ARSHIN
XHEZO
Në
vitin 1986, kur punoja në gazetë, më erdhi një letër jo e zakonshme. E dërgonte
Vexhi Buharaja. Ishte një zarf i madh, që ndryshonte dukshëm nga të tjerët, ata
me format të vogël, të zakonshmit, që ti i dalloje menjëherë se brenda do të
kishte ndonjë ankesë qytetari për shtëpi apo punë - rutinë për çdo redaksi
gazete. Duke mbajtur në dorë atë zarf,
provova një ndjesi të veçantë. Vexhi Buharaja ishte tepër i njohur për mua: i qytetit, i lagjes, i rrugicës.
Madje, familjet tona, nga më të vjetrat e qytetit, kishin hyrje-dalje me
njëra-tjetrën, kurse ai vetë, - mik me tim atë. Por unë, i larguar herët nga
qyteti, menjëherë pas gjimnazit, e kisha takuar shumë rrallë, ndryshe nga
shokët e mi të fëmijërisë që banonin atje.
Më
shpesh takohesha me të në kujtimet e mia. Fëmijë - nëntë apo dhjetëvjeçar - im
atë më dërgonte tek shtëpia e tij për të marrë apo çuar libra. Thoshin se
biblioteka e tij ishte më e madhe edhe se ajo e qytetit. Librat që merrja ishin
kryesisht në gjuhët persisht, arabisht e osmanisht, dhe mua më dukej e njëjta
gjuhë dhe të njëjtët libra, si Kur’an-i.
Dhe kjo ishte arsyeja që ndaj tyre isha
krejt indiferent, për të mos thënë që as ua hidhja sytë. Ishte ai mentalitet
megaloman dhe snob, që, për fat të keq ekziston edhe sot, i cili, kulturën,
letërsinë dhe qytetërimin modern i sheh si monopol të Perëndimit. Më së paku,
harrohet se ata që bënë Shqipërinë,
rilindësit e mëdhenj, Naimi, Samiu apo themeluesi i Pavarësisë, Ismail Qemali,
ishin me një kulturë të kompletuar nga të dy anët e globit. Ndërkaq, Fan Noli,
orientalisti i madh, i ka dhënë kulturës dhe letërsisë shqipe kryevepra të
Orientit përmes shqipërimeve prej mjeshtri.Po të kisha mend në atë kohë, me dy
mësues jo dosido - njeri në shtëpi, tjetri, pesë-gjashtë porta poshtë rrugicës
sonë - të paktën njërën nga këto gjuhë, sot do ta kisha në xhep.
Një
ditë më dha librin Gjylistani dhe bostani
të Saadiut, një shqipërim i tij. Sapo ishte botuar - ma dha për tim atë - dhe
sot atë libër e ruaj si një gjë të shtrenjtë.
Kishte
dhe një arsye tjetër që më befasoi ai zarf. Vexhi Buharaja dhe familja e tij
ishin të deklasuar: ky ishte termi
klasik për armikun.
Eshtë
e vërtetë se në vitin 1986 e më vonë, domethënë pas vdekjes së Enver Hoxhës, u
ndje një lloj “zbutjeje” e regjimit. Por, “në bazë”, “poshtë”, ata që ishin në
krye, ose e ndienin pak këtë “zbutje”, ose nuk e donin. Kurse Vexhi Buharaja
vetë, i regjur me “ulje-ngritjet” e politikës, i kishte të gjitha arsyet të
ishte dyshimtar i përjetshëm, ose, të mos u besonte fare.
Ajo
që nxora nga zarfi ishte një tjetër befasi. Nuk ishte as letër, as ndonjë
artikull, por një studim i tërë, plot 25 faqe: Një vështrim panoramik mbi të kaluarën e lagjes “Muratçelepi” (sot
“Çlirimi”), të Beratit. Në fund: Vexhi
Buharaja, Berat, muaji korrik, 1979.
Historia
e lagjes sime! Një të tretën e faqeve e zinin referencat dhe shpjegimet.
Sigurisht, shkruante shkencëtari.
Edhe
letra nuk ishte e zakonshme. Gati me përmasat e A-4-ës së sotme, por një letër
më tepër se e verdhë, dhe dukej si e lënë në diell vite të tëra.
Kjo,
për kushtet dhe mundësitë e tij, nuk duhej të të habiste. Gati dy vite më vonë,
një miku im dhe i tij në Berat, më tregoi dorëshkrimin e përkthimit të Shah-Name-së të mjeshtrit, shkruar me
laps kopjativ, dhe në një letër të trashë - faqe blloqesh me katrorë - nga ata,
që në vitet 1950 përdoreshin në magazinat e ndërmarrjeve të ndërtimit, për
shembull, për inventare apo bordero -
listat e pagave të punëtorëve.
Dorëshkrimi
i Vështrimit panoramik ishte i
shtypur në makinë shkrimi - me siguri, me ndihmën e ndonjë shoku a miku.
Pse
ma dërgoi?! Të botohet?
Në
letrën shoqëruese, që për fat të keq nuk e kam ruajtur, kujtoj se kishte fjalë
të mira për tim atë - që atëherë nuk jetonte më - por dhe ndonjë fjalë të mirë
për mua, djalin e mikut tim, Mehmet Xhezo,
që sigurisht më gëzoi shumë - bashkë me urimet. Thoshte gjithashtu se,
megjithëse, sipas tij, unë e njihja historinë e lagjes, sepse e kisha lagjen
time, po ju dërgoj ... etj. etj. Në
të vërtetë, gjer atëherë, kisha përshtypjen, se e njihja disi historinë e
lagjes sime, por pas leximit të Vështrimit
panoramik ... të tij, mora vesh, se nuk e njihja hiç.
Pse
ma dërgoi?! 25 faqe studim nuk mund të botohej në një të përditshme me katër
faqe gjithsej, dhe ai e dinte këtë më mirë se unë, siç dinte më mirë edhe
shkaqet e tjera: politike, që ai dhe familja e tij i kishte vuajtur dhe akoma i
vuante mbi shpinë.
Kujtoj
se e lexova dy-tri herë letrën shoqëruese dhe ai nuk kërkonte që studimi të
botohej në gazetë. Ai nuk kërkonte asgjë. Por, pikërisht se ai nuk kërkonte
asgjë, ideja e botimit nuk më ndahej. Ndoshta, i mësuar që herët me kthimin e
dorëshkrimeve, me refuzimin e botimit, me censurën, ai ishte mësuar të mos
kërkonte asgjë.
Mesa
dukej, më mundonte ideja se, në thelb, pavarësisht logjikës së ftohtë, edhe unë
ndihesha si refuzuesit e tjerë.
Ai
nuk kërkonte asgjë, sepse atij nuk i lejohej edhe të kërkonte; e kishte të
ndaluar të kërkonte.
Vexhi
Buharaja ishte autor i ndaluar dhe
emri i tij ishte në sirtaret me mbishkrimin rezervat,
apo ndalohet përdorimi. Të dukej
çudi, madje, që i vetmi botim i tij, përkthimi mjeshtëror i Gjylistanit dhe bostanit të Saadi
Shirazit, ishte lejuar të botohej në vitin 1960.
Mesa
dukej, dilema të botohet, të mos botohet
historiku i lagjes, ishte edhe pengu dhe ndjesa: unë nuk kisha bërë asgjë për
të. Prisnim të ikje, që të dinim ç‘humbëm
- është një varg nga një poezi e Visar Zhitit për të[1].
Edhe në shkurt të këtij viti, kur miku im, Shaban Sinani, i entuziazmuar nga Vështrimi panoramik i Vexhi Buharasë - e
shikonte për herë të parë - më kërkoi ta botonte si pjesë të librit të tij Berat-Beratinus-Buhara, nuk pata asnjë
ndjesi lirimi apo shkarkese. Nuk isha unë që po e botoja, por tjetërkush. Qoftë
edhe miku im. Borxhi yt nuk shlyhet nga askush tjetër. I jam mirënjohës mikut
tim, por, në thelb, nuk ndryshon asgjë. Raporti im me borxhin mbetet i njëjti,
dhe bashkë me të mbetet edhe pengu, edhe ndjesa.
Me
sa duket, mbetet të ngushëllohem me kujtimet e fëmijërisë.
Duket
absurde, por është e vërtetë se vetëm të vegjlit dhe pleqtë bëjnë pyetjen pse, domethënë pyetjen që kërkon
shkaqet, thellësinë - kurse të rriturit, për paradoks - të kundërtën: pyetjen si, që kërkon sipërfaqen. Më vonë, edhe
unë u mësova të bëja vetëm pyetjen si.
Por, në atë moshë, 7-8 vjeç (duhej të ishte mesi i viteve 1950), u habita shumë
pse më 5 maj, në Ditën e Dëshmorëve, përpara lapidarit nuk u recitua vjersha
për Margarita Tutulanin e Vexhi Buharasë, që dinim në shtëpi dhe në lagje, por
një tjetër, që ishte bërë në Tiranë - nuk di nga kush.
Nga vjersha jonë, që thoshim përmendësh në
shtëpi dhe në lagje, mbaj mend vetëm dy strofa:
Zbardhi shpata, u nxi dita,
Ra një trup, u ngrit një emër,
Ra dëshmore Margarita,
Doli burri nga një femër.
Nëno, moj, pusho ti lotin,
Nuk ka vdekur ndënë dhetë,
Eshtë gjallë, moj, për Zotin!
Po shkrep zjarre përmbi retë ...
Pse
nuk u recitua vjersha jonë?!
Përgjigjen,
pse-në, e dinin të gjithë në lagje
dhe në qytet, por askush nuk iu përgjigj.
Vexhi
Buharaja kishte rënë në burg dhe
ishte bërë me biografi të keqe.
Formulimi
ra në burg, që përdorej më shpesh në
lagje, dukej krejt pa kuptim, sikur ti, gabimin, fajin, e kishe bërë aq
pafajësisht e padashur, sikur natën mund të bije në një gropë, që as e kishe
vënë re që ndodhej te këmbët e tua. Besoj, se kjo shprehje përdorej si një “e
mesme”, apo si një lloj eufemizmi për të shmangur çdo keqkuptim të mundshëm.
Për shembull, formulimin e futën në burg
mund të ta merrnin kur të duash sikur gjoja, e futën kot. Por edhe shprehja tjetër hyri në burg mund të dukej si karshillëk i atij që kishte folur apo
kishte ngritur dorë kundër qeverisë. Ishin shprehje të ngjashme me kur hynë këta, apo këta qenkan lidhur me rusin, që me këta nënkuptonte qeveritarët e rinj, por ti i dëgjoje vetëm në ambiente të mbyllura e me zë të
ulët, dhe, përemri i çuditshëm këta
dukej sikur nuk i drejtohej askujt.
Në
kohë të vështira e delikate duhej maturi, se mund të të ikte koka edhe për një
fjalë goje ...
Vexhi
Buharaja ra në burg, sepse bashkë me intelektualin tjetër Todi Sotira
përzgjodhën disa libra nga autorët më në zë të botës, të cilat ishin
grumbulluar nga bibliotekat e familjeve të sekuestruara dhe do të
asgjësoheshin. Dënohet me burg politik deri në vitin 1948[2].
Libri
dhe dija do të bëheshin metafora e kalvarit të jetës së tij.
Dënimin
e kreu pranë Kënetës së Maliqit, atje ku në ato vite vuante burgun edhe
studiuesi Arshi Pipa, që më vonë u arratis; si dhe shkrimtari i njohur Mitrush
Kuteli, të cilin një ditë e lanë orë të tëra të futur përsëgjalli e përsëgjati
nën dhè,
nën gajasjet e gardianëve.
Cilat
ishin krimet e Vexhi Buharasë, që fshiheshin në rezervatet sekrete dhe për
përdorim të brendshëm?
Vonë,
shumë vite më vonë, privilegji që më jepte profesioni i gazetarit, më dha edhe çelësin për të hapur disa sirtare rezervatesh, ku zbulova jo vetëm pse në
Ditën e Dëshmorëve për Margarita Tutulanin nuk recitohej vjersha jonë, po ajo e
Tiranës, por edhe se Vexhi Buharaja ishte poet i vërtetë, dhe kishte
shkruar vjersha edhe për “Margarita” të tjera, të bukura, në kohë paqeje, dhe
po me aq art, dashuri e dhimbje:
Me sytë e mi mbufatur, mbi varr të saj qëndrova
Në der’ ku lyhet jeta, me lot, me gjak, me vrerë,
Trokita mos ma nxirrnin ta shihja dhe një herë,
Atë që dashurova[3]
Siç
edhe vetë mund ta merrja me mend, njëra nga arsyet pse vjersha jonë për Margaritën nuk recitohej në Ditën e Dëshmorëve,
ishte se vjersha për Margaritën tjetër dhe vjersha të tjera ishin botuar në
gazetën Tomori, që konsiderohej e qeverisë, domethënë e pushtuesit.
Ky
nuk ishte shkak, por sebep, sepse, thjesht, ishte kriter jashtëletrar. Ndërkaq,
kjo vërtetohej edhe nga fakti, se vjersha për Margaritën tonë i kushtohej një vajze dëshmore me bindje komuniste
dhe një udhëheqëseje të Luftës Nacionalçlirimtare, pra, e jona ideologjikisht. Gjithashtu, nuk ishte botuar në gazetën Tomori.
Atëhere,
cili ishte krimi i vërtetë?
Ka pasur shkrimtarë, të cilët, edhe, duke mos bërë
krushqi të drejtpërdrejtë me armiqtë e betuar të vendit, kanë kënduar si
gjinkalla në lemë yjtë, hënën, zambakun, etj. Këta janë shkrimtarët e “artit
për art”...
Tani, s’është puna vetëm t’u tregojmë vendin, por edhe të
shuajmë gjurmët e tyre ...
Shkrimtarët tanë duhet të marrin shembull nga literatura
sovjetike ...
Shkrimtari ynë do të gjejë në fytyrat e udhëheqësve të
kësaj lufte të pashembullt të popullit shqiptar, sintezën e të gjitha virtyteve
të larta që ruan populli ynë, dhe do t’i bëjë këta shembull të pavdekshëm për
brezat e ardhshëm[4].
Oferta
për shkrimtarët dhe artistët shqiptarë ishte krejt e hapur, dhe secili iu
përgjigj sipas vetes.
Në
librin Gjylistani dhe bostani të
shqipëruar mjeshtërisht nga Vexhi Buharaja është edhe një poezi, me titullin S’jam lypës[5]:
“-O Saadi, më thonë bota, pse jeton në varfëri
Ke burime ... që s’të lenë që të heqësh lemeri.
Ti me vjershën mbretërore more bujë si një mbret,
Pse të shtypin kështu, vallë, breng’ e vuajtje pa kufi?
Kaq mbretër të lëvdojnë, kaq visare po të vijnë,
Nuk e di se pa visare, do të keshë lotë edhe zi?
-Shumë thonë se skifteri rron më mirë se simurgu[6]
Ai, kërma ha përditë, ky,- të ndot s’qas në gji.
S’do të ndodhë kjo tek unë, tek sovranët s’do të shkoj,
S’do të endem nëpër portat, si lypsari duaxhi.
Dhe gjilpërën po ta lypësh, sikur ule përmbi gjemba,
Çdo e lypur nëpër mbretër është turp e lebeti”.
Vexhi
Buharaja edhe gjuhën ruse e njihte shumë mirë - e mësoi në burg - dhe mund të
jetonte si mbret e të mos hiqte lemeri, edhe pa shkruar vjersha të
drejtpërdrejta me lajka për mbretin
(si shokët), por thjesht, duke përkthyer disa vjersha të poetëve sovjetikë për
Stalinin dhe Leninin (si shokët).
Vexhi
Buharaja është nga tepër të rrallët poetë e krijues shqiptarë, që nuk shkroi
asgjë për kohën e Partisë (si
shokët), as për Partinë dhe Enver Hoxhën
(si shokët).
Ç’thoshin
rezervatet sekrete për veprat e tij,
dhe cilat janë ndër kryesoret?
Vexhi
Buharaja, i lindur poet, ka shkruar poezi qysh në moshën 15-vjeçare. Në poezitë
e para që ka botuar: Dua të jem flutur,
Shiu, Mbi varr të saj, Poetit Lasgush Poradeci, Margaritës, apo Përpara Tomorit (me të cilën fitoi
çmimim të parë në një konkurs kombëtar), ndihet një shpirt delikat dhe i bukur,
në një varg paqësor dhe plot humanizëm, të ndikuar nga romantizmi dhe letërsia
e Rilindjes Kombëtare, e kryesisht nga Naim Frashëri apo Lasgush Poradeci, të
cilit i këndoi. Por, padyshim, ndikim të madh patën tek krijimtaria dhe vetë
formimi i tij, poetët e mëdhej persianë, humanistët Saadi Shirazi, Firdeusiu
etj.
Më
vonë, dashuria dhe pasioni i tij u bënë shqipërimet.
Poet,
filolog, orientalist, historian por edhe teolog (para diplomimit për
gjuhë-letërsi në Universitetin e Tiranës, ai kishte mbaruar Medresenë
e Përgjithshme në Tiranë)
Vexhi
Buharaja ishte poliglot. Njihte shumë mirë gjuhët anglisht, gjermanisht,
frëngjisht, italisht, rusisht, por, padyshim, edhe persishten, arabishten dhe
osmanishten, sepse i kishte gjuhët e tija,
trashëgim familjar: i ati, gjyshi,
stërgjyshi, breza me radhë, e flisnin dhe e shkruanin shumë bukur gjuhën
persiane - si në Buhara, nga u mbeti
edhe mbiemri.
Në fillim
të viteve 1940 emri i Vexhi Buharasë u bë i njohur, dhe ministri i arsimit i
kohës, atëherë shkrimtari Ernest Koliqi, i propozoi një bursë në Itali për
orientalistikë. Nuk shkoi dot. Për shkak të disa problemeve familjare la edhe
Tiranën dhe u kthye në vendlindjen e tij, në Berat.
Siç
dihet, vepra të botuara të tijat janë: Gjylistani
dhe bostani i Saadi Shiraziut (1960), dhe Shah-Name-ja e Firdeusiut (2001, 2010).
Vexhi
Buharaja ka përkthyer jo pak poezi e letërsi me frymëzim fetar, por shumica e përkthimeve
të tij janë letërsi laike, dokumente të historiografisë shqiptare, etj.
Nga
persishtja dhe turqishtja përktheu Endërrimet
dhe Katër stinët të Naim Frashërit,
dramën Besa të Sami Frashërit, veprat
Kozmogonia dhe Psikologjia të Hasan Tahsinit, 12 dokumente të Pavarësisë
Kombëtare, letërkëmbime të Ismail Qemalit, pjesë në prozë e poezi të poetit
turk Teufik Fikret, dokumente të historiografisë shqiptare etj. Kurse përkthimi
i një numri të madh mbishkrimesh turko-arabe të xhamive, etj. është një kontribut
tjetër i madh i tij.
Për mua, - shkruan Lazgush Poradeci, - dy janë më të mëdhenjtë në përkthimet nga persishtja në gjuhën shqipe:
i madhi Fan Noli në Amerikë dhe i madhi Vexhi Buharaja në Berat (Po pas Vexhi Buharasë, a është
orientalistika, së paku, në nivelet e traditës?).
Ndërkaq,
ato që veçohen vetiu në veprën e tij janë studimet, ku shfaqet kultura e gjerë,
njohja e thellë e historisë së vendit dhe rigoroziteti shkencor: Vështrim panoramik mbi të kaluarën e lagjes
“Muratçelepias”, Shkollat e para të qytetit të Beratit, Kuvendi i Sinjës dhe
memorandumi i tij, Mbi rezistencën shqiptare kundër sundimit osman, Jeta dhe
vepra patriotike e Islam Vrionit etj.
Ka
edhe një gjini tjetër veprash - ta padukshme - që e bëjnë tepër të
veçantë personalitetin e tij krijues; në çdo studim dhe shqipërim të tij do të
gjesh një det shënimesh apo shpjegimesh. Pikërisht kjo veçanti tërhoqi
vëmendjen e prof. Eqrem Çabejt, i cili, pasi lexoi shqipërimin e Gjylistanit dhe bostanit, tha se mjaftonte dhe vetëm studimi hyrës, shënimet
shpjeguese dhe fjalori enciklopedik, që Vexhi Buharaja të meritonte një gradë
shkencore.
Sapo
i hapej pak dera - më saktë dritarja - e kontaktit me botën veprës së tij (atij
vetë, të penguarit - kurrë), tërhiqte menjëherë vëmendjen e studiuesve të huaj.
Një
i tillë ishte dhe profesor Franz Babingeri i Universitetit të Berlinit,
gjuhëtar i shquar (konsiderohet edhe orientalisti më i madh i shekullit XX), i
cili u entuziazmua, nga kompetenca shkencore e Vexhi Buharasë. Më vonë, Vexhi
Buharaja do të kishte edhe letërkëmbim me prof. Babingerin.
Veprat
e Vexhi Buharasë, krijime origjinale apo shqipërime, janë të gjitha për
Shqipërinë dhe kulturën shqiptare dhe jo për politikën e ditës.
Dhe
ai ishte krejt i ndërgjegjshëm se për këtë duhej të paguante. Ai dhe familja e
tij.
Vexhi
Buharaja u ndalua, por edhe u fye.
Pas
burgut, tanimë me biografi të keqe,
atë e caktuan në punë nga më të rëndomtat.
Ishte,
vërtetë e trishtueshme kur, përtej dritares së klasës - atëherë ishim në klasën
e parë gjimnaz - e shihnim përditë: tanimë as me kostum e gravatë, as me
veshjen e bukur të klerikut, por me kazmë e lopatë në duar dhe duke fshirë
herëpasëhere djersët, ai nxirrte zhavorr tek Gropa e Zhurrit, rrëzë Kalasë, që e kishim përballë dritareve të
klasës.
Ne e
shikonim dhe nuk flisnim, sepse kishim
edhe një arsye tjetër. Në klasë kishim edhe vajzën e Vexhi Buharasë, Myzejenin,
dhe instinktivisht e ndienim se çdo fjalë e gjest yni, do ta bënte të ndihej
keq.
Ca
kohë më vonë e hoqën nga Gropa e Zhurrit
dhe gjoja e lehtësuan, por, në të vërtetë e fyen dhe më tepër: e caktuan në një
nga rrojtoret e qytetit, të priste biletat
e klientëve.
Jo
vetëm ne, më të vegjlit, por të gjithë e kishin siklet që, kur hynin në rrojtore për t’u qethur apo për t’u
rruar, t’i afroheshin tavolinës ku rrinte Profesori.
Vexhi Buharaja tani nuk ishte më as poet, as
shqipërues, as studiues, as teolog. Fjalët magjike,
i deklasuar, i prekur e kishin zhveshur
dhe shpronësuar nga ato. Megjithatë,
ai dinte ta ruante lirinë e vet të brendshme nën çdo lloj veshjeje dhe nën çdo
lloj detyrimi.
Por
edhe qytetarët e Beratit e deshën dhe e nderuan gjithë jetën të prekurin Vexhi Buharaja. Veçanërisht
vdekjen, varrimin e tij, në korrik të vitit 1987, e kthyen në një manifestim të
jashtëzakonshëm nderimi. Gjithë qyteti, mijra vetë, të mëdhenj e të vegjël
morën pjesë në kortezhin dhe në varrimin e birit të madh të qytetit, dhe
arkivoli me trupin e tij nuk u vu në makinën e komunales. Gati tre kilometra,
nga shtëpia e Vexhi Buharasë deri në varreza, qytetarët e mbajtën me duart e
tyre të ngritura lart, në majat e gishtave.
Ngjante
me një kortezh dashurie, dhimbjeje, por edhe proteste dhe pengu.
*
* *
Në
qoftë se të shpronësuarit nga librat dhe nga veshja fetare ishin më të pakët, ata me biografi të keqe për shkak të zhveshjes nga pronat, tokat,
vreshtat, ullinjtë, dyqanet etj., në lagjen dhe qytetin tim, nuk ishin të
paktë.
Me
sa duket, diktaturat mbahen më lehtë dhe më gjatë kur “zhveshja”, shpronësimi
është total, i trefishtë: edhe nga prona fizike, edhe nga prona intelektuale,
edhe nga shpronësimi i besimit fetar
- më i çuditshmi dhe më i pangjari.
E
penguar dhe e fyer ishte e gjithë lagja dhe i gjithë qyteti ynë - jo vetëm
Vexhi Buharaja. Këtë e kuptoje, edhe nga
vështrimi panoramik i një
adoleshenti.
Ata me biografi të keqe ose kulakët, që kishin qenë zengjinë, por nuk ishin më, dalloheshin
nga shumë gjëra. Nga rrobat, nga veshja. Duhej të ishin blerë jashtë shtetit -
e pakta - në Tiranë. Kostume, kravata, pallto të mëdha, të rënda, por, dukej që
kishin shumë vite që ishin blerë.
Dalloheshin
edhe nga ecja. Gjithmonë anës rrugës,
pothuajse gjithmonë vetëm, ose me familjarë apo të afërm të tyre, dhe rrugën
nga Muratçelepiasi në pazar ose anasjelltas e bënin kokulur,
thuajse pa folur fare.
Ne e
dinim që shumë prej tyre kishin mbaruar shkolla të mira, prandaj dhe nuk
habiteshim që ishin shumë të sjellshëm.
Shumë
prej prindërve dhe të afërmve të tyre kishin rënë në burg dhe me sa dukej, kjo i shpjegonte të gjitha. Flitej se
Vrionasit ishin më të shumtët. Ndoshta, nga që ishin më të pasurit.
Atëherë,
kisha një ide të mjegullt, sigurisht, se, kush fliste ...
Më
shumë se fjala i deklasuar, për ta,
në fjalorin e përditshëm, përdorej fjala i
prekur, dhe me hije: ai është i prekur, familja e tij është e
prekur. Tamam fjala e tmerrshme që përdorej për të sëmurët me tuberkuloz, ose
veremi, siç thirrej në gjuhën e
përditshme, një sëmundje fatale, pas së cilës i kishe ditët të numëruara. Kujt
i shkoi mendja t’i vinte këtë epitet!? Kjo sepse për të nuk kishte ilaç, më
saktë, nuk ishte shpikur deri ato vite.
Edhe
kur pas shpikjes së penicilinës, falë këtij antibiotiku edhe në Shqipëri (rreth
vitit 1955 kur erdhi), kjo sëmundje filloi të shërohej si gjithë të tjerat - të prekurit tanë -përsëri nuk gjetën derman.
Madje, në vitin 1955 e këtej, “sëmundja” e tyre zuri të acarohej më tej; e prekura e tyre ishte e tjetërllojtë -
politike.
Me
ç‘duket, për ironi, thirrej edhe sëmundje
e zengjinëve, të pasurve, sepse vetëm ata ia kishin ngenë ta shëronin me
ushqime speciale dhe me pushime të gjata në vende klimaterike. Përmendeshin
Zvicra dhe Viena, për shembull, ose Voskopoja - sipas xhepit.
Kjo
fjalë që dukej gjithashtu e shpikur enkas, ishte tallje e hidhur për zengjinët e Beratit, që tani, të rënë nga vakti, nuk përballonin dot
as Tomorin e Shpiragun, që e kishin tek dera.
Veç
të tjerash, sëmundja ishte edhe ngjitëse.
Vrionasit
apo të prekur të tjerë ia ngjitën njeri-tjetrit disa breza,
duke i lënë pa punë e pa shkollë, dhe, më e keqja, në burgje apo të internuar.
Lufta e klasave ndoqi linjën gjenetike, por sëmundja u trashëgua edhe tek
krushqia: ka marrë (nuse) tek Vrionët ...
ka dhënë tek Dyrmot... Përjashtime
nga partia: o gruan, o partinë (Sabri Godua, shkrimtari, përshembull, zgjodhi
gruan, por e diti vetë sa e pagoi ...).
Të prekur kishte plot në lagjen tonë,
por dhe në lagjet e tjera të qytetit, sa të duash. Veç Vrionëve, Myftinjtë,
Protopapët, Dollanët, Haznedarët, Protoduarët, Kokoshët, familjet Lapardhaja,
Stefa, Sterjo, Jahot, Dyrmot etj.
I
lindur pas Çlirimit, unë vetë kujtoj të shpronësuarit e fundit. Nan Karaji për shembull,
që e kishte dyqanin në pjacë, afër postës së qytetit, ishte tregtar pijesh:
verë e raki me shumicë e pakicë. Kur, një ditë, për çudinë tonë, ia pamë
dyqanin të mbyllur. Dëgjuam, se dy tatimet e para, të jashtëzakonshme, i kishte
mbajtur, përballuar, domethënë, paratë në dorë shtetit, ose kesh, siç thuhet sot. Por, në tatimin e
tretë ishte thyer. Pyzja, tregtari i
rrobave të gatshme e pajave të nuseve, ishte dorëzuar më shpejt - e kishte
xhepin më të vogël se Nan Karaji e të
tjerët.
Ne
kishim disa armiq të çuditshëm në
qytet, që unë nuk e kuptova kurrë pse ishin të tillë. Për shembull, doktor Ymer
Dishnica, babai i shokut tim Perit. E kishin futur në burg dhe e kishin
internuar në Berat si armik të popullit (!).
Ishte diplomuar në Francë. Populli e donte shumë sepse, përveçse në spital, ai
iu shkonte të gjithëve në shtëpi, ditën apo natën. Si mund të ishte armik i popullit, ai që populli e donte
dhe e respektonte aq shumë?!
Kishte
edhe familje të tjera, të mëdha e të mesme, të cilat agrarja apo tatimet e
jashtëzakonshme i bënë të prekur,
kulakë, me biografi të keqe etj.
Por,
këtu nuk hyjnë ata që u vetshpallën kulakë
e me biografi të keqe pas viteve 1990
dhe që i njeh gjithë qyteti. Ca nga ata njiheshin edhe si hafije, domethënë
spiunë dhe bashkëpunëtorë të Sigurimit të Shtetit dhe, megjithëse u dolën emrat
edhe nëpër gazeta, vazhduan përpara...Ishte një fenomen që u shfaq në të gjitha
vëndet e Lindjes komuniste pas përmbysjes së diktaturave. Katovica nuk është
mit.
Banorët
e thjeshtë të qytetit nuk i druheshin hiç infeksionit
të të prekurve. Sikur të mos kishte ndodhur asgjë, shëtitjet dhe hyrje-daljet vazhduan si më parë. Ajo që
bënte përshtypje ishte fisnikëria dhe kujdesi i vetë të prekurve për t’iu shmangur takimeve për të mos dëmtuar miqtë e
shokët e tyre.
Deri
në gjimnaz, ky virtyt i qytetarëve të mi mua më dukej gjëja
më e natyrshme në botë. Ndoshta, ndikonte fakti që të gjithë prindërit,
familjet tona, në rrugicë, në lagje, në qytet, bënin të njëjtën gjë.
Cilat
mund të ishin shkaqet e kësaj shpërfilljeje të politikës? Ndoshta, deri
atëherë, nga fillimi i viteve 1960, lufta e klasave, siç quhej, nuk ishte
ndezur edhe aq. Për ne, por edhe për të rriturit, më të njohurit, më të
mëdhenjtë dhe më të respektuarit e qytetit ishin doktor Dishnica, doktor Thomo,
doktor Kondi, doktor Haxhistasa, doktor Lluka, doktor Maksuti, doktor Pandeli
Çina, doktor Afrim Çeçua, doktor Zino Matathia, apo njerëz të ditur si Vexhi
Buharaja, dhe të vegjlit as e kishin idenë ç‘ishte sekretari i parë apo i
shtati. Këta ishin njerëzit që përditë u vinin në ndihmë njerëzve dhe u bënin
derman. Por, ndoshta, kjo shpërfillje e politikës mund të vinte se në qytetin
tonë, ku ende shumicën dërrmuese të popullsisë e përbënin familjet autoktone,
të vjetra, 100-, 200-, 300- e më shumë-vjeçare, duke njohur me rrënjë biografitë e vjetra të njeri-tjetrit
gjatë fqinjërimit shekullor me to, e bënin vlerësimin me biografitë e vjetra dhe shpërfillnin biografitë e reja, me politikë.
Pra,
u konfirmua edhe një herë, se biografia e
vjetër mban vlagë më gjatë se ajo
e reja, që matet me një parti a një
tjetër dhe me një karrige a tjetrën.
Në
vitet 1980 njoha edhe nga afër një patriot
timin, nga Vrionasit, Jusuf Vrionin, me të cilin pata rastin e fatin të punonim
bashkë për gati dhjetë vite në shtëpinë botuese 8 Nëntori (më pas u quajt Enciklopedike).
Intelektual i mirëfilltë, i shkolluar në Francë dhe i bredhur nëpër Europë,
aristokrat dhe elegant në sjellje e në veshje, dhe, sigurisht, tepër i aftë dhe
i kulturuar - tek ai shikoje edhe rrënjët, biografinë
e vjetër. Burgu 13-vjeçar nuk kishte mundur dot t’ia këpuste këto rrënjë.
Në
vitin e dytë në gjimnaz patëm fat me një profesor të letërsisë, por,
fatkeqësisht, vetëm për disa muaj, sepse më vonë ai u zhduk dhe ne morëm vesh se
kishte rënë në burg për agjitacion
dhe propagandë: 10 vjet. Luan Myftiu ishte nga një familje e njohur e
qytetit, gjithashtu, e prekur. I
gjatë, pak i dobët, i mbajtur pastër, ai ishte veçanërisht i zoti. Ishte i
kulturuar dhe e njihte mirë letërsinë. Tepër i sjellshëm dhe aspak patetik, ai
fliste me një zë të lehtë, të ulët e disi të druajtur, dhe ti - i tëri sy e
veshë - mendoje, se vetëm me një zë të tillë mund të flitej për letërsinë.
Të prekur ne kishim goxha edhe në klasën
tonë, në gjimnaz.
*
* *
At Zefit, në qeli - më pas e pushkatuan - i qe ndaluar të
lëvizte buzët për të thënë lutjen, dhe, për çdo shkelje, domethënë, lëvizje
buzësh, dënohej me pesë goditje me kamxhik në shpinë dhe në këmbë.
Meqenëse
ishte e pamundur që çdo shqiptari t’i vihej nga një gardian për t’i mbyllur
gojën, u mendua se fshirjen e Zotit nga kujtesa mund ta bënte mbyllja apo
prishja e të gjitha kishave e xhamive dhe shpronësimi edhe i shtëpive të Zotit; ndëshkimi i
klerikëve.
Zhveshja nga besimi dhe bindjet fetare ishte ndërmarrja më
donkishoteske. Kjo privatësi, krejt
intime dhe e shenjtë, nuk shënohej në asnjë census dhe pasaportë të vendeve të
qytetëruara.
Më
15 shkurt të vitit 1967, në orën 10.00, në të gjitha dyert e kishave dhe xhamive të Shkodrës ishin vendosur fletë-rrufe, siç quheshin, letra, në të
cilat shkruhej: Mjaft keni mashtruar!
Hyni në punë, dhe fitojeni bukën me djersën e ballit!
Iniciativa u përhap shpejt në të gjithë
Shqipërinë, dhe, për një kohë të shkurtër, shumicës së kishave dhe xhamive iu
vu kazma, kurse një pjesë e tyre u kthyen në depo mallrash, teatro apo shtëpi
kulture.
Njëherësh,
por ndoshta edhe përpara se të orientohej
gjymtimi dhe tjetërsimi i kishave dhe xhamive, u orientua edhe gjymtimi, tjetërsimi, fyerja dhe poshtërimi i tyre:
të ndërrojnë veshjet dhe të rruajnë mjekrat të gjithë.
Në
të vërtetë, klerikët ishin kontingjenti
i fundit që kishte mbetur me mjekra e mustaqe. Duket e pabesueshme, por,
menjëherë pas çlirimit, sipas një orientimi
që nuk u mor vesh kurrë nga erdhi, askush nuk mund të mbante më mjekra e
mustaqe. Në arkiva nuk mund të gjesh
asnjë vendim qeveritar apo partiak. Në gazeta dhe fjalime filluan të quhen shfaqje të huaja borgjeze, dhe kjo ishte
e mjaftueshme që njerëzit të merrnin vetë masat.
Revista
satirike Hosteni sulmonte me shkrime
dhe karikatura cilindo që guxonte të provonte. Madje, në disa raste u ironizuan
në shtyp jo pak aktorë të Kinostudios,
të cilët, nën justifikimin se kishin role të tilla, zunë të mbanin mjekra e
mustaqe.
Ishte
i vetmi vend në botë, ku nuk shihje, qoftë edhe një të tillë. Që të jem fare i
saktë, një i tillë ishte në Tiranë. Ishte një burrë rreth të gjashtëdhjetave. I
gjatë, i pakët në trup, me pamje fisnike dhe me një ndriçim intelektual në sy,
ai ishte i vetmi që mbante, jo vetëm mustaqe, por flokët e tij tepër të gjatë i
vareshin goxha mbrapa, poshtë jakës së xhaketës. Ishin vitet shtatëdhjetë dhe
shumica e atyre që e shikonin këtë burrë të ecte i qetë rrugëve të Tiranës e
merrte për turist të huaj. Nuk ishte turist; ishte profesori i njohur dhe i
nderuar i Agronomisë, Abedin Çiçi, për të cilin thoshin, se ishte lejuar t’i
mbante ata flokë aq të gjatë me porosi të vetë Enver Hoxhës. Kjo fjalë
qarkullonte gjithandej, por të vërtetën nuk e dinte askush.
Ka
ca të vërteta të tilla të asaj kohe, të cilat, të rinjtë e pasviteve ’90 i kanë
të gjitha arsyet t’i marrin si fictione. Ndoshta, vetëm arkivat dhe shtypi i
kohës mund t’u krijojë bindje.
Po
me priftërinjtë e hoxhallarët, ç‘patën?! Në fund të fundit, si kudo në botë,
mjekrat dhe mustaqet e tyre ishin institucionale
dhe profesionale.
Sapo
ishte mbyllur xhamia e lagjes sonë. I ulur në njërën nga karriget e rrojtores duke pritur radhën, dëgjova
berberin, i cili, njërit prej hoxhallarëve të ulur përpara pasqyrës, me lot në
sy dhe i ngashëryer, i thoshte:
- Aman, hoxhë Efendi, ma bëj kabull! Nuk më bëjnë duart
të heq mjekrën e zotërisë sate!
Sigurisht,
në ato vite, ne fëmijët skena të tilla si ajo në rrojtore nuk i gjykonim si “
mohim të së drejtës universale për të ushtruar lirinë e besimit fetar”, “ mbi
bazën e konventës x, y,...,” etj. etj. Përkundrazi, ato skena na dukeshin si
shkak për “gallatën” që do të fillonte, kur hoxha, tanimë pa mjekër dhe i
veshur “civil”, rrugicë më rrugicë, do të shpejtonte të futej në shtëpi, i
ndjekur nga të qeshurat dhe romuzet e disave që mezi i prisnin raste të tilla
për batutat e tyre. Kurse unë vetë, duke e parë atje në rrojtore përpara
berberit, përfytyroja se çfarë do të
bënte tani e tutje hoxha ynë. Do të shkonte në kinema si të gjithë të tjerët?
Do të lahej në lumë i zhveshur në brekë si gjithë të tjerët? Do të hante
akullore duke ecur rrugës? Po Hafiz Rizait, si do t’i thërrisnin tani,- shoku
Riza? Po Atë Vangjelit, Papu do ti thërrisnin edhe tani? Se edhe Atë Vangjeli,
si Hafiz Rizai ishte bërë.
Këtë
fat patën të gjithë klerikët e qytetit.
Ushtarakëve,
kur, për një faj a një tjetër, dënohen me burg, sipas ligjit, para se t’i fusin
në qeli, ua heqin simbolet e ushtarakut: armën, kapelen, rripin e mesit dhe
lidhësat e këpucëve. Pas kësaj, duken krejt pa identitet e qesharakë me flokët e
deformuar nga kapelja 30-40 vjet pa u hequr nga koka dhe pjesa tërësisht e
bardhë e ballit. Po ashtu u shfaqën në rrugët e qytetit edhe hoxhallarët,
priftërinjtë dhe dervishët, pasi hoqën veshjet dhe mjekrat. As nga afër nuk i
njihje dot më.
Dhjaku
simpatik i lagjes Goricë, At Vangjel
Xoxa, mjekra tepër e zezë e të cilit në fytyrën shumë të bardhë të tij krijonte
një grafikë të rrallë, pas operacionit
u mbyll në shtëpi për një kohë goxha të gjatë. Pastaj, doemos u detyrua të dalë
për të nxjerrë bukën e gojës. Filloi
punë si marangoz në zdruktharinë e qytetit, dhe im vëlla, që punonte atje,
tregonte se At Vangjeli punonte me shumë sedër të bënte normën që në ditët e
para.
Njerëzit
e famshëm: shkrimtarë, artistë, shkencëtarë etj., për opinionin që i do, duken
simpatikë dhe nga ana e jashtme, edhe kur nuk janë fare të tillë. Por Vexhi
Buharaja ishte realisht burrë simpatik, prandaj dhe asnjë ndryshim në pamje nuk
mund t’ia dëmtonte imazhin. I gjatë, me një trup të drejtë dhe të ecur
elegante, sikurse kostumi e kravata që mbante veshur; brun, me një mjekër të
zezë e të mbajtur bukur - ato vite ishte klerik - ai binte menjëherë në sy. Në
lagje, sigurisht, por edhe në gjithë qytetin.
Më është
ngulitur në kujtesë fakti që, kur ai dilte nga shtëpia, në fund të rrugicës
sonë, dhe merrej vesh se do të shkonte tek xhamia e lagjes, gratë dhe vajzat e
lagjes hapnin portat me ngut dhe lajmëronin njera-tjetrën: Zonja, shpejt, vishuni të shkojmë në xhami, sepse sot do të rrëfejë vas
Vexhiu.
Në
atë kohë - fëmijë 8 apo 9-vjeçar - unë nuk e kuptoja se kjo e thirrur intime e grave e vajzave të lagjes,
thjesht në emër, pa mbiemrin, por edhe pa fjalën zoti, apo titullin fetar përpara emrit, ishte afeksion që vinte nga
si i lagjes, si yni, apo sepse ai që do të dilte dhe do të predikonte përpara
besimtarëve, domethënë, përpara tyre në xhami, ishte jo një teolog, por një
burrë simpatik. Por e kam të fiksuar mirë në kujtesë: kur rrëfente vas Vexhiu, gratë dhe vajzat e lagjes e mbushnin dingas mafilin - një formë llozhe e gjerë në
katin e dytë të xhamisë, posaçërisht për gratë dhe vajzat, të cilat përmes
grilave prej druri, bënin sehir.
Pastaj se ç‘i thoshin në vesh njëra-tjetrës, kushedi ... Megjithëse, vetë Vexhi
Buharaja në historikun e lagjes sonë shkruan se djemtë dhe vajzat e lagjes, sidomos, kur ishin në një sokak, quheshin
vëllezër e motra dhe nuk mund të martoheshin me njëri-tjetrin ...
Çfarë
“rrëfente vas” apo predikonte Vexhi Buharaja kur hipte në podiumin me shkallare
në xhami? E vërteta është se ne nuk kishim asnjë qejf të shkonim në xhami dhe nuk shkonim.
Megjithatë, nja dy herë, nga kurioziteti kemi hyrë brenda dhe kemi dëgjuar për disa minuta si “rrëfente
vas” Vexhi Buharaja që kishte nam.
U
çuditëm! Ne prisnim të fliste turqisht por ai fliste shqip, dhe na u duk sikur
nuk ishim në xhami por në shkollë. Sepse “vas-i” që ai tregonte ishte si lënda
e edukatës morale, edhe histori, edhe letërsi. Thoshte, pse duhen përvehtësuar
dituritë, si ta duam atdheun, si duhen respektuar prindërit, pse muslimanët dhe
të krishterët e qytetit janë vëllezër dhe duhet të shkojnë mirë me njëri-
tjetrin, etj. etj. Shkollë. Tamam shkollë, vetëm shtoji Zotin, që në shkollë
nuk ishte.
Gjithsesi,
lufta kundër mjekrave të priftërinjve e hoxhallarëve vazhdoi. Nuk i pamë më të
hynin nëpër rrojtoret e qytetit, sepse dëgjuam se, nga që u vinte turp, i
thërrisnin berberët nëpër shtëpitë e tyre.
Në
të vërtetë, vetëm pak vite më vonë, në 1973-1974, pas Plenumit të 4-të, që u
quajt kundër liberalizmit - fushata
kundër mjekrave e mustaqeve u shtri pa dallim
feje, krahine e ideje, edhe tek ata civilë,
të cilët, duke përfituar nga një farë liberalizmi i jetës artistike e
kulturore, kishin lënë edhe ata mjekra e mustaqe.
Reagimi
i shtetit ishte i vendosur dhe i egër. Madje, në vitin 1974, u bë një eksperiment edhe me turistët e huaj në aeroportin
e Rinasit, të cilët, sipas urdhrit, për të hyrë në Shqipëri, duhej më parë të
hynin në rrojtoren e aeroportit, dhe
të linin në doganë edhe mjekrat e
mustaqet ... Nuk është fiction.
Eksperimenti nuk vazhdoi gjatë. Ambasadat e akredituara në Tiranë dhe shtypi i
huaj reaguan menjëherë, edhe me batuta, kundër skandalit shqiptar, të padëgjuar në botë.
Po
kujt i shkoi mendja, xhanëm, për t’i telendisur në këtë mënyrë klerikët e
nderuar? Nuk ishin të mjaftueshme mbyllja e kishave e xhamive, dhe mbushja e
burgjeve me ta? Ç’ishte kjo luftë dhe urrejtje patologjike kundër mjekrave e
mustaqeve?
Formulimi
shfaqje e huaj që përdorej në gazeta
dhe fjalime për mjekrat dhe nuk ju dukej hiç bindës. Të na kenë
ardhur nga të huajt?!
Për
t’u treguar më të matur e objektivë, njerëzia fillonte të kërkonte shkaqet me
fakte e argumente më thellë; tek rrënjët e tek tradita kombëtare. Asgjë,
përkundrazi, sepse shqiptarët, brez pas brezi - babai, gjyshi, stërgjyshi - të
gjithë me mustaqe e mjekër, dhe nuk i kishin marrë nga të huajt. Shikoni, po
deshët, fotografitë e vjetra dhe albumet familjare.
Për
t’u bërë akoma më bindës, le të hidhemi nga baballarët tanë tek Baballarët e Kombit - të famshëm e me
këngë.
Vetë
Heroi ynë Kombëtar, Gjergj Kastrioti-Skënderbeu, së pari - një herë i
krishterë, dhe, kur i dukej, mysliman - por në të dyja rastet, me mustaqe e me
mjekër, ku e ku më të mëdha nga ato të sotmet.
Rilindasit
tanë, gjithashtu: treshja e vëllezërve Frashëri - Abdyli, Samiu e Naimi - të
tre me mjekra të mëdha e të bukura; për të vazhduar me Jeronim De Radën e të
tjerë arbëreshë në Itali, apo Pashko Vasën në Liban, Fan Nolin e madh në
Amerikë, Bajram Currin, Isa Boletinin. Të gjithë.
I
tmerrshmi Pashai i Janinës nuk mund të përfytyrohet dot pa mjekrën si mjegull e bardhë, aq sa të duket
sikur kënga nuk është ngritur për të, por për mjekrën e tij. I qethur, i rruar,
80 e ca vjeçari plak do të dukej si një i vdekur, i shëmtuar, që nuk mund të
trembte dot as pulat e fshatit, jo më një taborr me turq, t’i bënte ballë për
vite me radhë një perandorie të tërë. Kurse Vasiliqia, grekja e bukur, vetëm të
ishte idiote t’i rrinte tek koka një koke të tillë. Ishte tjetër kokë, koka që
iu ngrit kënga:
Koka në Stamboll, trupi në Janinë,
Të vranë, Ali Pasha, të shtrinë ...
Të
vendosje në Kamaren e Turpit në mes
të Stambollit atë kokë çilimiu për ta bërë sehir gjithë dynjaja, dhe për t’u
thënë të gjithëve ja ç‘kokë kemi prerë,
kushdo do të kishte të drejtën të mendonte se Turpi dhe Kamarja ishin jo për atë
kokë që shihnin, por për kokat e atyre që e kishin vendosur aty.
Pra,
secili përmendte kokat me mjekrat e mëdha që njihte të Kombit, por Ismail
Qemali, themeluesi i Pavarësisë dhe i shtetit shqiptar, u duk sikur i vuri
kapak muhabetit: mjekër e mustaqe më të mëdha e më të bukura se ato të Babait të Kombit nuk kishe ku gjeje për
argument.
Nuk
mund të kishte asnjë dyshim, edhe për faktin se ishte vetë Enver Hoxha ai që
fliste me admirim për trimëritë dhe mençurinë e tyre. Ndërkaq në asnjë rast,
dhe asnjë prej këtyre fytyrave të mëdha të kombit nuk ishte etiketuar apo
kritikuar për kufizime ideore, ndikime borgjezo-revizioniste apo diçka
e kësaj natyre.
Mjekrat
dhe mustaqet prej shekujsh ishin bërë pjesë e traditës kombëtare; njëherësh
edhe simbol i burrërisë dhe i burrit. Djemtë shqiptarë mund të shkonin ushtarë
apo të martoheshin, jo thjesht, kur mbushnin 16 apo 18 vjeç, por kur iu dirste mustaqja.
Ndërkaq,
gjithë ky devijim apo përmbysje e traditës në gjysmën e dytë të shekullit XX,
po ndodhte në një vend ballkanik, madje, në atë vend të Ballkanit, ku mjekra
dhe mustaqet ishin nishane e simbole edhe të dinjitetit, krenarisë dhe sedrës së
burrit, dhe ku, edhe thjesht prekja sado e vogël e mustaqeve nga tjetri, apo më
keq, e shara: të dhjefsha mustaqet, konsiderohej
çburrërim dhe paguhej me kokë.
Të
lodhur nga diskutimet dhe hamendjet pa fund e pa bukë, njerëzit u kthyen ta
gjenin shkakun e rruajtjes së mjekrave e mustaqeve tek politika dhe ideologjia.
Përkundrazi!
Tek politika dhe ideologjia, jo vetëm nuk u gjet asnjë mbështetje e argument,
por u konstatua se mjekra e mustaqe mbanin vetë themeluesit e doktrinës.
Lenini
dhe Stalini po se po, por, përpara tyre, dhe me mjekra shumë më të mëdha ishin
teoricienët. Engelsi dallohej për mjekrën dhe mustaqet, që në rininë e tij,
kurse koka e Marksit, “babait të komunizmit”, me mjekrën proverbiale,
gjigande, më tepër se një kokë me mjekër, i ngjante një grumbulli të madh
leshi, ku ishte vendosur një fytyrë.
Atëherë,
cila, pra, mund të kishte qenë arsyeja apo arsyet e këtij urdhri të çuditshëm
kundër mjekrave e mustaqeve, dhe kush, konkretisht, e kishte dhënë?
Në
fakt, qarkullonte një dyshim i bazuar,
se e gjitha kjo mund të ishte një iniciativë
e kryeministrit Mehmet Shehu, dhe Enver Hoxha, ose nuk ishte vënë në dijeni për
atë që ndodhte, ose, qëllimisht e linte vetë kryeministrin, për të parë sa larg
do të shkonte. Hamendja nuk ishte pa bazë, po të kujtoje, se kryeministri
dallohej për këto lloj iniciativash. Madje, jo shumë kohë më parë, në një fshat
të Librazhdit, gjatë një mitingu, ai e kishte kapur fort prej flokësh, prapa
qafe, një kryetar kooperative dhe i kishte bërtitur: Me këto mjekra e mustaqe, ju qafleshët doni të na sillni kapitalizmin
në Shqipëri!
Le
të mos ngutemi, tha dikush. Shpjegimet tuaja më duken ca naive. Ato janë thjesht
historira, folklor. Mua më duket ca më i thellë shkaku. Pse pikërisht Mehmet
Shehu është më i egri në këtë fushatë kundër mjekrave e mustaqeve? Ju duket i
besueshëm fakti që më i flakti të shfaqet pikërisht Mehmet Shehu, i cili vetë
ka pas lënë mustaqe që djalë i ri; pastaj në Luftën e Spanjës, po me mustaqe,
dhe gjithashtu me mustaqe edhe në Luftën Antifashiste Nacionalçlirimtare, kur
ishte komandant i Brigadës I Sulmuese? Shikoni fotografitë e Luftës. Në të
gjitha rastet e keni me mustaqe; atë dhe shumicën dërmuese të ish-partizanëve.
Shikoni dhe fotot e pasluftës. Asnjë. Egërsia e Mehmet Shehut, tha, shpjegohet
me kompleksin e hakmarrjes për fyerjen e madhe. Por gjenerali i madh i luftës
nuk mund të dilte nga karakteri i tij. Vdekja që zgjodhi Mehmet Shehu,
vetvrasja spektakolare në vitin 1981, ishte hakmarrja dhe sfida e jashtëzakonshme
e tij, pas së cilës Enver Hoxha nuk e mori vehten kurrë dhe siç është thënë, ia
shpejtoi vdekjen.
Gjithësesi, ideja e Enver Hoxhës ishte e
menduar mirë dhe është A-ja e çdo
sundimtari. Ata që vuri në rresht duhej të ishin krejt pa identitet: të gjithë
njëlloj, siç veprohet me rekrutët e rinj, të cilët, para se të rreshtohen si
ushtarë, të gjithë i kanë kokat të qethura zero,
sepse dihet, turma pa identitet, “njerëzit zero”,
sundohen më lehtë.
Kështu
u veprua me të gjithë, dhe priftërinjtë e hoxhallarët e gjorë, nuk mund të
bënin përjashtim.
Shpronësimi
duhej të ishte total dhe prona, bindja, dhe besimi fetar nuk duhej të linin
shenjë as edhe në fytyrat e njerëzve.
Koha
tregoi se ky grotesk, kjo shaka e
madhe, u kthye në bumerang, dhe se në thelb qesharak dhe grotesk ishte vetë
regjimi dhe ata që urdhëruan çmenduri të tilla, por kostoja ishte e madhe.
Fyerja
është më e rëndë se varfëria.
*
* *
Në
titullin e studimit të tij për lagjen Muratçelepias,
Vexhi Buharaja nuk përcakton kufij kohorë. Thotë përgjithshëm Vështrim panoramik për të kaluarën e
lagjes. Cila e kaluar? Dihet, siç
shkruan edhe vetë, se lagja është 300-vjeçare. Ndërkaq, studimi përfshin vetëm
200 vitet e parë. Po 100 vitet e fundit?!
E ka
lënë qëllimisht mënjanë periudhën prej
disa dekadash të socializmit, dhe, ndoshta, për
të fshehur këtë fakt, bashkë me të, ka shmangur edhe periudhën e
mbretërisë?
Nuk
duket çudi. Eshtë në logjikën dhe konstanten e gjithë krijimtarisë së tij. Këtë
periudhë Vexhi Buharaja e ka përjashtuar nga poezitë e tij, nga studimet,
shqipërimet, nga gjithçka.
Mos,
vallë, për të e kaluara e lagjes dhe
qytetit për të cilët shkroi ishte më e bukur se e ardhmja?
Në vështrimin panoramik ... të Vexhi
Buaharasë lagja jonë dhe qyteti ynë ka dritë. Me më shumë dritë akoma dhe më të
bukur janë lagja dhe qyteti ynë në shënimet e kronikanit turk, Evlija Çelebiu,
300 vjet më parë:
Ka 500 shtëpi të stolisura dhe të mbajtura mirë, mbuluar
me tjegulla të bukura. Shtëpitë janë dykatëshe. Ato janë të ndërtuara tërësisht
prej guri dhe janë vendosur mbi një truall që shtrihet në shtatë kodra e
përrenj. Eshtë një qytet i stolisur[7].
Në Berat gjenden 30 lagje ... Dhjetë janë të krishtera,
një lagje çifute, dhe nuk ekzistojnë lagje për frëngjtë dhe për evgjitët[8].
Gjenden gjithsej 30 foltore për besimtarët dhe ka 5
medrese ... Në lagjen “Muratçelebi” gjendet xhamia e Hysejn Pashajt. Eshtë një
xhami e re dhe e bukur. Eshtë një minare gjashtëkëndëshe prej guri, e stolisur,
nazike dhe e bukur, mbuluar me një kube ngjyrë qielli, dhe me tjegulla të kuqe
ngjyrë gjaku. Eshtë një xhami plot me dritë, bukuri e finesë, saqë nuk mund të
gjendet shembulli në shkencën e arkitekturës. Eshtë një xhami e dlirtë, e
çiltër dhe e paçmueshme. Ka pesë shkolla të dijes[9].
Pranë një rruge ndërtuar rishtas prej Hysejn Pashajt, bri
lumit, gjendet një vend me 100 dyqane, vendosur me rregull e harmoni, ku
mblidhen njerëzit e mësuar ... Disa njerëz bisedojnë me njeri-tjetrin dhe
zhvillojnë tema mbi dijet fetare, shkencore, poezinë, etj. Këtu gjenden shumë
poetë, oratorë ... Janë njerëz me dituri të thellë sa deti, por për sa i përket
fesë, nuk kanë shumë kujdes ... Këtu gjenden njerëz qibarë, të pjekur dhe të
zgjuar[10].
Në qoftë se një njeri në qytet derdh gjak (vret) dhe
ikën, struket në Mal të Thatë dhe shpëton nga dora e drejtësisë, ai vetë nuk
mund të kthehet kurrë në këtë qytet... Rreth qytetit të Beratit gjenden 77
vende dëfrimi dhe shëtitore... Në qytetin e Beratit, aty poshtë, pas tregut të
kazanxhinjve, mbi lumin e Osumit gjendet një urë e madhe për kalimin e
udhëtarëve, karshi, në Varosh të Thatë. Ura gjithsej ka nëntë harqe prej druri,
por themelet e urës qëndrojnë mbi këmbë prej gurësh të çuditshëm, të zhytur në
ujë. Pjesa e sipërme e urës është e shtruar me material lisi. Eshtë diçka e
çuditshme dhe rrallë takohet. Në Hercegovinë, në qytetin Koxha (Foçe), një urë
që gjendet mbi lumin e thellë është ndërtuar në kohën e Sulltan Sulejmanit, por
ajo përbëhet vetëm nga një hark druri. Kurse kjo e Beratit është e pajisur me
nëntë harqe të bukur (Zoti e ruajtë!)[11].
Qyteti i Beratit, si një vend bjeshkor, me ajër e ujë të
pastër, djemtë e vajzat i ka të shëndetshëm; ka njerëz të edukuar, të
përmbajtur. Të gjithë janë të bukur, të shkëlqyer dhe, në përgjithësi, janë
qejflinj e dashuronjës. Djemtë shëtisin të armatosur dhe betohen për armët e
tyre; janë të gjallë e të hedhur, dhe, për gjënë më të vogël, mbërthejnë
shpatën dhe të vërsulen (Zoti na ruajtë!)[12].
Ky popull është një fis fisnik i Shqipërisë ... Janë
luftëtarë trima, të rreptë e sypatrembur (Zoti na ruajtë!)[13].
A
mund të pengohet dhe të ndalet koha?
*
* *
Vexhi
Buharaja ka në fondin personal mijra
faqe librash, studime, shqipërime nga autorët më të mëdhenj të botës, por në
dorëshkrim, të pabotuara.
I
mësuar vetëm me lënien në dorëshkrim
në fondin e tij personal për shkak të
censurës së përhershme, tek ai fjalët libër,
botime, publicitet, kopje e parë, autograf ishin zbehur, e kishin humbur
kuptimin - dhe, ai vetë - edhe shpresën.
Për
kënaqësinë dhe emocionin që botimi i një libri i sjell autorit, shkrimtarë të
ndryshëm të botës kanë bërë përkufizime nga më të ndryshmet: lumturia më e madhe, si kënaqësia që të jep lindja e fëmijës
etj.
Poetit,
publicistit, filologut, studiuesit, orientalistit dhe përkthyesit të shquar
Vexhi Buharaja iu privua djersa dhe shpërblimi, por sidomos, kënaqësia më e
madhe e jetës; kënaqësia dhe gëzimi i krijimit.
Dhe,
ky është krimi më i madh ndaj tij.
Ndërkaq,
dorëshkrimet - vepra të gatshme të këtij personaliteti janë dëshmi dhe prova
krimi.
Sot,
ende të pabotuara, ato ngjajnë me dëshmitë e një krimi të pandëshkuar. Madje,
krim i dyfishtë: ndaj autorit dhe ndaj kulturës shqiptare.
Vexhi
Buharaja u është lënë vetëm patriotëve,
krijuesve të Beratit. Ahmet Kondo dhe Izedin Hima kanë shkruar libra me vlera
për të. Shkrime shumë të mira kanë botuar Agim Dishnica, Agim Mehqemeja, Ajet
Nallbani, Simon Vrusho dhe, sidomos Bedri Telegrafi, që është edhe njeri i
familjes. Por Vexhi Buharaja nuk është krijues lokal; aq më pak i familjes.
Për orientalistin, poetin, studiuesin dhe shqipëruesin e shquar është
përgjegjës shteti dhe shoqëria shqiptare.
Botimi
dhe ribotimi i Shah-Name-së në vitet
2001 dhe 2010 nga shtëpia botuese Naimi
dhe disa studime të Shaban Sinanit janë të vetmet ndërmarrje nga qendra për këtë personalitet të madh
të kulturës shqiptare. Por, në këtë qendër
nuk hyjnë hiç as Ministria e Kulturës, as shteti.
Një
kolanë me botimin e veprave kryesore të Vexhi Buharasë, do të ishte, thjesht,
një moment inaugurues.
ARSHIN XHEZO
Ece zbathur në
shkretëtirë,
Përdore e more Saadiun
Dhe e solle në
shtëpitë tona,
Mysafir.
Por ty të harruam
Megjithëse edhe rëra,
Ka kujtesë gjurmësh.
Prisnim të ikje, që të
dinim ç‘humbëm.
Përsëri vdiq Saadiu
dhe e futëm në arkivolin
Si mirazh,
Lëkunden në ajër,
Qindra duar të
ngritura lart,
Që të mbajnë Ty
shenjtor, dhe të çojnë,
Në asnjë varr.
No comments:
Post a Comment