet kënga “Moj xullufe bojë”, e kënduar dekada me radhë në Cërvicë, e cila njihet si këngë e Cërvicës, e sot këndohet edhe nga këngëtarë tjerë të fshatrave përreth, por kjo këngë sot dëgjohet edhe nga bilbili i këngës shqipe: Shkurte Fejza. Edhe shumë këngë të tjera flet Afmet Spahiu, që janë kënduar në Cërvicë, sot këndohen edhe në vise të tjera ku jetojnë shqiptarët. Ai flet se, aty kah viti 1972, prof. Dr. Shefqet Pllana me disa shokë nga Kosova kishte erdhë në Cërvicë për të mbledhur këngë burimore që janë kënduar aso kohe në Kërçovë. Nga Cërvica kishte marrë këngëtarët më të mirë dhe i kishte dërguar në disa dhoma në afërsi të Komitetit, në Kërçovë për të bërë inçizimin e këngëve. Disa prej këtyre këngëve më vonë flet Afmet Spahiu, janë kënduar nga rapsodi i njohur kosovar Hashim Shala, e disa këngëtarë të tjerë. Këngët kushtuar dashurisë që dolën nga gurra e Cërvicës, sot me kënaqësi këndohen edhe nga këngëtarët: Hasip Xhambazi, Sefer Ballazhi, si dhe njërii nga më të dëgjuarit në kohë të fundit: Abdulla Reçku - Duli. Pak më herët këto këngë këndoheshin nëpër shumë konakë nga vëllezërit: Rahit dhe Afmet Spahiu, Mefmedali Balla, Mexhit Xhambazi, Shefik Ballazhi etj. Kohëve të fundit si thurrës i këngës njihet edhe këngëtari i njohur nga ky fshat: Hasip Xhambazi i cili do të thurte këngët: ”Kënga e Cërvicës”, dhe “Molla xhelabi“.

         Ngjarjet e vitit 1968 në Prishtinë, dhe përfitimi i disa të drejtave të shqiptarëve, e në radhë të parë përdorimi i lirë i flamurit kombëtar gjatë festave dhe nëpër dasma, nxitën rapsodët shqiptarë që të thurin këngë për flamurin kombëtar kuqezi dhe të drejtat tjera që i fituan shqiptarët me kushtetutë të atëhershme në kuadër të ish Jugosllavisë. Edhe rapsodët nga Cërvica si: Rahit Spahiu, Mersim Çupi dhe Afmet Spahiu, me shokë të tjerë thurën këngë për flamurin kombëtar shqiptar. Pushteti i atëhershëm komunist jugosllav rreptësisht ndalonte çdo aktivitet apo këngë në lidhje me këto ngjarje historike. Patriotët shqiptarë, nuk i ndalte gjë, ato nëpër konakë këndonin këngë patriotike. Grupi i këngëtarëve nga Cërvica gjatë dasmave nëpër oda këndonte “Këngën e Flamurit” e cila përcillej me duartrokitje frenetike nga të pranishmit. Pushteti i atëhershëm komunist jugosllav ishte i informuar dhe ndiqte hap pas hapi këtë grup duke i thirrur një nga një në polici që të japin deklarata. Ishin angazhuar edhe shumë spiunë shqiptarë që të ndiqnin këtë grup gjatë dasmave nëpër konakë. Popullata tani më e kishte kuptuar se cilët ishin ato, prandaj ishin të kujdesëshëm. Në Kërçovë grupi i këngëtarëve nga Cërvica vazhdonte aktivitetin e vet edhe pse ishte i ndjekur këmba - këmbës. Aty kah viti 1972, ky grup me prezantimet e veta e në veçanti me “Këngën e flamurit”, do të ngrinte lartë vetëdijen patriotike kombëtare tek çdo zemër shqiptari.

         Në bisedë me Afmet Spahiun kuptova se në territorin e Kërçovës, shekuj me radhë janë kënduar këngë burimore me tematikë patriotike dhe lirike. Në të gjitha këto periudha kohore një rol të rëndësishëm në interpretimin e këngës patriotike apo lirike kanë luajtur edhe cërvicasit. Ai tregonte se nga babai i tij Hajdar Spahiu kishte mësuar se, Cërvica gjatë periudhave të ndryshme kishte lindur shumë interpretues të dalluar të këngës popullore. Kishte mësuar se dikur moti si këngëtarë të dalluar në Cërvicë na paskan qenë: Xhaferr Dauti, Xha Deralla, Nexhip Xhambazi, Esat Kuka e shumë të tjerë. Pas tyre në skenë paraqiten: Shehi Spahiu, Shefik Ballazhi, Faik Rika, Murat Tika, Hajdar Spahiu, Hashim Rika, Abdulla Xhambazi, Habib Vrangalla, Mexhit Xhambazi, Mefmedali Balla, Imet Ballazhi, Sali Spahiu, Meti Rejfit, Tasim dhe Hamdin Doga, Shukri dhe Vesel Xhambazi, Bajram Mehmedi, Esat Murati, Sali Vrangalla, Sulejman Vrangalla, Ali Xhambazi, Mevaid Vrangalla, Brahim Xhambazi, Bexhet Xhambazi e disa të tjerë. Më vonë si interpretues të  këngëve patriotike ose lirike na vjen grupi  në krye me: Rahit Spahiun, Mersim Çupin dhe Afmet Spahiun. Ky grup dha një kontribut të veçantë në të kënduarit e këngëve burimore patriotike apo lirike. Nuk mundej të paramendohet të bëhet një dasëm e në atë dasëm të mos këndonte ky grup i artistëve. Si sot më kujtohen këngët që interpretonte ky grup i artistëve, jo vetëm në Cërvicë por edhe nëpër fshatra të tjerë si dhe në qytet. Më kujtohet një dasëm në qytet aty në afërsi të mullirit të Islamit te Balla mëhallë. Grupi i lartëpërmendur këndonte jo vetëm këngë patriotike por edhe shumë këngë lirike. Çdo këngë përcillej me një  duartrokitje frenetike, aqsa që kënga vazhdonte deri pas mesnatës. Ky grup në krye me Rahit Spahiun, Afmet Spahiun dhe Mersim Çupin, aktivitetin e tyre do ta vazhdonin edhe nëpër dasmat tjera të radhës, duke u ndjekur nga një numër i madh dashamirësh të këngës së bukur burimore kërçovare.

        Pushteti i atëhershëm komunist Jugosllav, kishte dëgjuar për aktivitetin e këtij grupi, dhe filloi t’i ndjek hap pas hapi. Nëpër konakë dërgonte spiunë për të përcjellur këtë grup popullor të këngëtarëve. Ky grup shpesh - herë  thirrej në polici që të jepte deklarata, e shpesh - herë ndaj tyre përdorej edhe dhunë fizike. Afmet Spahiu dhe Mersim Çupi qenë të detyruar që për një kohë të shkurtër të marrin mërgimin. Rruga e tyre mbaroi në Paris të Francës. Aktiviteti i tyre nuk u ndërpre, ata edhe këtu në Paris të Francës vazhduan të interpretojnë këngën e bukur patriotike dhe lirike të shoqëruar edhe nga shumë shokë të tjerë shqiptarë që ndodheshin me punë të përkohshme këtu në Francë. Pushteti komunist Jugosllav nuk i la rehat edhe këtu, larg vendlindjes. Dërgoi spiunë që t’i ndiqte hap pas hapi duke përdorë si dëshmi fotografi dhe inçizime.

         Gjatë pushimeve verore kur këtheheshin në vendlindje mërgimtarët, i thirrnin në polici që të japin deklarata në lidhje me këngët që kanë kënduar në Francë. Gjatë hetimeve përdornin taktika të ndryshme me qëllim që t’i detyrojnë të pranojnë fajin, e shpesh - herë u shtinin huti, kinëse shoku i tyre kishte pranuar ose kishte thënë këte ose atë për shokun e vet të banesës. Pasi lëshoheshin që përsëri të këthehen në kurbet, përsëri ndiqeshin nga spiunë të ndryshëm policor. Njëri nga këto spiunë, sipas rrëfimit të babait tim Ramë Çeliku na paska qenë një spiun nga Dibra me emrin Edip Marku. Shoku i tij “besnik” i banesës gjatë shkollimit në Shkollën e Mesme të Bujqësisë, në Manastir. “Miku” i bangave shkollore me të cilin e kishin ndarë çdo gjë të përbashkët, paj edhe brushën e rrojes të fytyrës, e kishte spiunuar shokun e banesës gjoja se: Ramë Çeliku paska folur e punuar për “Shqipëri të Madhe”. Кy njeri besnik i pushtetit jugosllav, sipas meritave policore edhe do të shpërblehet me post policor për zbulimin “armiqsor” ndaj shtetit jugosllav (gjatë një kohe, do të emërohet edhe shef i policisë në Kërçovë).

         Shefi policor i Kërçovës, këmba - këmbës e kishte ndjekur këtë grup “armiqsor” edhe në Paris të Francës. Atje, ai me shokë fshehurazi kishte inçizuar disa këngë të këtij grupi dhe ua kishte dorëzuar pushtetmbajtësve sllav në Kërçovë. Kur ky grup kthehej në vendlindje thirrej në polici dhe pas dhënies së deklaratave, u lëshohej inçizimi, ku dëgjohej qartë zëri i këngëtarëve dhe emri i tyre dhe personave tjerë që ndodheshin prezentë aty në një aheng miqsor me mallin për vendlindje. Ky grup nga gjygji në Kërçovë do të dënohet me disa vjet burg. Mersim Çupi do të dënohet me tre vjet burg. Dënimin do ta vuaj në Idrizovë të Shkupit. Afmet Spahiut, gjygjii do t’i caktonte pesë vjet burg, por më vonë ai do t’i zëvendësohet me vërejtje me shkrim që këte veprim mos e përsëris më në të ardhmen. Me të njejtën procedurë u dënua edhe Ramë Çeliku, duke i shpëtuar dënimit me burg, ikjen nga Atdheu në Paris. Gjithë këto masa kundër këngës së bukur burimore nuk e ndërprenë aktivitetin e Cërvicasve. Rahit Spahiu, Abdulla Dauti, Shukri Reçku, Fejzulla Vrangalla, Isen Xhambazi, Habib Vrangalla, Mexhit Xhambazi, Shefik Ballazhi, Sali Spahiu, Murat Tika, Hashim Rika, Mefmedali Balla, e shumë këngëtarë të tjerë nuk e ndalën këngën. Gjatë kësaj kohe në skenë dalin edhe dy këngëtarë të rinj cërvicas. Bëhet fjalë për: Sefer Ballazhin dhe Hasip Xhambazin. Këto dy këngëtarë të rinj nëpër konakë të dasmave do të këndonin këngë të ndryshme patriotike kushtuar trimave kërçovarë, kosovarë, por edhe shumë këngë të tjera, që këndoheshin më parë brez pas brezi në Cërvicë. Në vitin 1976, këto dy këngëtarë të rinj të shoqëruar edhe me këngëtarët e vjetër, do të kontribonin që në Cërvicë të themelohet SHKA ”Shkëndija”, e cila me këngë, valle, humor dhe shfaqje dramatike do të kënaqte të pranishmit jo vetëm në komunën e Kërçovës, por edhe nëpër qytete të tjera ku jetonin shqiptarët. SHKA ”Shkëndija”, do të merrte pjesë edhe nëpër shumë festivale këngëve dhe valleve popullore, që mbaheshin asaj kohe në disa qytete të Maqedonisë. Nëpër këto festivale Cërvica disa herë me radhë do të fitonte vende të para si në ekzekutimin e këngës së bukur burimore, poashtu edhe me valle të grupit të burrave. Patjetër, këtu vlen të përmendet suksesi i vitit 1977, në Dibër, ku Cërvica në “Takimet e Bigorrit”, do të shpërblehej me tre vende të para në festivalin popullor.

         Vend të parë do të fitonte grupi i valltarëve të SHKA “Shkëndija”, pastaj me vend të parë do të shpërblehej, paraqitja e skenës, “Marrja e nuses sipas traditës kërçovare”, dhe grupi i burrave me këngë të vjetra kërçovare. Cërvica nëpër këto festivale prezantohej edhe me pika humori dhe cirku. Me pika humori paraqiteshin humoristët: Habib Vrangalla, Abdulla Dauti - Duli, ndërsa me pika të cirkut artisti mbarëkombëtar Vesel Xhaferri - Çeliku dhe Murat Murati.

         Papunësia dhe gjendja e rëndë ekonomike në vend, detyroi shumë të rinj të marrin rrugën e mërgimit. Një rrugë të tillë morën edhe shumë anëtarë të kësaj shoqërie. Kjo gjendje ndikoi që aktiviteti i kësaj shoqërie të dobësohet dalëngadalë në organizime. Shumica e antarëve të kësaj shoqërie përsëri vazhduan aktivitetin e tyre jo vetëm në Cërvicë por edhe në mërgim. Në Cërvicë mbetën veteranët e këngës dhe valles, ndërsa nga brumi që vepronte në mërgim doli në sipërfaqe: Abdulla Reçku - Duli, i cili kohëve të fundit jep një kontribut të veçantë në prezantimin e këngës së bukur burimore, si jashtë vendit poashtu edhe në vendlindje. Në kohë të fundit nuk mund të paramendohet dasëm pa kënduar Duli. Gjatë marrjes së nuses aktivizohet edhe grupi i vajzave që i këndon nuses dhe dhëndrrit. Grupe vajzash këndojnë edhe gjatë synetisë. Të gjithë këto këngë janë përcjellë nga brezi në brez, dhe janë shumë interesant të dëgjohen, sepse kanë një stil të të kënduarit që veçohet nga trojet tjera shqiptare, dhe kanë një ritëm të këndshëm dhe të kombinuar mirë artistik. Kjo dëshmon se vajzat nga Cërvica, gjithmonë kanë pasur talent për të kënduar dhe të thurin këngë aty për aty me dajre. Këngët që këndoheshin nga grupi i vajzave përcilleshin me dahire ose kabrëne si e emërton rrethi i Zajazit. Një vend të rëndësishëm në muzikën shqiptare, që këndoheshin në Cërvicë, zënë edhe këngët patriotike, kushtuar trimave kërçovar. Këto këngë edhe pse kanë qenë të ndaluara rreptësishtë nga pushtetmbajtësit sllav, janë kënduar nëpër konakë të dasmave nga rapsodë të ndryshëm. Shumica e këtyre këngëve janë thurur nga vetë rapsodët, që kanë vepruar në Cërvicë dhe rrethi i Kërçovës. Si këngë që bëri një jehonë të madhe ndër shqiptarë ishte: “Kënga e trimave kërçovar”, thurur nga Kalosh Bllaca, nga fshati Jagoll i Kërçovës, e kënduar nga grupi i burrave të fshatit Cërvicë, në krye me Afmet Spahiun, Rahit Spahiun dhe Mersim Çupin. Edhe “Kënga e Gjermanit”, kushtuar luftës së dytë botërore thurur nga Xhaferr Dauti, dhe kënduar nga grupi i burrave të fshatit Cërvicë, çonte lartë ndjenjat kombëtare. Edhe “Kënga e Rumelisë”, këndohej me një kënaqësi të madhe nga grupet që këndonin në Cërvicë. Vetë teksti i këngës flet për ndjenjat patriotike shqiptare, për t’i dalë zot atdheut. Këtë këngë tregon Afmet Spahiu më së shumti në Cërvicë e kanë kënduar Xha Deralla dhe Habib Vrangalla.

     Nëse i bëhet një analizë kësaj kënge shihet qartë se në të flitet për shitjen e tokave shqiptare, edhe atë territorin e sotëm të Kosovës dhe Republikës së Maqedonisë, e pagëzuar aso kohe me emrin Rumeli, nga ana e Turqisë ku si blerës paraqitet Rusia cariste e cila i blen tokat shqiptare për shtatë anije (xhemi) të mbushura me (alltan) ar. Më vonë këto toka Rusia ia jep që t’i posedojë Serbia, e kështu shqiptarët nga zgjedha turke bien nën zgjedhën serbe, edhe pse shqiptarët nuk pajtoheshin me një vendim të tillë nga pushtuesit. Te kënga “Trimat kërçovar” thurur nga Kalosh Bllaca nga fshati Jagoll i Kërçovës, vërehet qartë rezistenca e popullatës shqiptare të Kërçovës, ndaj pushtuesve serb e bullgar. Autori i kësaj kënge me mjeshtri të rrallë thur vargje për trimat kërçovar gjatë periudhave të ndryshme luftarake. Ai në fillim të këngës thotë se, të parët tonë kanë qenë shumë trima. Trima ka pas në Shqipëri, Kosovë, por edhe këtu në Maqedoni, si në Gostivar, Tetovë, Dibër, e kudo, por Kërçova, thotë autori edhe më shumë se ato mes këtyre maleve. Kalosh Bllaca në këtë këngë flet për trimat e Kërçovës gjatë periudhave të ndryshme duke rënë dëshmorë në luftë kundër serbëve dhe bullgarëve. Në këtë këngë ai flet për periudhën kur Turqia tërhiqet nga këto troje e në vend të sajë vijnë pushtuesit serb e bullgar, duke masakruar popullatën e pafajshme shqiptare. Këto egërsira sllave digjnin fshatra, e vrisnin burra, gra e fëmijë. Autori flet për masakrat e vitit 1913, duke cekur numrin e të vrarëve shqiptarë. Në Zajaz thotë se na u vranë 300 fshtarë, në Cërvicë 43, në Jagoll 17, të vrarë bashkë me Kalosh Bllacën. Ai e përshkruan vrasjen e këtij djali të ri, i cili mezi i kishte mbushur 15 vjet, i cili kur sheh se komitat kishin hyrë te gratë duke i sharë si është më zi, kap në dorë një hu gardhi dhe e qëllon komitën në kokë nga pas, duke e lënë të vdekur. Lëshon hurin, del jashtë dhe fillon të ikë në drejtim të fushës, por komitat i vihen pas duke e gjuajtur me pushkë në drejtim të tij pas shpine.

         Sipas autorit të kësaj kënge, komitat ishin me numër 1.000 ushtarë, kundër një djali të ri. Një plumb i zi  qëllon këtë djalë të ri azgan dhe ia merr jetën mu në lule të rinisë, pa i mbushur ende plot 15 vjet. Vëllai i tij shkruan autori, ishte në mal dhe pas një kohe i lind një djalë të cilin e pagëzon me emrin Kalosh, me qëllim që të përtrihet emri i vëllait të ri që ia vranë katilat shkie në pabesi.

         Autori në këtë këngë flet edhe për ngjarjet e vitit 1917, kur Kamerr Bllaca me djalin e tij Imer Bllacën del në mal aty mbi fshatin Qafë, në luftë kundër komitave serb dhe bullgar. E kur një ditë ato dalin në fushë, dikush i spiunon dhe kapen nga komitat dhe dërgohen në burgun e Manastirit. As një vit shkruan autori në këngë, nuk ka kaluar e Imer Bllaca, arratiset nga burgu. Pas një kohe të shkurtër ai mbledh disa trima dhe pushton burgun e Manastirit, dhe e liron nga burgu edhe babain e tij Kamerr Bllacën. Në këtë këngë autori flet edhe për trimin e Qafës, Mazllamin dhe të bijën e tij Sulltanën, që luftuan me një trimëri të rrallë kundër gjakpirësve serb dhe bullgar, të cilët maltretonin popullatën e pafajshme shqiptare. Autori flet se një vojvodë serb me emrin Cok Milloshevci për çdo mbrëmje mbante fjalim se, Imer Bllacën ka me e zënë dhe me duar lidhur do ta sjellë në shtab, që shki e shkina të luajnë me te “valle”.

         Një ditë shkruan autori në këngë vojvoda del me shkinat në fushë të korrë grurin. Po sa lind dielli, Imer Bllaca me pushkë në dorë del nga pylli, ndërsa Cok Vojvoda ishte duke korrur bereqetin. Nja dhjetë hapa posa i afrohet i bërtet vojvodës që të mos luaj nga vendi se, për ndryshe do ta mbulonte me gjak. Shumë kohë në këngë i thotë:  bre vojvodë mua më ke kërku,/ Imer Bllacë më thonë mu,/ qe të erdhi dita me më robëru/. Kur e sheh vojvoda këtë trim shqiptar, nga frika shpirti vetë i ka dalë në mes të arës. Imer Bllaca një trim dahi, thuhet në këngë, i thotë gruas së vojvodës që të marrë qenin e ta qojë në shtëpi, dhe t’ua tregojë shkive këtë të vërtetë se,/ Imer Bllaca, me dorë nuk e ka prek shkaun,/ se nuk e ka harxhuar as një fishek,/ qeni nga frika vetë ka vdek.

         Më poshtë shkruan autori edhe për periudhën e Luftës së Dytë Botërore. Vijnë ditë të zeza, këndon autori në këngë, ku sllavët paraqiten si “partizanë”,  të ndihmuar nga Rusia. U bënë shumë shkruan autori, por shqiptarët të pagëzuar me emrin “Ballistë”, nuk u dorëzuan të gjallë. Viti 1944, shkruan autori në këngën e tij do të jetë vit historik. Imer Bllaca, me shokë do të vazhdonte luftën për liri, dhe në fshatin Qafë në ditën e Shën Mitrit, do të bie dëshmor në luftë me forcat e mëdha sllave (partizane). Para se të bie dëshmor Imer Bllaca u thotë shokëve të vet: ”Shumë i fortë or vëllezër u bë armiku,/ si në ushtri edhe në teknikë,/ unë shokë jam i plagosur  e nuk mund të ik”. Porosit shokët që të vazhdojnë luftën për liri, e ai do të dal vetë në shesh të mejdanit, dhe vetë do të luftojë kundër forcave partizane. Nëse vritet, porosit shokët që trupin e tij të pa jetë, të mos e lënë që të luajnë shkietë. Porosit shokët e vet të luftës që trupi tij i pajetë të varroset në varrezat e Bllaceve. Atë ditë së bashku me të në luftë këndon autori, dëshmorë bie edhe Destan Qafa. Luftën për liri këndon autori në këngë e vazhdon Mefaili i vogël duke shkatërruar forcat partizane për dy ditë, dhe duke çliruar Kërçovën. Vijnë edhe ditë të zeza për popullin shqiptarë, këndon autori, kur Mefaili i vogël tradhëtohet nga një shqiptar dhe rrethohet në shpellën e gurit me një rrugicë nëpër lumë e një lis pylli si oxhak. Mefailit i jepet urdhër që të dorëzohet i gjallë. Dorëzohu, i thotë tradhëtari Mefailit se je i rrethuar nga të katër anët, por Mefaili nuk dorëzohet i gjallë. Del nga shpella dhe me armë në dorë vazhdon luftën duke lënë mbi 200 partizanë të vrarë, por bie edhe vetë dëshmorë i kombit. Trupi i pa jetë me sajë zbritet në qytet dhe maltretohet nga shki e shkina ditën e pazarit, në Kërçovë.

        Në fund, autori na porosit që kontributin që e dhanë këto personalitete historike të mos harrohet, ndërsa vepra e tyre historike të përcillet nga gjenerata në gjeneratë, që brezat e ri mos i harrojnë kurrë dëshmorët.

         Përmes të këngëve, dëshmohet se në Cërvicë ka dominuar brez pas brezi ndjenja patriotike. Këngë të kësaj natyre janë thurur edhe nga shumë këngëtarë të katundit Cërvicë. Këtu vlen të veçohen këngët e thurura nga Xhaferr Dauti, Xha Deralla, Afmet dhe Rahit Spahiu, Sefer Ballazhi, Hasip Xhambazi etj. me shokë.

         Grupet e burrave nga fshati Cërvicë, me respekt këndonin këngë për trimat e Zajazit. Të gjitha këngët që këndoheshin në Zajaz, për kaçakët e Zajazit, interpretoheshin edhe nga grupi i burrave të fshatit Cërvicë. Grupet e burrave nga Cërvica këndonin edhe shumë këngë patriotike që këndoheshin edhe për trimat e fshatit Jagoll, për Sulltënën e Qafës, trimat e Kosovës, si dhe shumë trima të tjerë shqiptar.

        Ndër këngët që la jehonë, jo vetëm në Cërvicë por edhe në rrethin e Kërçovës, ishte edhe “Kënga e Gjermanit”, thurur nga mjeshtri i këngës të fshatit Cërvicë, Xhaferr Dauti. Ky mjeshtër i rrallë i këngës popullore, tregon Afmet Spahiu, në fillim të Luftës së Dytë Botërore, duke vërejtur situatën e asaj kohe, vetë kishte thurur një këngë për fillimin e luftës nga ana e Gjermanisë, e cila me furi sulmonte Europën dhe mbarë botën. Xhaferr Dauti me një mjeshtri të rrallë thur vargjet e këngës duke shkuar sipas rendit rresht pas rreshti. Ai në fillim përshkruan lidhjen e besës në mes të Gjermanisë dhe Austrisë dhe pushtimin e shpejtë të Serbisë, e cila shekuj me radhë bënte krime e masakra ndaj shqiptarëve kudo që jetonin ato brez pas brezi. Në vazhdim autori shkruan për qëllimet e Gjermanisë për të nënshtruar Turqinë, dhe qëllimin kryesor për të shkelur edhe Rusinë, e pastaj edhe Francën dhe Anglinë. Ai në këtë këngë me forcë vullkani që shpërthen, nga mbrënda lëshon fjalët e Gjermanisë drejtuar Rusisë:

“Kadalë Rus bre Rus i madh,

nuk jam unë bre Rus nji Ballkan,

mua më thonë një gjerman,

çi të djeg me aeroplan”…

         Pra me këto fjalë Xhaferr Dauti, përshkruan forcën e madhe të Gjermanisë dhe luftën totale që kishte filluar kundër gjithë botës e në veçanti ndaj Rusisë, e serbëve gjakpirës. Kah fundi i këngës autori përshkruan edhe aleancën e Anglisë, Francës dhe Amerikës, për të bërë luftë kundër Gjermanisë fashiste. Kjo këngë tregon Afmet Spahiu, më së shumti është kënduar nga vetë autori e i ndihmuar edhe nga këngëtarë tjerë nga Cërvica e në veçanti nga Shefik Ballazhi. Më vonë kjo këngë është kënduar edhe nga grupe të tjerë këngëtarësh nga fshati Cërvicë.

         Këngë tjetër që dha jehonë në popullatën shqiptare, pas ngjarjeve në Prishtinë të Kosovës në vitin 1968, e thurrur dhe kënduar, nga Afmet Spahiu, Rahit Spahiu dhe Mersim Çupi, ishte “Kënga e flamurit”. Kjo këngë është kënduar në Cërvicë në vitin 1972, nga rapsodët që u përmendën më lartë. Kjo këngë në atë kohë është përcjellë me duartrokitje frenetike kudo që këndohej nëpër dasma shqiptare e festivale. Kënga fillon me fjalët historike:

“Gjashtë tetor 1968, na është hap një lajm i vërtetë,

si në radio e poashtu edhe në gazetë, se në kuvend

në Beograd, është vendosur që flamuri shqiptarë

të valojë i lirë si në dasma, poashtu edhe

nëpër festa kombëtare, kudo në Jugosllavi”.

        Anembanë, kudo që jetojnë shqiptarë. Autorët me kënaqësi të rrallë shprehin ndjenjat e tyre kombëtare, duke cekur fjalët se tani erdhi koha kur u çlirua shqipja dy krenare nga kthetrat sllave. Në këngë autorët cekin edhe kontributin e shqiptarëve për ruajtjen e dinjitetit kombëtar e sidomos Isa Boletinit me shokë, bashkimin e shqiptarëve dhe ruajtjen e kombit. Kjo këngë më vonë u bë simbol bashkimi, por pushteti i atëhershëm komunist jugosllav, ndiqte hap pas hapi çdo aktivitet të shqiptarëve.

        Grupi i burrave nga fshati Cërvicë, në përbërje të: Rahit Spahiut, Afmet Spahiut, Mersim Çupit, dhe disa antarëve të tjerë, me sukses këndonte edhe shumë këngë të tjera patriotike dhe lirike. Një këngë e cila përcillej me duartrokitje të fortë ishte edhe “Kënga e Isa Boletinit”. Në këtë këngë grupi nga Cërvica i këndonte trimërisë së Isa Boletinit, dhe reagimeve të shqiptarëve kundër vendimit të Turqisë, në dëm të shqiptarëve. Kënga flet për tubimin e shqiptarëve në Ferizaj, dhe pjesëmarrjen në këtë tubim të trimit të sypatrembur Isa Boletini. Në këtë tubim flet kënga, shqiptarët nuk janë pajtuar me vendimet e Turqisë duke shitë trojet shekullore shqiptare. Sulejman Pasha hidhërohet dhe mbledh tre taborre dhe rrethon shtëpinë e Isa Boletinit. Kënga thotë se nëna e Isës, del në dritare, dhe vëren se si rrethohet shtëpia. Ajo i drejtohet djalit të saj me fjalët:

“Isa Beg bre ku të ka nana,

të vijnë topat me gatëna”…”

         Duke ia tërhequr vërejtjen se është i rrethuar, nga të katër anët. Si që mësohet nga kënga, Isa Boletini shpërthen rrethimin dhe më vonë vazhdon luftën kundër forcave turke, për të fituar lirinë dhe pavarësinë. Kjo këngë është përcjellë edhe me instrumente muzikore, si çifteli, fyell, kavalla e vegla të tjera muzikore.     

   Gjatë dasmave në Cërvicë, nëpër konaqe kanë kënduar shumë grupe burrash. Grupet janë formuar aty për aty, sipas prezencës dhe afërsisë familjare. Për fat të keq nuk kemi të dhëna për grupet e këngëtarëve që kanë kënduar para këtyre grupeve që do t’i përmendim më poshtë. Si grupe që kanë figuruar aso kohe, njohuri kemi nga paraqitja e  grupeve në përbërje të këtyre këngëtarëve: Xhaferr Dauti dhe Shefik Ballazhi, grupin tjetër në përbërje nga Xha Deralla dhe Habib Vrangalla.

         Grup tjetër e përbënin:  Faik Rika, Murat Tika, Hashim Rika dhe Afmet Çupi. Afmet Spahiu fliste me shumë respekt për grupin e burrave në përbërje të: Shefik Ballazhit, Sali Spahiut dhe Metit Rejfit (Spahiu). Me sukses prezantohej edhe grupi i burrave në përbërje të vëllezërve: Hamdin dhe Tasim Doga. Edhe vëllezërit: Shukri dhe Vesel Xhambazi me sukses prezantonin emrat e këngën e bukur burimore kërçovare. Në Cërvicë me sukses funksiononte edhe grupi i këngëtarëve në përbërje të: Esat Muratit, Bajram Mehmedit dhe Sulejman Vrangallës. Gjatë kësaj periudhe flet Afmet Spahiu kanë funksionuar edhe shumë grupe të tjerë, të cilët nëpër dasmat që mbaheshin në fshat, jepnin një kontribut të lartë artistik në të interpretuarit e këngës së bukur burimore kërçovare. Gjatë kësaj periudhe të egër këndojnë edhe disa grupe të tjera, si grupi i këngëtarëve në përbërje prej: Sali Vrangallës,  Habib dhe Mevaid Vrangallës. Shpesh herë formohej edhe grupi në përbërje të: Shefik dhe Imet Ballazhit. Më vonë flet Afmet Spahiu, në skenë vjen plotë vështirësi grupi jonë në përbërje të këngëtarëve: Rahit dhe Afmet Spahiu me Mersim Çupin, dhe Shukri Reçku.

         Ky grup këngët i interpretonte edhe përmes veglave muzikore, si çiftelisë, fyellit, kavallit e instrumenteve tjerë popullore. Gjatë kësaj periudhe kohore nuk mundeshte të paramendohej dasëm pa këte grup. Në përbërje të këtij grupi më vonë do të kyqeshin edhe disa këngëtarë të tjerë, si: Mefmedali Balla, Abdulla Dauti, Fejzulla Vrangalla, Habib Vrangalla, Mexhit Xhambazi, Ibrahim Reçku, Sheza Xhambazi etj. Ky grup këngën e bukur kërçovare do të e prezantonte edhe jashtë komunës së Kërçovës.

         Afmet Spahiu flet me krenari për aktivitetet e këtij grupi, i cili pasi u themelua SHKA “Shkëndija”, nëpër festivale të ndryshme të këngës, nëpër shumë vise të ndryshme të Maqedonisë, korrte suksese duke fituar çmime dhe vende të para. Gjatë kësaj periudhe rol të rëndësishëm në interpretim të këngës së bukur burimore kërçovare në suaza të shoqërisë së lartëpërmendur nga ky fshat luajti edhe grupi i ri i këngëtarëve: Sefer Ballazhi dhe Hasip Xhambazi. Këto dy këngëtarë vazhduan zinxhirin i cili vazhdon të funksionojë edhe ditëve të sodit.

        Kurbeti i dha një grusht të rëndë  këngës burimore dhe grupeve të këngëtarëve në Cërvicë, duke i shpërndarë nëpër Europë, Amerikë e vende të tjera. Dasmat tani filluan  të bëhen nëpër restorante, e këngëtarët të sillen nga Kosova, Shqipëria e vise të tjera të Maqedonisë, e të paguhen me para marramendëse duke i mbuluar me dollarë sipas marrëveshjes. Kënga nëpër konakë u shua, me përjashtim të një nate më parë gjatë marrjes së nuses, ose “majës,” si që thuhet te ne në Katund, kur gratë i këndojnë nuses. Gjatë kësaj periudhe Cërvica nuk e shuan tërësisht këngën, sepse në skenë del një këngëtarë i ri me emrin Abdulla Reçku - Duli, i cili me mjaft sukses do të këndoj nëpër dasmat që mbahen  nëpër restorante. Përveç këtij këngëtari të talentuar nga Cërvica, nëpër dasma që mbahen nëpër restorante me mjaft sukses do të prezantohet edhe këngëtari Hasip Xhambazi, i cili që më parë ishte i njohur edhe nëpër dasmat që mbaheshin dikur nëpër konakë në duet me Sefer Ballazhin, dhe gjatë kohë ishin pjesë e pandarë e SHKA “Shkëndija”, nga fshati Cërvicë.

         Grupet e këngëtarëve të vjetër, nëpër konakë këndonin këngë trimërie, kurbeti, dashurie, tragjike etj. Të gjitha grupet dalloheshin me disa këngë që më së miri i interpretonin. Secili grup, ose udhëheqës i këngës në grup dalloheshin me atë këngë që më së miri e interpretonin. Grupi në përbërje të: Faik Rikës, Murat Tikës, Hashim Rikës dhe Afmet Çupit, dallohej në të kënduarit e këngëve: “Kënga e Sadin Selmanit”, “Kënga e kurbetit”, “Kënga e askerëve”, “Kënga e Demë Sadikut”, ‘’Ne kjo senja 22”, “Si tja bojmë kësaj shalës zezë’’,  e disa të tjera. Grupi i burrave në përbërje të: Xha Derallës dhe Habib Vrangallës, do të interpretonte shumë këngë e në mes tyre, vlen të përmenden këngët:  “Kënga e Rumelisë”, “Kënga e Elifes”, “Kënga e kurbetit”, “Kënga e askerëve”, e disa këngë të tjera. Grupi në përbërje të: Xhaferr Dautit, dhe Shefik Ballazhit, do të interpretonte me sukses këngët: “Kënga e Gjermanit”, “Këngën e Sefer Zajazit”, “Këngën e  Bymbashit”, “Këngën e kurbetit”, “Këngën e askerëve”, “Ditën e Ruzit”, “Myzhde shokë” e disa të tjera. Grupi i burrave në përbërje të: Abdulla, Mexhit dhe Ramazan Xhambazit, me mjaft sukses do të interpretonte këngët: “Vaj zamani”, “Kënga e askerëve”, “Kënga e kurbetit”, “Kënga e bylbylave”, “Kur boni hëna për me dalë”, “Kënga e Xhylefajës”, “Kënga e Haxhi Mustafës”, “Kënga e Mafmut Dacit”, “Kënga e Hasimes”, “Kënga e Sulçe Begut”, “Ça çe poshtë”, “Dy tri ditë para bajrëmit”, “Vjeshta moj virëne” ,“Kur jam kënë 12 vjet”,’’Në bafçe na ka ra bryma”, ”Vajzën tujë ne mor nuk e dumë”, etj. Grupi i burrave në përbërje të: Shefik Ballazhit, Sali Spahiut dhe Meti Rejfit (Spahiu), me sukses interpretonin këngët: “Kënga e Bymbashit”, “Kënga e kurbetit”, “Kënga e askerëve”, “Kënga e Murat Qafës - Boshnjakut”, “Dola në milet bafçes”, “Kënga e Cen Maçunit”, “Kënga e Halilit dhe Hajries”, “Kënga e Qerimisë”, “Mora rrugën për Shijak”, “Luto fukaraja”, “Kënga e Halitit”, “Kënga e Mexhit Bllacës”, “U grejta herët”, “Në sabah këndon bylbyli”, “Këndon bylbyli”, etj. Grupi i burrave në përbërje të: Vesel, Ali dhe Shukri Xhambazit, me sukses nëpër konakë këndonte këngët:  “Kënga e haxhilerëve”, “Kënga e kurbetit”, “Kënga e askerëve”, “Kënga e Dones”, “Kënga e temel urës”, “Kënga e Gjylistanës” etj. Grupi i burrave në përbërje të: Hamdin dhe Tasim Dogës, me sukses interpretonte këngët: “Kënga e Halim Beg Tetovës”, “Kënga e Sali Shabanit”, “Kënga e kurbetit”, “Kënga e askerëve”, “Kënga e vajtimit të dashnorit”, “Kënga e Rexhës”, “Kënga e Sulejman Litës”, etj. Grupi i burrave në përbërje të: Sali, Habib dhe Mevaid Vrangallës, me sukses do të interpretonte këngët: “Kënga e Osman Xhinit”, “Kënga e Kalosh Dënit”, “Kënga e kurbetit”, “Kënga e askerëve”, “Jeva- jeva”, “Qafën e gjatë”, “Rrushja e Rexhës”, “Vjeshta moj virëne”, ‘’Kush është ai që kënon në at mal’’ etj. Grupi i burrave në përbërje të këngëtarëve: Mexhit Xhambazi, Habib Vrangalla, dhe Mefmedali Balla, me sukses do të interpretonin këngët:  “Kënga e Hasimes”, “Kënga e Kalosh dhe Lazam Dënit”, “Kënga e Sulltanë – Qafës”, “Kënga e Maliq Zenelit”, “Jeva- Jeva”, “Metelikun”, “Kur mi ishnje cucë”, e të tjera. Grupi i burrave në përbërje të: Shefik Ballazhit, Selman dhe Imet Ballazhit me sukses do të interpretonin këngët: “Djemtë e Sulës”,’’Bylykbashi soj arsllëni”, ’’Në Mitrovicë mëlidhen orditë’’, ’’Kur jam kënë 17 vjet’’, ”Beno Bajraktari’’, ‘’Emin Mixha’’, ‘’Bylykbashi Murat Dulla”, “Kishte dalë nji çikë e mirë,” “Kënga e Osman Pashës”, “Kënga e askerëve”, ”Kënga e kurbetit”, e disa të tjera. Grupi i burrave në përbërje të këngëtarëve: Esat Murati, Bajram Mehmedi, dhe Sulejman Vrangalla, me sukses interpretonte këngët: “Rrushja e Rexhës”, “Jeva- Jeva”, “Kënga e Hasimes”, “Dola në milet bahçe”, “Kënga e kurbetit”, “Kënga e askerëve”, e disa të tjera. Grupi i këngëtarëve në përbërje të: Rahit Spahiut, Mersim Çupit dhe Afmet Spahiut me shumë sukses do të interpretonin shumë këngë e në mes tyre edhe këngët: “Kënga e flamurit”,”Këngë për Isë Boletinën”, “Këngë për Skenderbeun”, “Jeva - Jeva”, “Binjin tri dahire”, “Moj xullufë me bojë”, “Këngë për trimat Kërçovarë”,  e shumë këngë të tjera lirike. Grupi i burrave në përbërje të këngëtarëve: Mexhit Xhambazi, Habib Vrangalla, Mefmedali Balla, Afmet Spahiu, Shukri Reçku, Sheza Xhambazi dhe Ibrahim Reçku do të interpretonte me sukses një numër të madh këngësh burimore kërçovare, patriotike, lirike, këngë dasmash të përcjellura edhe me instrumente të ndryshme muzikore. Ndër këngët që interpretonte ky grup vlen të përmenden këngët: “Moj xullufe bojë”, “O çëm çonte drejqi të bi udhës”, “Vjen Valija prej Manastiri”, “Dola një kohë mrëmni”, “Kur më ishnje cucë”, “Dola në milet bafçe”, “Kur boni hëna për me dalë”, “Vaj zamëni”, e disa këngë të tjera popullore.

      Edhe grupi i këngëtarëve të ri, në përbërje të: Sefer Ballazhit dhe Hasip Xhambazit, me shumë sukses do të paraqiteshte, jo vetëm nëpër konakë gjatë dasmave, por edhe në festivale të ndryshme në mbarë territorin e Maqedonisë, e sidomos në viset e banuara me shqiptarë. Këto dy këngëtarë, duke kënduar në DUET  e në SOLO, kontribuan që Cërvica, të marrë vendin që e meritonte. Ato duke kënduar së bashku ia çuan lartë emrin Cërvicës, por kurbeti e bëri të veten, Sefer Ballazhi, u vendos me punë në Zvicër, ndërsa Hasipi mbeti këtu në vendlindje. Pasi i shkoi shoku i këngës, ai filloi të këndojë vetë, e pastaj filloi të këndojë në duet me Arsllan Tafën, nga Zajazi, ose me Abdul Abdulin nga Drogomishti i Madh. Ndër këngët që këndonin Sefer Ballazhi dhe Hasip Xhambazi, vlen të përmenden këngët: “Kënga e Abas Agës”, “Kënga e Hajredin Pashës”, “Kënga e Ali Pashë Tepelenës”, “Moj xullufë me bojë”, “Kur më ishnje cucë”, “Mori faqe kuqe”, “Hajde moj e mejro”, “Çysh më shkon termë - teposhtë”, “Mori cucë e re”, “Vinte një pampurr”, “Vaj zamënit”, “Dola nji kohë mrëmni”, “Kënga e Bajram Begut”, “Kënga e Jakup Ferrit”, “Mal më mal të kërkova”, “Këngë për trimat kosovar”, “Festoj ditën e lirisë”, e disa të tjera. Pas shkuarjes së Seferit në Zvicër, Hasipi do të vazhdonte të këndojë vetë nëpër dasma ose në duet me disa këngëtarë të tjerë. Ai do të thurte vetë disa këngë, të cilat do të përcilleshin me duartrokitje të forta nga të pranishmit. Si këngë të thurura nga vetë Hasipi ose të interpretuara nga ai, vlen të përmenden këngët:  “Kënga e Cërvicës”, “Kënga e Mefailave”, “Kënga e UÇK -ës 2001” dhe “Molla xhelabi”.

       Si grup i fundit i cili funksionon në Cërvicë, vlen të përmendet dueti: Abdulla Reçku dhe Sefer Ballazhi. Këto dy këngëtarë të talentuar, veprojnë në Zvicër, por shpesh i takon edhe këtu në vendëlindje. Shpesh këndojnë në DUET, por edhe veçmas. Për Sefer Ballazhin nuk ka nevojë të flitet shumë. Ai me këngët e tija, si ato patriotike e poashtu edhe ato lirike, vite me radhë kënaqte të pranishmit që e dëgjonin, si në dasma e gjithashtu edhe nëpër festivale të këngëve, që mbaheshin dikur këtu në Maqedoni. Abdulla Reçku - Duli, na vjen nga një familje muzikore. Babai i tij, Shukri Reçku, gjatë kohë ishte pjesë e pandarë e grupeve të burrave që këndonin nëpër konakë të dasmave, jo vetëm në Cërvicë por edhe më gjërë. Abdulla Reçku - Duli, do të ishte një kapital i madh për Cërvicën. Ai me zërin e tij të bukur do të vazhdonte rrugën malore, që kishin hapur këngëtarët para tij, duke vazhduar traditën që Cërvica përsëri të jetë lidere e këngës, në komunën e Kërçovës. Ditëve të sodit është e pa mundëshme që të bëhet dasëm e të mos këndojë Duli. Ai në duet me Seferin, do të këndonte një numër të madh këngësh, e ndër to vlen të përmenden këngët:  “Do dal në Pazar”, “Këndon bylbyli”, “O çëm çonte drejqi të bi udhës”, “Hajde lule te bunari”, “Dushe- Dushe”, “Vjeshta moj virëne”, ‘’Cucat e Cërvicës me flori në vesh’’, e shumë këngë të tjera. Duli me zërin e tij të bukur këndon edhe në SOLO, jo vetëm këngë trimërie por edhe një numër të madh këngësh lirike. Ai me stilin e tij dhe zërin e tij karakteristik, sot dallohet nga këngëtarët tjerë, duke marrë simpatitë e dashamirëve të këngës së bukur.

     Edhe një grup tjetër burrash nga Cërvica la një jehonë të madhe në të interpretuarit e këngës së bukur burimore në Kërçovë. Ishte ky grupi i cili përbëhej nga këngëtarët:  Fejzulla Vrangalla, Baki Rika, Isen Xhambazi dhe ideologu i këngës, dhe këtij grupi Rahit Spahiu. Ky grup shpesh plotësohej edhe me këngëtarët:  Mevaid, Habib dhe Feto Vrangallën. Ky grup do të këndonte këngë lirike e po ashtu edhe patriotike, kjo nxiti pushtetin e atëhershëm komunist që të ndiqte hap pas hapi këtë grup. Rahit Spahiu me grupin që do të udhëhiqte ai, shpesh herë, do të thirrej në polici, duke iu tërhequr vërejtja që të mos këndojnë këngë me tematikë patriotike, se për ndryshe do të merreshin sankcione ndëshkuese ndaj tyre. Edhe pse qenë të kërcënuar nga pushteti i atëhershëm komunist, grupi nuk ndërpreu aktivitetin, duke kënduar nëpër dasma por ishte i kujdesëshëm me këngët “nacionaliste”. Grupi i Fejzulla Vrangallës, i njohur si djali i Habib Vrangallës, nëpër konakë të dasmave do të prezantohej me një thesar të pasur këngësh, lirike dhe patriotike. Si këngë më të preferuara të këtij grupi vlen të përmenden këngët: “Oj voglushe përtej gardhit”, “Imer Aga një mjekër zi”, “Nëpër fusha dhe kodrina”, “Dola në milet bafçes”, “Lulja prej lules, “Po bjen era, retë e zeza”, “Xhevahir ka rritë Mirdita”, “Gjithë ditën si shotë, këmët nëpër ujë”, “I  lumtur jamë në këtë jetë”, “O Demir i Ramçes - Demir terezi”, “Çuni më shkon sokakut”, etj. Ky grup shpesh transformohej edhe në grup familjar i udhëhequr nga babai i tij Habib Vrangalla ose ndryshe si e thirnin në fshat Xha Habibi, dhe djemve të tij: Mevaidi, Fetoja, Feza. Grupi familjar do të interpretonte një numër të madh këngësh si: “Këngën e Selman Litës”, “Bylykbashit”, “Sulë Starovës”, “Jeva- Jeva”, “Kur boni hona për me dalë”, “Metelikun”, “Këngën e Hasimes”, “Këngën e Elifes”, e shumë këngë të tjera burimore kërçovare. Këngën e bukur burimore kërçovare e kënduan edhe shumë këngëtarë të tjerë nga Cërvica. Këtu vlen të përmenden edhe: Bexhet Xhambazi, Rasim Xhambazi, Xhevdet Ballazhi, e ditëve të sodit edhe djali i këngëtarit dhe ekzekutuesit të fyllit, kavallit e cingënës, Mersim Çupit, Profesori i muzikës, Bajram Çupi.

     Grupi i burrave dhe vajzave në përbërje të SHKA “Shkëndija”, nga fshati Cërvicë, sukses të veçantë korri në festivalin: “Takimet e Bigorit”, në Dibër, aty kah viti 1977. Në këtë tubim Cërvica u prezentua me tri pikë në program. Pika e parë, u prezentua me grupin e valltarëve në përbërje të: Sadin Tikës, Xhevdet Ballazhit, Aziz Kukës, Nijas Tikës, Jusuf Spahiut dhe Shemadin Spahiut, me vallen “Patruna,” duke fituar çmimin e parë. Grupi i vajzave u paraqit me pikën: “Marrja e nuses sipas traditës në Kërçovë”. Edhe ky grup nga ana e jurisë do të shpërblehej me çmim të parë. Çmim të parë fitoi edhe dueti Sefer Ballazhi dhe Hasip Xhambazi me këngën: ”Na leu dielli në fushën tonë”. Kjo dëshmoi se Cërvica vazhdoi rrugën dhe sukseset që u arritën në vitin 1949 dhe 1952, kur grupet e këngëtarëve dhe valltarëve, në festivalin e këngës dhe valles në Tetovë dhe  në Manastir, shpallen fitues në të dy garat. Kjo dëshmon se Cërvica gjithmonë ka pas këngëtarë dhe valltarë të mirë, e kualiteti i mirë ka mundësuar që të korren fitore të vlefshme nëpër manifestime të ndryshme kulturore.

         Edhe grupet e grave dhe vajzave nëpër dasma, këndonin këngë të bukura thurur nuseve dhe synetive. Ato këndonin në këmbë, dhe këngët e tyre përcilleshin me anë të dahires. Grupet e vajzave këndonin këngë të bukura të cilat i patën trashëguar nga brezi në brez, të përcjellura me dahire. Këto këngë vazhdojnë të këndohen edhe sot e kësaj dite duke vazhduar traditën. Si këngë që më së shumti  këndohen edhe tani nga grupet e vajzave dhe grave nëpër dasma gjatë marrjes së nuses dhe bërjes së synetisë vlen të përmenden këngët e synetisë: “Kur ta bëjmë djalin synet”, “Dajallarët”, “Këndo o zog”, “Na vinte berberi”, “Jaran aga - çysh i the babës”, “Hypi kalit”, “Mali me mal”, “Fryni erë e poshtme”, “Dy mollat e kuqe”, etj. Si këngë dasme ku i këndohet nuses, vlen të veçohen këngët:  “I hypi kalit – jaran aga”, “Binjin dy dahire”, “Kapërceva kodrën e ballkonit”, “Nejsu Lulije lule”, “A ma mejr nusnej-a ma mejr cucnejë”, “Qajë Lulije”, “O mori hava - çilu pak”, “Ka dalë babaj nuses”, “E mora ferexhen”, “Binjin trej dahere”, “Iku beqaria”, “Darsëm të mëdhe – kemi nis”, ‘’Këndonte bylbyli kajsejë më kajsejë”, ‘’Dola në bafçe me shetrejt’’, “Mojë e mejra e bardhë si hëna’’etj.

    Në Cërvicë dekada me radhë nga grupet e grave me dahire janë kënduar, një numër i madh këngësh lirike. Ato këndoheshin në grupe vajzash të përcjellura me dahire ose ndonjëherë edhe pa dahire. Si këngë që më së tepërmi këndoheshin nëpër dasma vlen të përmenden këngët e dashurisë: “Dy të mejra në nji katun”, “E mora ferexhen”, “Shtejva me nji mollë”, “O more djali rejë nama besën”, “Molla mollalije”, “O moj vetull hollë po si peni”, “O çëm çonte drejqi - të bijë udhës”, “Do dal në pazar”, “Molla xhelabi”, “Mori faqe kuqe”, “Mori cucë e re”, “Dola një kohë mrëmni, ku s’e rrok murrani”, e shumë këngë të tjera popullore lirike.

Grupi i këngëtarëve të Cërvicës me Xha Habibin këmbëkryq në odën e burrave …

I T A L I A N I A E I N T E R N U A R

I T A L I A N I A     E      I N T E R N U A R  

                                                                                                                 TREGIM  

    Kur  ra  canga   e  Kampit  për  të  sgjuar  të internuarit  ,   ajo  nuk  po  flinte  ,se   Ishte  sgjuar    nga  një  ëndërr e  keqe  . Ngriti  dorën  dhe  shikoi  orën .

_ Pesë  , _  tha  ,  _  .Ora  e  sgjimit  për  t’u  nisur  për  në  punë                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                  .    U    ngrit   ,  u  vesh      dhe  veshtroi   nëpër  kazermë  ,  ku  i  kishin  vurë  të  banonin  .  Pa ,  që shumica  e  të  internuarëve  , u  sgjuan   e  u  ngritën   të  përgjumur    ,  me  fytyra  të  sverdhura    e  të  mërzitur      dhe  filluan  të    vishen .  Ndërsa   disa  të  tjerë       u    rrotulluan   nëpër  shtresa   nja  dy  herë    e  u  ngritën   edhe  ata   duke  gogësitur   .  Ishin  shumë  të  internuar    në  atë  kazermë  të  Kampit  të  të  interrnuarëve . Shumica   ishin  gra  ,  djem  të  rritur  e  vajza  të  mëdhoja  . Kishte  edhe  fëmijë  .Se  i  kishin  ngritur  të  gjithë  ,  si  familje ,  me  pleq  e  me  fëmijë  edhe  ne  djepe  e  i  kishin  sjellë  në   atë  kamp  .  Kishte  edhe  burrra ,  por   pak  ,  se   disa kryefamiljarë    të  atyre   familjeve   i  kishin   pushkatuar   ,  disa  i  kishin  burgosur  ,  disa  të  tjerë  kishin  ikur  nga  Shqipëria  para  se  të  mbaronte  lufta  e  disa  kishin  marrë  malet   ,  që  të  mos  binin  në  duarët  e   Qeverrisë   .Shumica  ishin  nga  veriu  .  Kishte  edhe   nga   rrethet  e  tjerë  ,  por  pak   .

    Duke  vështruar  ata  ,  ajo   pa    nga  fundi  i  kazermës    atë      gruan  ,  që , sa  u  sgjua  ,  si  cdo  ditë  ,   filloi   të  këndojë     dhe   të   hedhi  valle  në  mes  të  kazermës    Ajo  u  drodh  nga  tmerri       dhe  tha me  vete   : 

_ E  mjera  nënë  !

    Asaj  të  shkrete  para  disa  ditësh  i  kishte  vdekur  fëmija    tre  vjec  nga  të  ftohtit  dhe   nga  urija  .   Kështu  ndodhte   shpesh    në  ate   kamp .  Herë  mbas  here   vdisnin  fëmijë  e  pleq  nga  të  ftohtit  dhe  urija  .  Të  nesërmen  që  e kishte  varrosur  të  birin  ,  komanda  e  kampit  e  kishte   nisur      me  dhunë  ,  të  shkonte  në  punë ,  duke  e  lënë  fëminë  tjetër  në  djepe   vetëm   , Kur  ishte  kthyer  prej  andej   në  darkë  ,  e   kishte  gjetur  edhe  fëmijën  tjetër    në  djepe    të  vdekur  . Kishte  qarë  e  kishte  uluritur  me  orë  të  tëra   ,  pastaj  ia  kishte  marrë  këngës  dhe  së  fundi  kishe  dalë      në  mes  të  kazermës  dhe  kishte    hedhur   valle .  Ishin     valle  vdekje  ato    për  vdekjen  e  dy  fëmijëve    të  saj  .

    Ajo  nuk  e  shikoi  dot    ,  mbylli  sytë  e   i  ktheu  krahët   asaj  nëne  të  shkretë.

     Pastaj    shikoi   djalin   e  saj   të  vetëm  ,   Ai   po    flinte   si  një  qingj . . E   shikoi    me  dashuri  e  me  dhimbje  ,  me  dashuri ,   se  ishte  nënë  e  atij  fëmije  të  vetëm  gjashtëvjecar dhe  me  dhimbje  ,  sepse    mendoi  ,  se  në  c’vend    e  kishin  sjellur  përdhunisht    me  ate  edhe  djalin  e  saj  .

Tundi  kokën  me  hidhërim . U  ul  pranë  të  birit  dhe  e  puthi    AI  i  u  sgjua , hapi   krahët  dhe  e  përqafoi  të  ëmën  .    Pastaj    e  pyeti    :

_ Mami  ,   ra  canga    ?

_  Ra  ,  shpirti  i  mamit  ,  ra  , _  iu  përgjigj  ajo  e  mërzitur .

Ai  u ngrit   përgjumësh  dhe  ,   duke  u  veshur ,   i  tha  së  ëmës  :

_Oh  ,  sa  më  flihet  ,  moj  mami  !

Ajo  duke  tundur  kokën me  inat  ,   i  tha  :

_  Se  polici  mbrëmë  të   mbajti    në  birucë  deri    në  mes  të  natës . 

Dhe  iu  afrua  të  birit  dhe  ,  duke  e  pëkëdhelur  ,  i  tha  ;

_ Shpirti  i  mamit ,    që  gjashtë  vjec  në  birucë  !

Ai  për  t’u  cfajsuar  ,  i  tha  se  pa  dashje       kishte    qëlluar   një  nga    derrat  e  komandës  .

_  Mirë  ,   _   të  keqen  nëna  , mirë    _  i  tha  e  gjyshja  që  ishte  veshur  e  po  priste  ato  ,  _  por  mos  u  afro  më  nga  ato   ,  se  polici  të  fut  prap  në  birucë  .

     Ai   një    ditë   më  parë   ,duke  lozur  me  shokët  në  kamp   me  guricka   ,    kishte  qëlluar  me  gurë  pa  dashur   një  nga   derrat  e  komandës  ,  që  ishin  duke  kullotur  jasht  kampit   .  E  kishte parë polici  i  shërbimit  ,  e  kishte  kapur  ate  ,   e kishte  futur në  një  nga  birucat e  kampit  dhe  e kishte  lënë  aty  deri  në  mes  të  natës  duke qarë  e  duke  uluritur nga  frika  se  mos  e  hante    gogoli  ,  ndërsa  gjyshja  rrinte  te  dera  e  birucës  dhe  i  thoshte  që  të mos  qante  ,  se  nuk  e  linte  ajo  .                                       

    Si  u  veshën  ,  ajo  i tha  të  vjehrrës  ,  që  të  mos  harronte  të  gatuante  ëmbëlsirën  ,  që  kishte  premtuar  ,  se  atë  natë  ishte    festa  e  Vitit  të  Ri  .  

_  Mos  u   bëj  merak    , _ i  tha  e  vjehrra  ,  _ E  kam  vetë  në  mendje  atë  punë  .     Djalit ,   sa  dëgjoi  për  ëmbëlsirën  ,  i  qeshi  fytyra  dhe  ,  duke  shikuar   të  ëmën    buzagaz  , i   tha  :

_ Do  të  hamë  ëmbëlsië  ,  sonde  , mami   !

_  Do  të  hamë  ,  të  keqen  nëna  , _ i  tha     gjyshja  ,  _  do të  hamë  !

     E  shkrerta   plakë  , midis  asaj  turbullime  të  madhe  ,  ku  po   jetonin     ,   për  ta  gëzuar  nipin  e  vogël   në         darkën  e  Vitit  të    Ri  ,  kishte  ruajtur ca  miell  e  ca  sheqer sa për  të  gatuar  një ëmbëlsirë  nga  një  pako  që  i  kishte  ardhur  nga  njerzit  e  saj   .     

      Kur    dualën  jasht   ,    me  një  herë ,   i  përfshiu  një  erë  e  ftofët  , akull  ,  që  të  priste  .  Se  bën   dimër  i  madh  në  ato  anë ,  me  erë  të  fortë e  të  ftohët  ,  me  shi  e  me  furtuna  dhe  dëbora    sbardhon  me  kohë  në  ato  male  andej.  .

     Ajo   afroi  të  birin  afër  vetiu  dhe   i  ngriti  jakën  e  palltos  ,  ndërsa  gjyshja  hapi  pallton  e  saj  dhe   e mbështolli  . Dhe u drejtuan   për  te  vendi   ,  ku  bëhej  apeli  ,  e  ëma     përpara  me  të  birin  për  dore  e  mbas  atyre  e  vjehrra  ,  duke  gulcuar  .

       Dritat  në  mes  të  kampit  dhe  rreth  e  rrotull  atij  ,  e  bënin   natën  ditë  .

       Si  u  vunë  në  rresht  ,  nëna  ndejti  disa  caste  dhe  vështroi   kampin  .  

       Ishte  një  kamp  i  madh  ai  ,  i  gjithi  i  rrethuar   me  tela  me  gjemba ,  që  ruhej    rreth  e  qark  nga  policë  të  armatosur    ,  në  një  fushë  të  vogël  rreth  malesh  të  lartë  ,  afër  një  kalaje  madhështore  e    një    lumi  të   vërshueshëm   .  Tutje  ,  një  orë  larg  ,  ndriconin  dritat  e    qytetit  të   Tepelenës  ,   emrin  e  të  cilit    ajo  grua nuk  e kishte  dëgjuar  kurrë  më parë  .  Në  atë  fushë  të  vogël   ushtria italiane  para  se  të  fillonte  lufta   italo _  greke  , kishte  ndërtuar  pesë  kazerma  të  gjata   për  nevojat  e  saj   .  Në  ato    kazerma   Qeverria  shqiptare  e  mbas  luftës   kishte  ngritur  kampin  e  parë  për  kundërshtarët e  saj    politikë  ,

Në  katër  nga  ato  kazerma   ishin  vendosur  afërsisht  nja  dymijë  të  internuar  dhe    tjetrën  e  përdorte  komanda  për  nevojat  e  kampit  

_ Kampi  i  ynë  !  _  tha  ajo   mbasi  vështroi rreth  e  rrotull  .  _  Kampi  i  Tepelenës  .

Dhe psherëtiti  . Pastaj  shtoi  :

_  U  mbushën  plot  tre  muaj   që  na  suallën  këtu  atë  mesnatë  nëpër  një  rru gë   të  gjatë   drejtë  e  nga  Tirana  .  Plot    tre  muaj 

    Dhe  tundi  kokën  me  hidhërim  .

    Kaq  kohë  kishte  ,  që e  kishin  internuar  ate  grua  bashkë  me  të  vjehrrën ,   një   plakë    te      të    gjashtëdhjetat  dhe   me  të  birin  ,   sa  kishte    mbushur   gjashtë  vjecët   ,  të  nesërmen  që  ishte  dënuar  i  shoqi   si  armik  populli   me  disa  vjet  burg  e me  punë  të  detyrueshme  . Ai  ishte  dënuar    jo  se  kishte    vepruar    kundër  pushtetit  ,   por  sepse  ishte  i  biri  i  një    politikani  të   përmendur  ,  i  larguar  nga  Shqipëria  pa  mbaruar    lufta  .

    Ditët  e  para  që  e  kishin  dërguar  në  kamp  atë  grua  ,  të  internuarit    ,  me  që  nuk  e  njihnin  ,   e  thirrën  italiania  e  internuar  ,  sepse ,  kur  kishte  folur ,  i  kishte    shpëtuar   ndonjë   fjalë    italisht  .   Ky  emër  i  mbeti  edhe  më  vonë  ,  kur  mësuan  se  ajo  ishte  italiane  ,  por   ishte   edhe  gruaja  e  një   inxhinieri  shqiptar  dhe    jetonte   prej  disa  vitesh  në  Shqipëri .                            

      Në  atë  kohë  të  gjithë  të  internuarit   kishin  dalë   nga  kazermat  dhe  ishin    bënë  në   katër    rreshta      simbas  kazermave .

      Të  gjithë rrinin  të  heshtur  .  Asnjë  nuk  fliste  .  As  nga  burrat  ,  as  nga  gratë  . Vetëm  fëmijët  ndiheshin  .  Ato  që  i  mbanin  nënat  për  dore  ,  thonin  ndonjë  fjalë    me  nënat  e  tyre  . Ndërsa  ata  fëmijë  ,  që  i  mbanin  nënat në  krah  ,  qanin  ,  ulurinin   dhe  dridheshin   nga  të  ftohtit  dhe  nga urija  .  Nënat  i  ledhatonin  ,i  puthnin  , i  mbështillnin  me  rrobat  e  tyre  ,   që kishin  veshur  ,  u  ngrohnin  duarët  me  frymën  e  tyre , u  afronin  gjoksin  , që  t’i  gënjenin  me  ndonjë  bulë  qumesht    Me  gjithë ate  ,  ato  fëmijë  nuk  pushonin ,    dridheshin  dhe  qanin  .

     Ajo   nënë   i  pa  ato   fëmijë   dhe  psherëtiti  . Psherëtiti  një  nënë  për  fëmijët  e  nënave   e   ra  në  mendime .  Dhe  pastaj  tha  me  vete

_ Internim  ,  kamp  ,  fëmijë  .

Tundi  kokën  me  hidhërim  dhe  shtoi  :   

_   A  kanë  zemër  ata  njërëz    që  i  prunë  në këtë  kamp  këta  fëmijë të  vegjël ,    këta  vocrrakë  ?  Apo  në  vend  të  zëmrës  kanë  një   gurë  ?   C’kanë  bërë   këta  fëmijë   ?   A    mund  të  dënohet  një        fëmijë  ?  A  po  i  prunë  edhe  këto  këtu   për  t’i  vdekur   ?

Shikoi   nga  qielli  dhe  tha  :

_  O  perëndi  !  O  Zoti  Krisht  !  Shpëtoji  këta  fëmijë  ! Ven  dorë   për    këta  vocrrakë  !

Dhe  bëri  kryqin  . Dhe  një  lot  i  shkau  nëpër  faqet  e  saj    ngadalë  .

   I  biri  e  pa  dhe  e  pyeti  :

_  Mami  ,  c ‘ ke   kështu  ? 

Ajo  fshiu   shpejt  lotin  ,  e  afroi    të  birin   afër  vetiu  ,    e  shtërngoi  fort  ,   sikur  pati  frikë  se  mos  ia  rrëmbente  njeri  dhe   me   zë  të  përvajshëm  i  tha   :

_  S’ka  gjë  mami  ,  more   bir    ,  s’ka  gjë  !

Dhe  e  puthi  .

Nga    të ftohtit   e  madh   të  gjithë   të  internuarit  filluan  të  dridhen    . Disa  u  frynin  duarëve   ,  dIsa  i   futnin  nëpër  xhepa  ,  disa  të  tjerë    lëviznin  këmbët    Të  gjithë    ishin   mbledhur  e  ishin    rrëgjuar   dhe  dukeshin   ,  që    ishin   më  të  vegjël   e  më  të  shkurtër  se  sa  ishin  në   të  vërtetë   . 

      Edhe   ajo  grua  ,  ajo  italiania  e  internuar  ,   tok  me  të  birin  e  me  të  vjehrrën  ,  kështu  filluan    të  mërdhifnin   e   të  dridhen   .       

Duke  u  dridhr  e  vjehrra  tha  :

_ Sa  ftohët  që  bën  këtu  !       

_ Bën  ,  _tha    italiania  e  internuar  dhe  tundi  kokën  me  inat  ._  Bën  .  Prandaj  na  suallën  këtu  . 

Si  u  rreshtuan   të  gjithë  të  internuarit  ,  së  pari  komanda  e  kampit  bëri   apelin   .  Para  cdo  rreshti  doli    një  polic  e  filloi  të  lexojë    emrat  e  të  internuarëve  .   Dhe  ky  apel  sgjati   shumë  kohë    ,  se   policët  ishin   gjysëm  analfabetë  dhe  lexonin  me  vështirësi  e  ngadalë  ,  shpesh  duke  ngatarruar  edhe  shkronjat  .

     Mbas  apelit     u     dha        mëngjezi  ,  një   qepshe    me  ujë  të  ngrohët  , që  quhej  caj  dhe  gjashtëqind  gram  bukë   për  gjithë  ditën  .

     Pastaj  fëmijët  ,  të  moshuarit  dhe  të  sëmurët  u  shpërndanë  .  Shumica  hyri  nëpër  kazerma  ,  Edhe  vjehrra  me  të  nipin  për  në  kazermë  u  drejtuan  .

Rrugës  i  nipi  e   pyeti    gjyshen  :

_  Nëna  ,  tani  do  ta  bësh  ëmbëlsirën  ?

     Ajo  vuri  buzën  në  gaz  dhe  iu  përgjigj  :

_  Jo  tani  ,  të  keqen  nëna  .  Mbasdreke  .

 i  nipi   uli  kokën  i  mërzitur  .

    Të  interrnuarit  e   tjerë  ,   shumica   gra  ,  që  ishin   në  moshë  të  re  dhe  në    gjendje  shëndetësore  të  mirë  ,  i  nisën  ,  si  cdo  ditë  ,  për  në  punë.

      Bashkë  me  ata    nisën  edhe  atë  grua  ,  italianen  e  internuar  . 

       i  nisën   për  në  punë  ,...

      Por  ajo  nuk  ishte  punë   . Ajo  ishte    lodhje  ,  mundim  ,  vuajtje  . Dhe   kjo  lodhje  ,  ky  mundim  e  kjo  vuajtje  niste   që  nga  rruga  e  gjatë  dhe  e  përpjetë  për  të  mbërritur  te  vendi  ku  do   të  pritnin  dru  për  nevojat  e  qytetit   të  Tepelenës  dhe të  kammpit të  tyre  .

     Ato  dualën  nga kampi  dhe  të  rrethuar  nga   policë  të  shumtë  ,     kaluan  një  shesh    ,  iu  ngjitën  një kodre   ,  kaluan  nëpër  një  rrugicë  të  ngushtë  ,  mbërritën  në  majë  të  kodrës  dhe  hynë  në  një  pyll  të  dendur .

     Rruga   i  lodhi  shumë  , jo  vetëm  se    ishte  e  gjatë  dhe  e  perpjetë  ,  por  edhe    sepse  policët  u  flitnin   që  të  shpejtonin  dhe  nuk  i  lanë  të  pushonin  sado  pak  rrugës  . Kur  hynë  në  pyll  ,   disa   nga   gratë   u  shtrinë   në  tokë  ,  duke  marrë  frymë  me   vështirësi  .

     Mbas  një   pushimi   të  shkurtër   ,  si  cdo  ditë  ,   nisën    punën .

     Filluan      të  presin  lisa  me  sopata  ,  t’i  copëtojnë ,  t ‘ i  ngarkojnë  në  kurris  ,  të  sbresin  poshtë , te  fusha  e  t’i  linin  aty   të  stivosura   ,  për  t’i  dërguar  më  vonë    në  kamp  .  Dhe    ngjiteshin    prap  në  majë  të  kodrës  të  lodhura  ,  të  këputura  ,  të  rraskapitura  ,   për  të  vazhduar  punën  ,   për  të   prerë   dru.

Bashkë  me  ato   punonte  edhe  italinia  e  internuar   pa  iu  shmangur  punës  ,  se  i  vinte  turp  ,  që   të  mos  punonte  si   gratë e  tjera  .     .

    Por  kur  e  kishin  dërguar  ditën  e  parë  në punë  ,  ajo  ishte  habitur  , kur  i  kishte  parë    ato  gra   të   punonin   në  atë  punë  aqë  të  vështirë    dhe  ,  kur  kishte  menduar ,   se  edhe ajo  do  të  punonte   si  ato  ,  ishte  tmerruar  dhe  kishte  mbetur  si  e  ngrirë  .

     Ajo  nuk   kishte  kapur  kurrë  sopatë  me  duar  dhe  as nuk  kishte  menduar  ndonjë herë  se    mund  të  ngarkohej   me  dru     si  kafshët  .  Ajo    para  se  ta  dërgonin    në  kampin  e  Tepelenës   ,   kishte kapur   vetëm   libra    për  të  lexuar  dhe  lapsa  për  të  shkruar  .

      Por  u  mësua    .  U  mësua  në  punë .  E  mësuan  gratë    dhe  vajzat  shqiptare  të  interrnuara   e  filloi   të  punojë  pastaj   edhe  ajo  si  ato  . 

    Ditët  e  para  edhe  u  dëmtua  .  Darët  iu  vranë  e  iu  gjakosën  dhe  kurrizi  iu  skuq  nga  barra  e  druve  .  .  Ato  ditë  edhe  u  lodh  shumë  ,  Kthehej  në  kamp  e  dërrmuar  dhe  sa  hynte  në  kazermë  ,  puthte  të  birin  ,  përshëndeste  të  vjehrrën  dhe shtrihej  ne  shtrat  .   Por  më  vonë    punoi  si  të  gjitha  gratë  e  internuara   të    Kampit   të   Tepelenës  dhe nuk  ndjeu  aqë   lodhje  si  ato  ditët  e  para  . Dhe  për  këtë  ndihëm ,    gratë  e  vajzat , që e  ndihmuan , ajo   i  quajti  motra 

   Puna  që  bënin    ato  gra   ishte  e  vështirë   dhe    e  lodhëshme  e  ato      edhe   rënkonin ,  edhe  psherëtinin  ,  Por    duke  punuar  herë  ,  herë  edhe       kujtonin  jetën  e  tyre   në  shtëpijat  e   veta    atje  ,  në    ato  male   dhe psherëtinin  .   Pastaj   mallkonin   ata   ,  që  i  kishin  dënuar  kot   dhe  ,  duke  tundur  kokën   , afronin    shpresën  për  ndryshimin  e  gjendjes  dhe   qetësoheshin  .

      Edhe  italiania  e internuar  duke  punuar  herë  pas  here  kishte  kujtuar .    ,  Kishte  kujtuar     kohën    në   universitet  , njohjen  e  parë  me  studentin  shqiptar  ,  propozimin  e  tij  , dashurinë e  saj  të  vetme  me  studentin  shqiptar  , shetitjet  e  saj  me  ate     ,  fejesën  e  tyre  ,  bisedat  e  atyre  të dyve  se  si  do  ta  ndërtonin    jetën  e  tyre   bashkëshortore    ,    martesën   ,  udhëtimin  e  parë  të  saj    për  në  Shqipëri   me  inxhinierin  shqiptar    ,  jeën  e  saj  të  lumtur  atë  kohë  në  Atdheun  e  të  shoqit  , lindjen  e  djalit  të  tyre  ,  kujdesin  e  atyre  të  dyve  ,  burrë e   grua   ,  që  I  bIri  të  rritej  sa  më  i  shëndetshëm    dhe  bisedat  me  të  shoqin  për  edukimin  dhe arësimimin  e  djalit  të  tyre  ,  kur  të  rriteji , Dhe ,  duke  kujtuar   kishte  ndodhur    që      edhe    kishte  buzëqeshur .

     Por  kishte  kujtuar   edhe    ,  kur  i kishin  arrestuar  të  shoqin   ,  kur  i kishin  nxjerrë   herë  pas  here   nga  Hetuesia    teshat  e  të  shoqit    të  gjakosura  ,  dënimin  e  të  shoqit   me  dIsa  vite    burg  dhe  me punë  të  detyrueshme  ,  nxjerrjen  e  tyre  nga  shtëpia  e  vet  dhe  vendosja  në  një  barakë  në  periferi  të  qytetit   ,  dënimin  e  saj  me  disa  vjet  internim  ,dhe  udhëtimin  e   saj  nëpër  ato  male  të  thepisur  me  të  birin  në  prehër  e  tok  me  të  vjehrrën   drejtë  vendit  të  internimit  . Dhe  ishte  dridhur  nga  tmerri  .  .

       Duke  kujtuar  herë  pas  here  atë jetë  gjatë  atyre  ditëve në  punë    , kishte    parafytyruar        kampin ,  kazermën  ku  jetonin  ,   policët  ,  ushqimin   ,  birucat  ku  futnin  fëmijët  që  dënonin  ,  të  ftohtin  e  madh ,  rritjen  e   fëmijëve    pa  një  libër   ,  pa  një    lodër  dhe  pa  asnjë  gëzim  dhe  në  mes  të  atij  kampi  ,    kishte     parafytyruar        të  birin  ,  kishte        tundte  kokën  me  inat  ,   kishte   marrë    frymë  me  vështirësi  dhe  kishte   psherëtitur     gjatë.

     A  ka  dhimbje  më  të  madhe  se  dhimbja  e  një  nëne  kur sheh  të  birin  në  vuajtje  dhe  nuk  ka  mundësi  ta ndihmojë  ? Është  një  dhimbje  e  madhe  ,  që mjer  ato  nëna ,  që  e kanë  provuar  !

      Edhe  atë  ditë  mendjen  herë  mbas  here të  djali  i  saj   e  pati  .

       E   parafytyroi   djalin  e  saj    në  atë  kamp  të  tmerrëshëm të  rrethuar  me  tela  me  gjemba  ,  të  ruajtur  ditë e  natë nga  policë të  armatosur   , e  parafytyroi  në  atë  kazernmë  të  gjatë   jetim   , por  me  baba  gjallë  , pa  një  gëzim  ,  e  parafytyroi edhe    në mes  të  të  ftohtit  pa  zjarr  , e  parafytyroi  edhe     duke  biseduar  me  të  gjyshen    për  ëmbëlsirën  ,  që  do  të  gatuante  ajo   me  rastin  e  festës  të   Vitit  të  Ri   . Dhe  gjatë  atyre    parafytyrimeve   edhe  psherëtinte  gjatë  , psherëtima   të  helmura  ,  psherëtima    dhimbjesh   , plot  ballsam  ,  psherëtima  tmerri    ,  që  ngrinin  nga  varri    edhe    të  vdekurit  .  

      O  nëna  të   përvuajtura    ! Sa   shumë  keni    vuajtur  ju  në   atë  kohë    ! Psherëtimat  e  juaja  ishin  më  të  helmura  se  helmi  dhe  lotët  e  juaj    copëtonin    edhe  hekurin  ! Dhe  për  ju  nuk  është  ngritur  një  përmendore  ,  një  përmendore  të  mbruajtur  me    psherëtimat  e  juaja      dhe  të  shkruar  me  lotët  e  vuajtjeve   të  tmerrëshmë   ,   që  keni  kaluar.

    Ju  jeni  heroina  të  heshtura   . 

     Gjithë   ata  njerëz  tërë  atë  paradite   e  kaluan  duke  prerë  lisa  ,  duke  i  copëtuar  ,  duke  i  transportuar  te  ajo  fushë   poshtë  e  duke u  kthyer  prap    lart  në  majën  e  asaj  kodre ,  në  atë  pyll   për  të  prerë  dru   të  tjera .  .   Kështu  e  kaluan  edhe  mbasditën    ,  mbasi  hëngrën  drekën  që  u  sollën  mga  kampi ,   një  lëng  të  ngrohët  me  katër  a  pesë  kokrra  fasule  brenda  përzier  me  ca  krymba   të  ngordhur   deri  sa    perëndoi  dielli   e    filloi    të  errësohet dhe  policët  urdhëruan  të  lënë  punën  .  

        Të    gjIha  stivosën  drutë  që  kishin  aty  ,  i  ngarkuan  në  kurris    dhe  të  lodhura  e  të  rraskapitura   nga  gjithë ajo  punë  e  rëndë  ,   u  nisën  për  në   kamp               Në  këtë  kohë  filluan  të  bien  pikat  e  para  të  një  shiu  të  imët  .  Ato  shikuan    qiellin  ,  ai    filloi  të nxihej    .  Vështruan      retë  .  ato  filluan  të vozisin    të  ngarkuara    me  shu  . Ndien  erën  ,  ajo     filloi  të   fshikëllojë  .   Ato    u  frikësuan    se  mos  i  zinte   ndonjë  shi  rrugës  .  Nuk  shpejtonin  dot  ,  se  ishin  lë  lodhura  . Vetëm  se  luteshn  .  Por  shumë  shpejt     qielli   u    nxi    skëterrë  ,  retë  filluan  të  përleshen  me  njëra  tjetrën  ,  shkreptimat  canin  qiellin  herë  pas  here  dhe  bubullimat  gjëmonin  shurdhueshëm  .  Dhe ,  mbas  pak  ,  filloi  të  bjerë  një  shi  me  të  madhe   . Ato   të  shkreta  ,  të  ngarkuara  me  atë  barrë    drushë  ,  ecnin   e  rënkonin  ,  ecnin  e  psherëtinin  , ecnin  e    mallkonin  .E  bashkë  me  ato  ecte edhe  italiania  e  internuar  .

     Rruga  ishte e gjatë  dhe  nga  shiu  u  qullos  e  ato  u lagën   e  u  bënë   edhe  tërë  baltë  .  Rrugës   kujdeseshin  që  të  mos  rrëshqisnin  .  Ecnin  me  kujdes  ,  kapeshin  për  dore  me   njëra    tjetrën  dhe  vazhdonin  rrugën  me  frikë  .  Por me  gjthë ate  shumë  rrëshqitën  ,dhe  disa   nga  gratë  edhe u  rrëzuan   .  Ndalonin  ,  ngrinin  shoqen e  vazhdonin  rrugën  .

     Tani  nata  kishte  përzënë  ditën  dhe  ata  ecnin  në  errësirë   .

      Mbas një  kohe të gjatë    nëpër    atë    shi    , më  në  fund    mbërritën  në  kamp. të  rraskapitura  e  të  bëra   qull    dhe     tërë  baltë  . Shkarkuan  drutë    pranë  kuzhinës    me   radhë  ,  i  stivosën   dhe  filluan  t’u   drejtohen   kazermave  .  Në  fund  i  shkarkoi edhe  italiania  e  internuar     dhe  eci    gadalë  drejt    kazermës    duke  marre   frymë  me  vështirësi  .  Si  eci  ca  ,  ndaloi  e  tmerruar .Në  një  shtyllë  elektrku  kishin  lidhur  një grua   .   Iu  afrua   me  ngadalë . Ishte  një  plakë  ,  as  e  gjallë e  as  e  vdekur  .Merrte  frymë  me  vështirësi  dhe  rënkonte  me  të  madhe  . E  njohu  .   I  tha  se  e  kishte  dënuar  polici  i  shërbimit  ,  me  që  ajo  nuk  kishte  pushuar  dot  rënkimet  nga  dhimbjet  që ajo  ndiente  ,  por  që   e  shqetësonin  ate polic    .  Italianeia  e internuar  u  drodh   ,  dënoi  në    vetvete  atë  krim  të  shëmtuar    dhe  kokëulur  u  largua  mendueshëm  .  Duke  ecur  ,  tha    :

 _ Tmeërr  !  Krim  kundër  një  plake  të  sëmurë  .

Vazhdoi  rrugën  e  llahtarisur  ,   ngadalë  ,  duke  menduar  për  atë  grua  plakë  të  internuar  .  Hyri  në kazermë  e  heshtur  .   Djali  sa  e  pa  ,  duke  thirrur ‘’Mami !  Mami !  ’’ iu  hodh  së  ëmës  dhe  i  tha  ,  se    gjyshja    e  kishte  bërë    ëmbëlsirën.  .   Ndërsa     vjehrra  ,  kur      e  pa  ashtu   , i tha :

_  Ua  ,  moj  bijë ,  si  qenke  bërë  !  Shpejt  ndërrohu  ,  se  edhe  mbrëmë  gjithë  natën  ke  kollitur  !                                                                                                                                                                                                                                                                                 

Dhe  tundi  kokën  me  hidhërim  .       

      Të  gjithë  ato  gra  e ato   burra     ,  që     qenë  në   punë ,  sa  hynë  brenda  në  kazermë  ,  filluan  të   ndërrohen   duke  u  dridhur  .  Dy  vajza  të  rritura  nuk  kishin  ndërresa , dhe   u  erdhi  turp  t ‘u   kërkonin   të  tjerave  .    Por  edhe   ashtu  të  lagura  e  të  bëra  qull  nuk   mund  të  rrinin  .  U   mbështuallën  me  një  carcaf  ,u    cveshën  lakuriq   dhe   të  dyja u  mbuluan  me  një  batani  ,  deri  sa  t’u  thaheshin  teshat  . Polici  ,  që   ishte  me  shërbim  në  ato  caste  në  kazermë  ,  i pa   dhe  ,  për  t’i  ofenduar  ,  shkoi  pranë  atyre  dhe  tërhoqi  bataninë  ,  duke  u  bërtitur  ,  se  cfarë  kishin    fshehur  aty  . Dhe  si  i  sbuloi  lakuriq  ,  qeshi  me  të  madhe  .  Ato  ,  të  turpëruara  ,  tërhoqën  shpejt   bataninë  dhe  u  mbuluan   prap 

    Të  gjithë u  habitën  me  veprimin  e  policit  dhe  thanë  fjalë  ,  që  shprehnin  urrejtje  dhe  mallkim  .  .Shumë   nga   ata    mbyllën  sytë   ,  të  tjerat  ulën  kokën    Në  të  gjithë  kazermën  u  ndien  psherëtima  të  gjata .  Italiania  e  internuar    u  drodh  dhe  tha  :

_ Turpi  më  i  madh  i  krimit  .

    Uli  kokën  dhe  ,  si  u  mendua  pak  ,  shtoi  :

_  Por  krimi  nuk   e  njeh    turpin   ! 

    Në  këtë  cast  në  kazermë  hyri  një  polic  dhe  lajmëroi  se  i  duheshin  tri  gra   për  t’u   dërguar  dru  familjeve  të  oficerëve   në  qytetin  e  Tepelenës  . Të gjitha  gratë  shtangën   dhe  pritën  në  ankth  ,  se  cilët  do  të  merrte   . Ai  thirri  emrin  e  gruas  të  një  pasunari    ,  të  një  kryetari  partije  dhe   në  fund   thirri edhe   emrin   e  italianes  së  internuar  .

     Ato  të  trija   ngrinë  në  vend  .

    Djali  i   saj  sa    dëgjoi  emrin  e  së   ëmës  ,  thirri  me  të  madhe   :

_  Jo  ,  mami  !  Mos  ik  !  Sonde  kemi  festën  e  Vitit  të  Ri  !  Do  të  hamë  ëmbëlsirën

    E  ëma  i  shprisi  flokët  duke  i  buzëqeshur  me  zor  dhe   i  tha  vjehrrës  që  ta  merrte  .  Para  se  të  dilte  jasht , shikoi  edhe  një  herë  të  birin . Ai kishte  mbushur  sytë  me  lot  .  Ajo   ,  duke  mallkuar  në heshtje  doli  nga  kazerma  .   .

    Jasht  shkreptimat  nuk  pushonin  ,  bubullimat  ushtonin  me të  mëdhe  ,  shiu  vazhdonte  të  binte  me  rrëmbim  .

    Të  shoqëruara  nga   një   polic  ato  tri  gra  shkuan  te  drutë  që  suallën  pak  më  parë  ,  u  ngarkuan  dhe  mes  atij  shiu  të  rrëmbyeshëm  u  nisën  për  në  Tepelënë  .

    Ecnin   në  heshtje   ,  ngadalë   të  lodhura  e  të  kapitura    si  kurrë  ndonjë  herë   .  Po  t’i  shikonte  ndonjë  njeri  ato  tri  gra  në  ato  caste  , do  i  kujtonte  si  fantazma  të  legjendave  ,  që  na  kanë  lënë  gjyshërit  dhe  stërgjyshërit   tanë  .

   Duke  ecur    ,  së  largu  dy  shoqet  e saj    dalluan   vendin   ,  ku të  internuarit   varrosnin    njezit  e  tyre      .  Të  dyja  u  tronditën  .  Njëra  nga  ato  tha  :

_ Varret  e  të  internuarëve  .

Tjetra  shtoi  :

_  Varret  tanë  ! 

Italiania  e  interrnuar  nuk  kishte  qenë  ndonjë  herë  andej  .   Qëndroi  ,  ngriti  kokën  ,  por  nuk  pa varre,   .  Pyeti   shoqet  e  saj  :  :

_  Po  ,  ku  janë  këto    varre ?!

Njëra  nga  ato  ,  i tregoi   me  dorë   vendin   dhe  shtoi  :

_  Nuk  dallohen  ,  se   komanda  nuk  na  lejon  të  vemë  ndonjë  shenjë  .  

_  Ne  edhe  varret  vetë   i  hapim     e  vetëm  sa i  varrosim  ,  _    tha   tjetra  _   se  të  nesërmen  na  nxjerrin  në  punë  .  . .

     Duke  ecur   , italiania  e  internuar   mendoi  se   në  cdo  vend  të  botës    të  vdekurit   i  nderojnë  dhe  i  respektojnë  ,      ndërsa   aty     të  vdekurve  nëpër  kampe  e  burgje  dhe  të të pushkatuarëve   ,  nuk  u  vihej  as   edhe  një  shenjë në  varret  e  tyre .dhe  njerëzit     nuk  dijnë  ,  se  ku  të   venë    një  lule  ,  ku  të  derdhin  një  lot  dhe   ku    të  ndezin     një  qiri  për  të  nderuar  kujtimin  e  tyre  .

Psherëtiti ,  bëri  kryqin  dhe  shtoi  : 

_  Kjo   diktaturë  dënon  edhe  të  vdekurit

     Vazhduan  rrugën   pa  folur  ,  se  edhe  të  folurit  i  mërziste  ,   i  shqetësonte ,  i  lodhte  .

     Mbërritën  vonë në  Tepelenë  ,  një  qytet  i  vogël  sa   një  fshat  i  madh  .   Shkarkuan  drutë  para  pallatit  të oficerëve ,  që   ushtonte  nga  këngët  dhe  urimet    .  Si  mbaruan  punë   ,  italiania  e  internuar   pa  orën  dhe   mendoi  ,  se  mund  të  mbërrinin   në  kamp  para  se    të  trokiste  Viti  i  Ri  . Tha  me  vete  :

_    Sa  do  të  gëzohet  im  bir    ,  kur  të  më  shohë      !  .        

    Por  pikërisht  në  atë  cast   polici    u  tha  se  drutë    edhe   do  t’i   shkurtonin  sa   për  t’i  futur  në  sobë  .

     Ato  të  trija  u  prenë  .Shikuan  njëra  tjetrën    të  habitura  e  tërë   lnat  . Por më  shumë  u   inatos    ajo   nënë    ,  që  mendoi  ,  se  s’mund  të   ishte  te  i  biri  ,  kur  të  ndërroheshin vitet  .  Tundi  kokën  dhe    kërrciti  dhëmbët  tërë  inat , i   bëri  duarët  grusht  e  i  shtërngoi  fort     dhe  shkoi  te  polici   .  Pa  i  thënë  asnjë  fjalë  ,  i  rrëmbeu  sopatën   ,  shkoi  te  drutë    dhe  filloi  t’i    shkurtojë     ato   në  heshtje   me  forcë,   tërë  inat  dhe  me  nje  urrejtje  të jashtzakonëshme  . Preu  për  një  kohë  të  gjatë . Pastaj  ndaloi  , Mori   frymë  thellë  për  disa  caste  dhe  shkoi   e  ua   dha  sopatën    dy  grave  të  tjera .

_  U  lodhe    ?  _  e  pyeti  njëra      

_  Jo  !  _  Iu  përgjigj    ajo shkurt  ,  tërë  inat  . 

_  Po  pse   shkurtove    kaqë  shumë  ? -  e  pyeti  tjetra  .

Ajo  e  shikoi  shoqen  e  saj    për  një  kohë  të  gjatë  ,  psherëtiti   thellë dhe  iu  përgjigj  :

_  Sepse   gëzimin    e  djalit  tim    këta   sonde  e  vranë   ..

Shoqja    nuk  i  foli   .  Mori  sopatën  dhe  filloi  të   shkurtojë    drutë .  

    Ndejtën  shumë  atë  natë  ato   gra  duke   shkurtuar     gjithë  ato   dru  . .   Shumë  vonë  .Mbaroi  viti  në  vazhdim  ,   erdhi   edhe  Viti  i   RI  ,  Ato  vazhduan  të  shkurtojnë    drutë  .  Ndërsa  lart  ,  në  pallatin  e  oficerëve   ,  ushtonin  urimet  për  Vitin  e   Ri  ,  qeshjet  ,  përshëndetjet  ,  këngët  ,  vallet  . 

     Gjatë  gjithë   asaj    kohë   ajo  nënë   mendoi  në   heshtje  për  të  birin  ,  shqetësimin  e  tij  ,  mërzitjen  e  tij  ,  dëshpërimin  e  tij 

     E  lanë  punën    mbas  mezit  të  natës  dhe  ,  të  lodhura  e  të  rraskapitura  ,  u  nisën   për  në  kamp . 

Rrugës  nuk  thanë  asnjë  fjalë 

    Shiu  i  ndoqi  vazhdimisht  ,  bubullimat  i  sillnin  në  vete  ,  shkrepëtimat  u  ndriconin   rrugën  .

      Më  në  fund  mbërritën  në  kamp  .

       Italiania  e  internuar  iu  drejtua  kazermës    ngadalë  duke   iu  marrë këmbët  nga  lodhja  dhe  mbeti  mbrapa  dy  shoqeve    .  Duke  ecur  pa  gruan  e  lidhur .  Ndaloi  e  u    kthye nga  ajo  . Eci  ngadalë  .   Iu  afrua  .     I  folI   .  Ajo  nuk  iu  përgjigj   .  i  vuri  dorën  në   ball .Ajo  ishte  ftohur  .  E  tundi  .Ajo  kishte  ngrirë  .  Bëri  kryqin  dhe  ,  e   tmerruar  ,   u  drejtua  për  në  kazermë  .Duke   ecur  ,  tha  me  vete  :

_  E  shhkreta  nënë  !  Është  edhe  e  vetëme    .  Njeri  pa  njeri  .  Nuk  ka   kush     ta  varrosë  . Të  shoqin  ia  pushkatun  ,  njërin  nga djemtë  e  ka  në  burg  me  tim  shoq  ,  tjetri   është  arratisur  maleve   .  Një  krim  i  dyfishtë  .Tmerr !

  Eci  dhe  ca  dhe  iu  afrua   kazermës  .  Hyri  me  ngadalë    dhe  priti  ,  që   i  biri   t’i   hidhej  .    Por  nuk  iu  drejtua  njeri  .Hodhi  sytë  nga  vendi i  tij  . I  biri  ishte  shtrirë   mbi  shtresa   dhe  po  flinte  si  një engjull .

 E  paska zënë  gjumi  !  _  tha  ajo  e  dëshpëruar       

E  vjehrra  mes  një  dëshpërimi  të  madh  ,  i  tha  :

_  Priti  shumë  .  U  merzit  mjaft  .  Doli    shpesh  te  dera , se  mos  të  shikonte  ty  . Shpesh  më  pyeste  Po  pse  nuk  po  vjen  kjo  mami  ?  C’u  bë  ?  Pse    po   vonohet  ? Kur  erdhi  Viti  i  Ri  dhe  ti  nuk  po  vije  ,  ia  dha  të  qarit  .  Pastaj  ra  përmbys  në  shtresa  dhe  ,  duke  qarë  ,  e  zuri  gjumi 

    E  ëma  nuk  foli    ,    tundi  kokën  me  inat  , mori  frymë  gjatë  dhe  mallkoi   .  Pastaj  u  ndërrua  ,  u  shtri    pranë  të  birit ,  u    afrua    te  trupi  i   tij   me  ngadalë   dhe  filloi  ngadalë   ta  përkëdheli    me  dashuri

  Pak  më  vonë  u  shtri  edhe   e   vjehrra  .      

     Për  festën  e  Vitit  të  Ri  nuk   folën    .  Pjatën    me  ëmbëlsIrë ,    nuk  e   zuri    njeri  me  dorë  .    

        U  sgjuan   si   sbardhi   dita  e  parë  e  Vitit  të  Ri 

      Kur  u  sgjua  ,  italiania  e  internuar     vështroi  nga  dritarja  e   pa  nga  jasht  .  Qielli  nxinte  ,  retë   përplaseshin  me  njëra  tjetrën     ,  shiu  vazhdonte  të  binte   me  forcë  . Hodhi  sytë  dhe  vështroi  në  kazermë  .  Disa  burra  ishin  sgjuar    dhe  po  pinin  duhan   në  heshtje  ,  duke  u  menduar   e  duke  krahasuar  ,  . Disa  burra  të  tjerë  ishin  sgjuar  ,  por  nuk  ishin  ngritur  .  rrinin  në  shtresa  e  mendoheshin  e  kujtoheshin    dhe  dënonin  .   Ishin  sgjuar  edhe disa  gra .  DIsa  bisedonin  me  njëra  tjetrën    për tmerret  e  tyre  në   atë  kamp  .   Disa  gra  rrinin  në  heshtje  dhe  mendoheshin   për  të ardhëmen   . Kishte  edhe  gra  që  merreshin  me  femijët  e  tyre  .  Disa   fëmijë  edhe  qanin  . Disa  fëmijë  më  të  rrItur  vinin  vërdallë  nëpër  kazermë   në  një  heshtje  të  vrarë  . .Kishte  edhe  njerëz  që   të  mbledhur  kruspull  nga  të  ftohtit  , flinin  në  heshtje  duke  ëndërruar  që    shuanin  urinë  .   Gruaja  ,  së  cilës  i  kishin  vdekur  të  dy  fëmijët  ,  u  ngrit  , u  vesh  dhe  si    cdo  ditë     , ia  mori  këngës  dhe   pastaj  nisi  të  hedhi  valle.  

      Italiania   e    internuar  uli  kokën  dhe  vështroi  të  birin  .  Ai  vazhdonte  të  flinte  . Ajo  iu  afrua  ,  e përkëdheli  dhe  ,  duke  e  puthur ,   i  pa     në   faqe   vragat   e   lotëve    ,  që     kishte  qarë  ,  se   ajo     ishte  vonuar    .  U  drodh     dhe  tha  :

_  Lotët   e   fëmijëve    për   ne  , nënat ,   janë   plagë   në  zemër  .

Heshti  për  një  kohë    ,duke  kujtuar  gjithë  ato  tmerre ,  që  kaloi  gjatë atyre njëzet e  katër  orëve     .  Pastaj   psherëtiti  thellë  ,  tundi  kokën  me  inat      dhe  shtoi  :

_ Tmerre  të   llahtarshëm    të    një  diktature  të  egër  ! Këto   tmerre   unë     nuk   do  t’i   harroj     kurrë  !                                                              . 

                                                                              MAKENSEN  BUNGO