Pianisti

KRISTAQ TURTULLI

                                                                  

I

Zilja e telefonit tringëlloi me poterre. U drodha dhe me inat ngjesha fytyrën pas nënkresës së lagur prej djersës. Mbrëmë erdha vonë në shtëpi, për shkak të trafikut të rënduar. Ndërsa gjatë natës ishte zagushi, mungesë ajri dhe gjumin e bëra me copa. Tringëllima acaruese e cërres më shkaktoi një shije jo fort të këndshme. U ngrita ndenjur, fërkova sytë dhe vështrova hijet gjarpëruese që dridheshin në mur.

Tingëllima e ziles u përsërit gjithë këmbëngulje, gati urdhëruese. Flaka mbulesën e qullur nga djersa, duke sharë e mërmëritur nëpër dhëmbë. Ngrita dorezën e ftohtë të telefonit dhe shtrëngova tëmthat.

– Alo, – fola mbytur dhe u kollita.

– Halo! Më dëgjon? Halo, jam Belbani, – foli zëri i zvargur përtej linjës telefonike.

– Fol, të dëgjoj, – i thashë. Ndërsa me vete shtova: Belbani! Hej dreq. Mugëtira e kohës lëvizi me ngërç dhe më thërrmoi gjumin e copëtuar. Për çfarë i paska shkrepur plakushit Belban të cilit pothuajse ia kam harruar figurën. Pa më telefonuar kurrë, më shkund dhe kur akoma nuk ka feksur agu i mëngjesit.

– Halo. E more vesh? Ka vdekur Poli, Polikroni.

Nuk i ktheva përgjigje. Nga ta merrja vesh mijëra kilometra larg! Shtrëngova tëmthat.

– Halo. Më dëgjove? – ngulmoi Belbani.

– Të dëgjova, – i fola thatë: – Të dëgjova. Perëndia e ndjeftë!

– Halo, – vazhdoi Belbani. – I gjori vdiq i vetëm në fshat. I varfër, si Jeronim de Rada. More për çudi edhe Polikronit i gjetën një cironkë të thatë në xhep. I  gjori Poli, amanet e la; ta varrosin në bashtën e shtëpisë, jo në varrezat e fshatit, prapa kishës pa kambanore.

‘Nuk dua të kullosin mbi mua derrat e dosat. Të mos më shkelin harbutët.’shkruante...

– Halo, më dëgjon? U fyen katundarët. Shuk e bënë letrën prej inatit dhe thanë, si gjallë dhe vdekur s’u mor vesh. Allasoj ky njeri. Eh! Merhumi Poli, se mos dëgjon dhe shikon...

Mu bë sikur fryu erë prej dritares gjysmë të hapur dhe më ftohu damarët e qafës. Hodha krahëve xhaketën e pizhames. Fërkova përsëri sytë dhe gogësiva. Belbani vazhdonte të fliste, më kërkonte të falur:

– Halo. Jam plakur mik. Më ka zënë veshi se andej nga ty mëngjesi vjen vonë dhe harrova...

 Por unë nuk dëgjoja...

 Allasoj njeri, përsërita instinktivisht me vete. Plaku Belban më zgjoi kujtimet e shumë viteve të shkuara. Atëherë, kur isha mësues i ri, i gjuhës ruse...

 

II

Dita ishte e bukur por e ftohtë. Përpara kafesë së vjetër ‘Kuçi gota’ dëgjova që më thërrisnin:

– Hej presor!

 Ishte Belbani, përgjegjësi i shtëpisë së kulturës së qytetit.

Belbani qe së bashku me Polikronin, që e thërrisnin shkurt Poli. U gëzova që i takova. Nuk do ngrysja pasditen vetëm si murg.

– Dhe Poli tashi zbriti, – tha Belbani dhe më vendosi dorën miqësisht në shpatull.

Poli luajti kryet në shenjë aprovimi e më përshëndeti.

Belbani ishte burrë i shkurtër, këmbështrembër, po të ecje pranë tij të godiste me bërryl. Ai qe fjalëshumë, baballëk, rrumbullak, me flokë të rëna dhe vetulltrashë. Fytyra e mbushur që i djersinte me shkak e pa shkak. Atij i pëlqente të mbante kapelë dhe rroba doku kaki si kinezët. Këpucët e vjetra, të zbardhëlluara ushtarake me qafa nuk i hiqte dimër dhe verë. Këmishën prej doku kaki nuk e fuste brenda pantallonave, por e linte të varur, ndoshta për shkak të barkut.

Poli qe e kundërta e tij. Burrë i gjatë, hundëmadh, kockor, me flokë të dallgëzuar, gështenjë, të lyera me xhelatinë. Ishte i vetmi në qytet dhe në rrethinat përreth që lyhej me xhelatinë. Cepat e ballit i qenë zbuluar dhe i kishin marrë formën e një gadishulli. Poli qe burrë i heshtur, i qetë, i mbyllur. Rrobat i mbante të pastra akull dhe jaka e bardhë e këmishës i qëndronte gjithnjë e pa kopsitur e ngritur. Si të ndalte erërat e forta, të mos i ftohnin qafën. Këpucët me shollë i shkëlqenin, i lustronte me kujdes. Në kontrast me natyrën, këmisha e ngritur i ndriste dhe ngjante si njeri i hekurosur. Poli nuk jetonte në qytet, por në cepin më të skajshëm të fshatit Boro dhe ish i pamartuar.

Me Belban Shakën më lidhi bilardoja. E luanim ndonjëherë në muaj në shtëpinë e oficerëve. Kur i gjenim të lira, se shpesh ato ishin të zëna. I shkoja pas ujërave Belbanit, ishte njeri me huqe. Por ai kish fletë të përhershme anëtarësie për të hyrë në shtëpinë e oficerëve dhe luajtur bilardo.

Belbani m'u gjend në mot të ftohtë janari, me ngricë. Disa ditë më parë dëgjoi që kërkoja të blija jorgan, por s’gjeja. Me dy kuvertat e holla nuk ndjeja të ngrohtë, në hotelin e ftohtë pa ngrohje. Ai erdhi në dhomën time të akullt dhe më dha të mbulohesha me perden e kuqe të skenës deri sa të blija jorgan.

Dikur Belbani bëri kërkesë në komitet të vinte bilardo në shtëpinë e kulturës.

‘O shokëni, sa të bredhin ftujakët rrugëve të qytetit, le të luajnë bilardo.’

‘Kërkon të vesh bilardo në shtëpinë ku bëhet art dhe kulturë, do të ndezësh kumarin! Të ushqesh shfaqjet e huaja,’ i thanë shokët e partisë.

‘Nuk është Belbani për ato punë të fëlliqura. Vetëm një gjë nuk kuptoj; përse vetëm shtëpia e oficerëve ka bilardo?’ u foli ultas, me druajtje Belbani.

‘Shtëpia e oficerëve është në varësi të Ministrisë së Mbrojtjes dhe Shtëpisë Qendrore. Detyra jote si përgjegjës është të përmirësosh punën. Të tërheqësh rininë më pranë artit dhe kulturës revolucionare.’

 Belbani i vuri kyç gojës për çështjen e bilardos. Ndërsa veten e shau mbarë e prapë: T’ëmën e s’ëmës, buf i dreqit, shkove e kërkove si breshka gozhdën. Mos do të ta shkulin prej goje dhe këtë kafshatë?

Belbani i kishte qejf karambolet. Të fuste disa bila njëherësh dhe të fërkonte barkun me kënaqësi. Por karambolet i bënte rrallë e për mall dhe për këtë tërbohej. Poli vinte rrallë e luante rrallë, me ngathtësi. Nuk qe fort i vëmendshëm në lojë, humbiste gjithnjë. Prandaj më shumë parapëlqente të ulej në stol. Pinte cigare e ndonjë gotë fërnet dhe sypicërruar ndiqte në heshtje lojën. Të dy ishin rreth të pesëdhjetave, ndërsa unë njëzetepesë vjeç.

Që prej tre vjetësh jepja lëndën e rusishtes në gjimnazin e vetëm të qytetit të vogël jugor. Shtëpitë e gurta, të ngucura njëra pas tjetrës, ngjanin sikur donin t’i kacavirreshin me ngut shpatit të malit. Buzë mbrëmjeve, në postafët e gurtë, anës dyerve, uleshin gratë, thurnin triko me shtija dhe ternin thashethemnaja. Pensionistët luanin shah ose domino në lulishten e vogël përballë stadiumit të lojërave me dorë. Anës oborreve të shtruar me plloça guri, harliseshin trëndafila të bardhë e të kuq dhe nëpër saksi rriteshin karafila e borzilokë. Qyteti ishte i vogël por me vajza të bukura, të hijshme, të cilat përgjoheshin hap pas hapi nga sytë vigjilentë të familjarëve dhe miqve.

 Kur miqtë më pyesnin: si shkon atje? unë fare lehtë mund t'ua ktheja: ‘Pa m'u gremisni tutje! Më pyesni si shkoj atje, hë? Merreni me mend, ç’mund të bësh në një qytet ku vajzat shkojnë flenë me pulat.’

 Për inat të tyre, u thosha:

 ‘Jo keq. Qyteti ka trëndafila e borzilokë dhe vajza të hijshme.’

 S’doja t'ua bëja qejfin. Por shpesh qyteza më ngjante me një guaskë are e flakur në vrimë. Ishte gjëja më e mërzitshme e botës dhe frynin vazhdimisht erëra. Netëve të thella nëpër rrugë e rrugica dilnin dhe bridhnin qen të dobët rrugaçë e mace kobashe. Të dukej sikur turreshin me kope prej malit. Përmbysnin koshat e plehrave, ziheshin, kacafyteshin dhe lehnin e mjaullinin me potere.

Nuk duhet t'ia haja hakën qytetit të vogël. Nuk gjeje të dytë për glikonë e famshme që përgatitej nga kokrrat e pa arrira te arrës së cilës i fusin një bajame e një karafilkë. Përveç kësaj, qytetarët kishin shumë për zemër rrushin, ullirin, fikun etj.

Shokët i shkelnin syrin njëri-tjetrit dhe qeshnin me ironi. Ata e mbanin mend mirë sa gurë u lëvizën dhe sa sherr u bë nga unë e familja ime të mos shkoja në atë qytet. Pa ndarë të qeshurën e keqe, më thoshin:

‘Ore birbo, shiko mos ngecesh me ndonjë të hijshme jugore!’

Tundja kokën dhe nuk u ktheja përgjigje.

Qeshnin, përse të mos qeshnin. Përfundova një shkollë të lartë dhe ëndrrat e mia përfunduan në shkumë sapuni. Qyteti im ndodhej larg, në lindje. Dhe s’ishte e mjaftueshme dita e diel për të shkuar në shtëpi dhe kthyer brenda ditës. Autobusët dhe makinat numëroheshin me gishtat e dorës. Rruga për në qytetin tim qe e keqe, me kthesa, të përpjeta dhe tatëpjeta. Një pjesë e rrugës e paasfaltuar, e shtruar vetëm me zhavorr.

Nuk është turp ta them. Në muajt e parë të emërimit, më shkundte rruga, më bënte për qepë me kripë. Më përziheshin zorrët, më zinte makina dhe villja. Kjo ma ndizte më tepër marazin. Ndërkohë shumë prej bashkëmoshatarët e mi, shëtisnin dhe argaliseshin çdo mbrëmje lulishteve të qytetit tim të lindjes.

Me kohë m’u regj lëkura. E pranova pa kushte largesën dhe nuk më bënte përshtypje. Më duheshin të paktën dy ditë të shtrënguara për të shkuar pranë familjes dhe miqve. Prandaj më binte ta bëja këtë rrugë pak a shumë një herë në muaj. Me bezdi dhe inat të heshtur i shkoja dhe merrja lejë drejtorisë së shkollës. Të më jepte pushim ditën e shtunë dhe dy tre orët e para të ditës së hënë. Rami Dërrmaku, drejtori pa ngritur kokën, vinte vërdallë, përtypej dhe pa parë nga unë, më jepte lejë me gjysmë zëri. Psherëtinte thellë, mërmëriste, sikur të mos isha në zyrë:

– Hej bela, me kë mësues ta zëvendësoj për rusishten.

Dreq o punë, sikur ishte faji im që qyteti im i lindjes gjendet larg dhe përsëri faji im që isha diplomuar për rusisht. Së paku një herë në muaj a nuk kisha të drejtë të shkoja pranë familjes? Kërkesat e mia për afrim pranë shtëpisë ishin bërë kapicë në zyrën e kuadrit. 

Qyteti si gjithnjë ishte sy e veshë. Djalë isha, më ziente gjaku, e ndonjë simpati e vakët më tretej në çast prej frikës së përgojosjes. Më dukej vetja jetim në një qytet jetim që ngucej me nervozizëm në gji të malit. Preferoja të barisja pa ndonjë qëllim në trotuare, nën blirë.

Kur lodhesha së shëtituri, kthehesha në dhomë, përktheja për qejf Eseninin. Ose bridhja shikimin përtej dritares për të humbur mendjen. Herë shihja me indiferentizëm plakën e vetmuar Efigjeni të ulur në stolin prej kashte, me macen bardhoshe në prehër. Flokët e argjëndë, të mbledhur topth prapa kokës. Me jakë të madhe punuar me grep, si nxënëset e shkollës fillore. Ajo çdo mëngjes dhe mbrëmje bisedonte me macen bardhoshe. Së paku plaka e kish një mace që thyente gjuhën. Dy herë më ftoi të pija kafe me të. Por ajo ngaqë ish miope, katër herë në vend të merrte filxhanin e kafesë, gabimisht më kapte për gjuri...

 III

Vështrova me bisht të syrit nga shtëpia e oficerëve, oxhaku i së cilës nxirrte tym të bardhë. Me siguri tymi dilte prej kuzhine. m’u bë sikur ndjeva në hundë erën kundërmuese dhe provokuese të paçes së kokës, gatuar prej Listo kuzhinierit.  

– Shkojmë bëjmë një dorë bilardo, – u thashë. Ndërkohë mendova, me këtë rast mund të haja një pjatë të shijshme paçe koke. Rrëkëlleja e një birrushkë të freskët Korçe.

Belbani hapi këmbët dhe futi duart në xhepa. U përtyp me bezdi. Ia bëri me kokë nga shtëpia e kulturës që gjendej përtej bulevardit:

– S’e lë vetëm shtëpinë e kulturës. Duhet të pres një studente të përfundojë provat në piano.

– Një studente luan në piano! – ia bëra me habi.

– Ëhë! Bija e doktorit. E njeh doktor Samiun? – më pyeti Belbani.

– E njoh doktor Samiun, – u përgjigja.

– Çupën e doktor Samiut e mban mend?

– Më kujtohet, – i thashë.

– Paska vajzë studente doktor Samiu, – ia bëri Poli me vështrim të perënduar diku.

– Përse habitesh, – ia ktheu Belbani: – Është çupë për kokën e çupës, lozën në piano.

– Luan në piano! – mërmëriti përhumbshëm Poli.

– Ëhë, lozën që ç’ke me të, – pëshpëriti Belbani.

– Kur ka ardhur bija e doktor Samiut? – pyeta. Dodonën, të bijën e doktorit e pata nxënëse në vitin e parë të emërimit tim në qytet. Ajo ishte në vitin e fundit të shkollës së mesme. Për bukuri e hijeshi dallohej mbi të gjitha vajzat e tjera të shkollës.

– Ka ca javë. Doktor Samiu m'u lut të sillte çupën pasdite në shtëpinë e kulturës, më tha: lëre të lozë në piano.

– Me sa më kujtohet, Dodona duhet të jetë në vitin e dytë të konservatorit, – i thashë.

– Nuk e di, – ia bëri Belbani dhe më vështroi me bisht të syrit.

Ndërsa unë e dija si dreqi, Dodona ishte në vitin e dytë të konservatorit. Kur jepja mësim ndjehesha si në gjemba prej zhbirimeve të shikimeve. E qeshura e saj kumbuese gjithë çiltërsi, më turbullonte. Ajo nuk tregonte shumë interes ndaj lëndës së gjuhës ruse dhe unë nuk e vlerësova me notën maksimale. Në muajin e fundit të vitit shkollor drejtori Rami Dërrmaku më tha një ditë si gjoja rastësisht:

‘Dje piva kafe me doktor Samiun. Ai më tha se mendon ta dërgojë të bijën në konservator të studiojë për muzikë.’

‘Shumë mirë,’ i thashë.

‘Muzikës nuk i nevojitet gjuha ruse,’ më tha.

‘E di,’ thashë pa e pasur mendjen plotësisht aty.

‘Ngrije ndonjë herë të përmirësojë mesataren.’

E folura e drejtorit Rami Dërrmaku ish midis miqësores dhe urdhërores.

 Më erdhi t’i bërtisja në fytyrë. Ore buf që fshihesh pas karriges së drejtorit. Ç’më di mua, të bëj allishverishe me profesionin e mësuesit? Isha në vitin e parë dhe drejtori, si të m'i kish blerë mendimet, më vështroi ngultas, me qesëndi. Më hodhi një shikim autoritar, si të më thoshte: ‘more djalë je akoma tek A-ja e profesionit, dëgjona ne të vjetrit’. Më tha:

‘Shiko ti, bëj detyrën ti,’ nënqeshi.

Sugjerimin e drejtorit ma përforcuan edhe disa kolegë të tjerë. Ndërsa shikimet e tyre më thoshin: djalë, nuk e vret njeri mendjen për rusishten. Kjo gjuhë ka mbetur aksidentalisht në tekstet tona shkollore. Ne tani nuk jemi më miq me rusët. Pra, tani ajo është një gjuhë e vdekur. E vdekur! Si guxoni! Më fyeni lëndën që e jap me shumë dëshirë. Fyeni gjuhën e një populli të madh. Gjuhën që i kënduan me aq patos, Tolstoi, Pushkini, Esenini, Çehovi... I gëlltita menjëherë fjalët që doja të thosha. E dija, do më futnin me shumë dëshirë në qerthullin e shëmtuar të politikës, për të mos dalë kurrë. U ndjeva bosh, lëviza shpatullat i nervozuar dhe pa i vështruar, ika.

Dodonën e ngrita në mësim ditën e nesërme. Qerpikët e saj të gjatë e të zezë dridheshin. Ishte përpjekur të mësonte, por jo aq sa të meritonte notën maksimale. Me dorë të dridhur dhe me gjysmë zemre i vura dhjetë. Fundja nuk do shkojë në universitet të studiojë gjuhën ruse, do mësojë për muzikë, e ngushëllova veten.

Prandaj nuk e mora fort me qejf vajzën e doktor Samiut edhe pse kurmi i derdhur i asaj bukurosheje më pështjellonte.

 Nuk e dëgjova përgjigjen e Belbanit. Poli pinte cigare sy picërruar dhe qëndronte indiferent.

Belbani vështroi i mërzitur orën e dorën dhe eci i pari drejt shtëpisë së kulturës. Mesa kisha dëgjuar, ai pat përfunduar shkollën dy vjeçare për metodist kulture. I binte pak fizarmonikës. Vite më parë në një stërvitje ushtarake i ndodhi një plasje në stomak, e çuan urgjent në spital. Pas kësaj e liruan prej ushtrie dhe e caktuan përgjegjës të Shtëpisë së Kulturës.

I ramë pas. Belbani qëndroi në krye të derës së madhe dhe puthiti këmbët si ushtarak. Mbajti vesh.

– Dëgjoni gjë? – pyeti.

M'u bë sikur dëgjova disa tinguj të lehtë pianoje që lëviznin nëpër erë. Por nuk isha i sigurt. Belbani u kthye nga ne. Vuri duart në mes dhe luajti kryet si të na thoshte: Bah, sa punon kjo e bija e doktorit. Lodhet shumë e gjora.

– Presim dhe ca, – foli pas pak Belbani.

– Si të duash. Presim.

U ula galiç dhe mbështeta shpinën në murin e ftohtë. Prej oxhakut të shtëpisë së oficerëve vazhdonte të dilte tym i bardhë. Era e mrekullueshme e paçes më përkëdheli hundët.

IV

Poli u fryu shkallëve prej graniti e shtroi mbi to shaminë e bardhë. U ul mbi shami. Me majat e gishtave ngriti me kujdes pantallonat te vijat e hekurosura, të mos i zhubroseshin. Plogështisht vazhdoi të thithte cigaren dhe të largonte tymin me dorë. M'u qesh. Isha gati t'i thosha: kur s'e duron duhanin përse e pi? Ishte njeriu më fjalë pakë që kisha njohur. Nuk kishte shumë dëshira dhe gjëra të veçanta që t'i interesonin. Prania e tij nuk mërziste e bezdiste njeri. Më dukej sikur në personin e Polit ish tipiku i magazinierit të fshatit. I vetëm, i gërmuqur mes shkresave, thasëve të fasuleve, fruta-perimeve, mullarëve me kashtë në magazinën e vjetër të fshatit Boro. Ai më shumë dëgjon, mbyllet në magazinë dhe bën mbledhje e zbritje për hyrjet e daljet. Fshatarët grinden, llomotisin, ndërsa ai dëgjon vetëm një melodi, gërr-mërin e pandërprerë të minjve. Nuk e di për çfarë arsye, por kur zbret në qytet vishet me kujdes, me sqimë dhe këmisha e bardhë i ndrit. Trupderdhur, në dimër i ka hije palltoja gub dhe kostumi që mban. Duket snob, maniak, njeri i vogël që i ka perënduar koha. 

Me siguri fshatari Poli zbritjen në qytet e quan ritualin më të rëndësishëm të jetës. I gjori, kërkon të bëhet qytetar me zor. Mua nuk më prish punë. Le ta jetojë si të tjerët botën e tij të vogël katundare.

Dikur më tërhoqi paraqitja dhe veshja impozante e Polit. Me lirshmëri zgjata dorën ta takoja. Me shpresë se mos gjeja një njeri interesant. Më tërhoqi lëkura e bardhë dhe paraqitja e tij e hekurosur.

– Është presor i rusishtes, – i tha Belbani.

– Bukur, – mërmëriti Poli dhe luajti kryet: – Fort bukur.

 Shprehja e fytyrës së tij qëndroi pa lëvizur. Më preku vetëm majat e gishtave dhe dorën e tërhoqi menjëherë. Vështrimin e kish të përgjumur, të ftohtë. Gishtat e tij m'u dukën të akullt. U ndjeva bosh.

Nuk gjeti ndonjë fjalë tjetër të thoshte, por ‘bukur, fort bukur!’ ia bëra me vete. Mos donte të tallej?! Kur edhe shqipen nuk e fliste mirë. Në mbledhjet e këshillit pedagogjik të shkollës, shpesh ndjehesha si biri i njerkës, më poshtë se mësuesi i punës në dru. E gjitha kjo për faj të politikës. Çdo gjuhë të huaj të mësojë njeriu është një dritare e re në jetë, më thoshte nëna. Ajo ngulmoi të studioja për gjuhën ruse. Për shkak të miqësisë e nostalgjisë që kishte me disa gra ruse të cilat i njohu kur punonte për tharjen e kënetës.

Poli qëndroi në heshtje gjatë gjithë kohës. Një hop më hipi inati, t'i bërtisja në fytyrë: Pa thuaj edhe njëherë ‘bukur’. Sigurisht për një tip si ti është ‘bukur’, ndërsa për mua është skëterrë.

Ai dukej moskokëçarës, me mosinteresim të plotë për çfarë bluaja unë në mendje. Më la përshtypje të turbullt. Nuk thonë kot, të pret veshja po të përcjell mendja. Të mos ishte Belbani, me Polin nuk shtyhej pasditja. Qe një gjë si e gërvishtur, me grënçka në tokë të thatë. Shpesh kur fliste ia këpuste kot, roma për toma. Më dukej sikur mendja i punonte për shkarpa. Aq sa mezi prisja të shkëputesha prej tij.

‘Nuk më ke thënë, me çfarë i pëlqen të merret Poli?’– pyeta një ditë Belbanin.

‘Poli, hëm! Siç e di i mbyllur në atë magazinë fshati, – më tha Belbani, – Pa grua, pa fëmijë, pa njeri.

‘Nuk më kuptove. Të pyeta, me çfarë i pëlqen të merret, përjashto magazinën?

‘Me përjashtim të magazinës, me asgjë, absolutisht, asgjë,’– më tha Belbani.

V

U mpiva ashtu, i ulur në bisht. U ngrita në këmbë. Belbani vështroi përsëri orën e dorës dhe mërmëriti me zë të ndryshuar:

– Doktor Samiun e kemi mik të mirë dhe kjo luan shumë.

– Kush luan shumë? – pyeti me përtaci Poli.

– Të thashë, çupa e doktor Samiut.

– Aha, – ia bëri Poli indiferent dhe u ngrit në këmbë. Vështroi pantallonat me shqetësimin e ndonjë zhubrosje të papritur, – Ikim.

– Presim edhe pak, – tha Belbani.

– Presim, – ia bëri Poli apatik.

– Ka kohë që luan në piano? – e pyeta.

– Nja tre a katër orë të mira, – u përgjigj Belbani.

Me thënë të drejtën më brente kureshtja të shihja Dodonën, ish nxënësen time. Si do t'i kish ecur shëndeti dhe sa ishte zbukuruar gjatë këtyre dy vjetëve të jetës studentore. Ndoshta sëmundja mund ta kish zbehur pak. Në mbrëmjen e maturës së klasës së saj, Dodona i ra sallës mes për mes dhe më ftoi në vallëzim. U pështjellova, ajo vetëtinte e gjitha. Sa e magjishme ishte dreqja. Ajo ma vendosi lehtësisht dorën bardhoshe e topolake mbi shpatull. E tërhoqa pranë. Dora ime shkau lehtë në trupin e saj të derdhur dhe u preh e druajtur në belin e hollë. Ajo u drodh pak prej prekjes sime, por unë bëra sikur nuk e vura re. Më dukej sikur e gjitha farfurinte dhe kurmi i saj i derdhur përhapte aromë dehëse. Ajo më shihte çiltërsisht në sy dhe buzëqeshte. Mua më dukej sikur fluturonte. U drodha. Befas më hipi një trill i çmendur, t'i thosha, je e mrekullueshme dhe t'i thosha: të dua! Por kur u kujtova që isha mësuesi i saj… Më erdhi inat me veten. Përse atë moment duhej të isha në pozitën e mësuesit e jo të një djaloshi të ri që magjepset prej bukurisë dhe hijeshisë së femrës? Për të përzënë plogështinë time i thashë:

‘Pra vendose të ndjekësh studimet e larta, kështu?

Ajo luajti kryet e gëzuar.

‘Ëhë’, ia bëri.

‘Të pëlqen muzika?’

‘Shumë. Dua të bëhem muzikante e madhe.’ Ajo m'u duk shumë e lumtur. Ishte e shpenguar, gjendej akoma në shilarësin e adoleshencës. Nuk kuptonte pështjellimin e një mashkulli pranë një bukurie ndezëse femërore. Ajo kërkoi të rrotullohej sipas muzikës dhe unë dallova cepin e tulipanit të bardhë të gjoksit. U tërhoqa i trishtuar. M'u duk vetja i marrë. Përnjëherësh e ngushëllova veten: në detyrën e mësuesit do të hasja pothuajse çdo vit bukuri të tilla provokuese, me tulipanë dhe zambakë gjoksi të mrekullueshëm. Prandaj duhet t'i frenoja ndjenjat. Më vonë atë natë erdhën të tjera vajza, më ftonin të vallëzoja, nuk pranova. Nuk doja ta përzieja aromën kundërmuese të kurmit të Dodonës.

VI

Filloi të frynte erë dhe Poli shtrëngoi pas qafës jakën e bardhë të këmishës. Belbani hoqi kapelën, la t'i freskohej koka. Fërkoi me shami djersët që i kishin mbuluar çaçkën e zhveshur të kokës. Shkundi kapelën pa qenë nevoja dhe me inat e rrasi në kokë. Mbajti vesh mos dëgjonte gjë. Mblodhi buzët dhe tha:

– Hymë brenda. Ta kujtojmë çupën e doktorit, të mos lodhet shumë. Kemi përgjegjësi qytetare po u sëmur çupa e doktor Samiut.

Vështrova nga Belbani. M'u duk ironik.

– Shko ti, shko, – i tha Poli.

Belbani hyri në korridorin e Shtëpisë së Kulturës. Pastruesja kish lënë në cep të murit, kah derës kovën dhe leckën që lante parketin. Belbani mori kovën duke sharë dhe luajtur kryet me inat, për pakujdesinë e pastrueses. I fshehu pas një të ndare. Unë pa e bërë të gjatë i rashë Belbanit pas.

Poli qëndroi në krye të derës në mëdyshje. Belbani ia bëri me dorë ta ndiqte dhe preu nga korridori i majtë. Unë afër tij. Pas meje dëgjova këpucët me shollë të Polit. Belbani mbajti këmbët dhe ktheu kryet ngadalë. Vuri gishtin tregues mbi buzët si të na thoshte; mos flisni. Qetësi. Vështroi ngulët nga ne.

– Të ketë ikur dhe ne nuk e kemi vënë re? – pëshpëriti.

– Kush? – pyeti për herë të tretë Poli me zë të vakët.

– Çupa e doktorit. Kaq shpejt harrove? – shfryu me inat Belbani.

Poli nuk u fye. Fytyra i qëndroi pa lëvizur, vetëm sytë i brodhën gjetiu. Unë ngrita supet. U pendova që isha bashkuar me ta. Më mirë të kisha qëndruar vetëm dhe të mendoja diçka tjetër. Më mundonte një strofë e një poezie të mrekullueshme që po përktheja prej Pushkinit. Poezia fliste për një dashuri të tradhtuar, vrasje dhe një shall të zi. Vetëtimthi më mbiu në mendje pyetja: përse duhej të fshihej prej nesh e bija e doktor Samiut, ajo nuk e di që ne presim jashtë në korridor?

Belbani mori frymë thellë dhe ndenji një hop i menduar. Vështroi me mëdyshje nga korridori. Dukej i hutuar. Nuk e kuptoja Belbanin. Ç’e kish këtë hutim në ambientin që drejtonte për vite me radhë. Ai njihte më mirë se kushdo çdo vërë dhe vërushkë të shtëpisë së kulturës. U lëkund si të ish i dehur dhe vështroi shpejtas nga ne.

– Të ketë ikur, – përsëriti i zhgënjyer.

– Le të ketë ikur, – ia bëri i bezdisur Poli.

– Duhej ta shihja. Nuk u shkula prej pemës, – pëshpëriti i nervozuar Belbani.

Ai na bëri shenjë të dilnim jashtë. Si të shushatur i ramë pas. Nuk kuptonim se çfarë donte të bënte dhe ku donte të dilte. Belbani zbriti shkallët me nxitim. Ndaloi në cep të Shtëpisë së Kulturës, nga e majta, nën blirin e vjetër. Vështroi nxitimthi nga ne.

– Ka ditë, vjen e ikën si era dhe unë e pres si debil tek dera, – pëshpëriti dhe shtoi: – Herë e gjej dhe herë s'e gjej. Kur kthej krahët, dëgjoj gërvishtjen e kanatës, nuk shoh njeri të hyjë dhe të dalë prej dhomës. S'e marr vesh është era apo është ajo. Herë dëgjoj muzikë që shkund gjithë godinën dhe herë më duket sikur më zukasin veshët.

– Të bëjnë veshët, qysh dhe përse? – pyetëm të habitur unë dhe Poli në një gojë.

– Nuk mendoj se më bëjnë vërtet veshët, jo. Të gjitha e kanë një shkak, një pikënisje. Shkaku i shkaqeve është çupa e doktorit: – tha Belbani.

– Bija e doktorit! – ia bëra i çuditur.

– Ëhë, – psherëtiu Belbani dhe shtoi: – U gëzova që ju gjeta. Më qenë ngulur si shtiza në brinjë; çudia, mërzia dhe bezdia.

– Po përse!? – fola gjithë ankth.

– Hëm... Ti presor je i zënë me ftujakë dhe mësime, ndërsa Poli është i zënë me veten. Nga fshati vjen me hope, rrallë e për mall: – ia bëri Belbani me zë të errët. Heshti një hop dhe shtoi me zë misterioz: – Do t'u thom një gjë të rëndë, të tmerrshme. Skandal e shkuar skandalit. Veç mos e bëni me fjalë. Më premtoni? Jo për gjë, por nuk dua që fjala të dalë prej meje.

– Të premtoj, ç’e diskuton, – i thashë me plot gojë, i paduruar për të mësuar diçka rreth Dodonës, nxënëses sime.

Poli lëvizi kryet me mërzi dhe ia këputi më tym:

– E mbarsur bota prej skandalit.

– Poli, më lër rehat. Këtu ka hata, turpe, gjëma të mëdha, – ia ktheu me inat Belbani dhe filloi të tregonte: – I tregova Bules, gruas sime hallin që më mundonte. Të shurdhimit nga muzika e lartë dhe heshtjes. Të daljes, ikjes, zhdukjes dhe shfaqjes së papritur të çupës së doktorit. Çupa e doktorit më dukej gjithnjë e mbështjellë me tymra. Ia tregova gruas me një frymë. Se i thonë fjalës, burrë e grua mish e thua. Bulja u kthye nga unë, më pa nga koka deri te këmbët, pastaj më tha: Goxha direktor kulture je dhe nuk ke kuptuar gjë. Nuk jam drejtor kulture, por përgjegjës, e korrigjova gruan. Më thanë, na i lër ca kohë pianon për t'u stërvitur, i duhet së bijës së doktorit, të mos mbetet prapa në mësime. Këtë kërkesë ma përforcoi dhe instruktori i partisë, shoku Rapi, ia dhashë. Kaq. Deri këtu përfundon detyra ime. Për mua je direktor dhe shkuar direktorit, ma pat gruaja. Për kulturë nuk kam ç’të them, s’ta ha qeni shkopin. Për çështje delikate dhe të rëndësishme grash, i shkon problemit anash. Grua, mos çaj kokën, i bërtita, mos më shit bojëra të skaduara. Unë të çaj kokën, unë të shes bojëra të skaduara? ma ktheu Bulja me vrer. Prit këtu, pas gjysmë ore e ke të vërtetën sagllam si bukë me qiqra. Vetëm gratë janë të zonja t'i hapin petët lakrorit. Të zbulojnë të fshehtat e qytetit dhe brengat e njerëzve. Zgjidhi mësallën dhe iku gruaja shkallëve tatëpjetë. Pas gjysmë ore më kthehet e fryrë e krekosur. Ma solli të ngrehtë, më tha: burrë hapi veshët dhe dëgjo; çupa e doktor Samiut nuk është e sëmurë prej gripit, por prej veremit, merakut. Ajo është shkrehur prej dashurisë së nxirosur. Damllaja, flamëmadhja, korbecka, ka bërë një mynxyrë andej nga shkolla, nga kryeqyteti. U pleks me një student me ngjyrë, ardhur prej andej, nga mbajnë vëthë në hundë. Doktor Samiu, sa e mori vesh skandalin e së bijës, i hipi taksisë dhe e solli të bijën peshqesh, në mes të natës në shtëpi, më tha gruaja.

 Që thoni ju, dje mbrëma më erdhi në zyrë doktor Samiu. Doktor Samiun e njoh prej vitesh. Ai gjithnjë është mbajtur hijerëndë. Të më falni, por si i thonë fjalës, vriste lart, hidhte shurrën me kallmë. Helbete, doktor burri i botës, specialist i zemrës. Dje, nuk ishte më ai i pari. Dukej shumë i leqendisur. Më erdhi keq për doktorin. Zërin e kish të lodhur:

 ‘Në piano luan vajza ime o Belbo?’ më pyeti.

 Ama ç’pyetje! E vështrova me vëmendje, të kuptoja ku donte të dilte doktori. U hoqa sikur nuk dija gjë.

 ‘Në piano lozën, ku gjetkë,’ i thashë dhe shtova: ‘Po ulu o Sami, ulu. Këmbejmë dy fjalë e të shkojmë të pimë nga një gotë.’

‘Të më falësh Belbo. S’kam mendje e kohë për fjalë e raki. Më zien koka. Erdha vetëm për vajzën, të pyesja a luan në piano?’

‘E unë të thashë bre, çupa juaj lozën në piano,’ i thashë. E vështrova drejt në fytyrë dhe e pyeta: ‘Ke ndonjë hall o Sami?’

‘Hallet për të gjallët janë more Belbo,’ më tha. ‘Ti e shikon atë, e shikon?

Më erdhi inat, isha gati t’i thosha: Hej kokë, jam përgjegjës kulture unë, nuk jam qen roje. Doktor Samiu dukej i dërmuar. Nuk dashka të këmbejë dy fjalë, e të pijë një gotë me mua. Hë! S'e lë hunda. Por dije, nuk ndreq asgjë nga ajo që ndodhi dhe kërkon të bësh, mendova. I thashë:

‘E shikoj o posi. Kur vjen, kur ikën. Çupë për kokë të çupës ke o doktor. Mendjen te muzika e ka. Sa vjen në shtëpinë e kulturës, mbyllet në studio dhe lozën në piano. Përse më pyet?’

 Samiu, më vështroi me dyshim dhe psherëtiu:

‘E di sa e ka mendjen te muzika ajo.’ Heshti një copë herë. Hapte dhe mbyllte me zhurmë stilolapsin aq sa më shastisi kokën. Pastaj tha: ‘Të pyes, se kur kthehet në shtëpi, duket e lodhur e zbehtë. Jo sikur i bie pianos por sikur zihet me djajtë’

 U ngrit me nxitim dhe iku. Harroi të më përshëndeste. Burri i botës, doktori, t'i thërresë mendjes. Nuk duhet të bëhet humbameno. Ç’ta bën fëmija, s’ta bën zoti!

E që thoni ju, më shkoi mendja tek fjalët që vërtiten në qytet: I ziu, i dashuri i çupës së doktorit, bredh vetëm, si fantazmë nëpër qytet dhe nuk kapet. Punë dreqi. Ku shkoi ajo çupë i gremisi sytë te vulëhumburi. Njeriu me ngjyrë, ardhur prej prapa diellit,  mbajnë vëthë në hundë. Duke qeshur  dhe ngjeshur, vuri nën zgjedhë më të bukurën  qytetit. U shuan djemtë tanë. Hë, nuk të vjen të pëlcasësh. Kjo zuzarit me meshkuj të huaj, ndërsa qyteti e pret si ujë të pakët. Kemi nevojë për koncerte neve. Kemi nevojë për muzikantë të mirë neve, – foli Belbani i trishtuar.

Ne dëgjonim gojëhapur. S’flisnin. Belbani i kënaqur që na i kish marrë gojën, kroi xhepat e xhaketës, mbushi grushtin me fara luledielli dhe i rrasi në gojë.

– Bulja më tha se i dashuri i çupës së doktorit është i biri i njërit prej anëtarëve të partive të vogla marksiste-leniniste, – foli Belbani duke u mbllaçitur.

– Nga u gjend studenti me ngjyrë! Kur dihet që ne jetojmë dhe punojmë si në rrethim, – mërmërita me mëdyshje.

– Hë, nga u gjend! – ia bëri Belbani. Pështyu lëvoret e farave dhe qeshi me të keq. – Kësaj i ndodhi si në historinë që tregojnë; përpara ke një thes  me mollë të kuqe, të shijshme e gjithë lëng. Diku në cep të thesit është edhe një kastravec. Fut dorën, zë kastravecin. Çfarë i thonë kësaj!

– Mbase janë fjalë, – thashë dhe shtova me gjysmë zëri: – Nuk e di, nuk e di... Mbase ai, studenti me ngjyrë është njeri i mirë.

– Ç’na the! Qenka njeri i mirë! Ku e ka të mirën qymyri i zi, – ia ktheu gjithë maraz Belbani dhe vazhdoi: – Ju brezi i ri i thjeshtoni gjërat. Partia dhe qyteti i dha bursë. E dërgoi të studiojë në piano dhe jo të merret me zagarllëqe.

Nuk i ktheva përgjigje, ngaqë nuk doja të bëja sherr. Për një çast mendova se Dorina kish mbetur një provinciale e vogël e gjorë. E paditur, inferiore ndaj së resë, qytetit të madh, të papriturës dhe joshjes pa kthim.

– E gjora, e bija e doktorit, – foli ultazi dhe mugët Poli.

– E gjora, çupa doktorit! Përse mos themi i mjeri doktor Samiu. Qyteti u bë me turp. Ne jemi mbajtur si qyteti më i pa njollosur i republikës. Çupa e doktor Samiut na damkosi, na vuri dërrmën. Ajo bëri me turp qytetin, traditat, të gjithë ne. t’i vësh njollën familjes, të ndryshosh gjakun, erën dhe ngjyrën! – ngriti zërin Belbani.

U mbush me frymë, na vështroi vëngër dhe shtoi zë zvargur:

– Gruaja më tha se studenti me ngjyrë, i dashuri i çupës së doktorit, zbret në qytet në mes të natës. Vrapon nëpër rrugë dhe ikën kur feks mëngjesi. Na vuri në kolaps. E kuptoni çdo të thotë për një qytet të papërlyer si i yni? Qytet i emancipimit tradicional, kulturës, arsimit, patriotizmit të kulluar, që nuk njeh krimin, vjedhjen. Qytet që nuk përdor kyçe të mbyllë portat e shtëpive. Qytet mikpritës e bujar. Hë, nuk të vjen të pëlcasësh. Shkulet një mashkull i tjetër lloji. Prej fundit të botës, vjen e vërtitet si fantazmë e shtënë nëpër rrugë. E dini, qentë e macet i ndruhen, nuk dalin e gërhasin si më parë. Por për fat të keq, asnjë s'e dallon ku gjendet ai, është katallan i zi. Jeni kureshtarë të mësoni më të renë e fundit, veprimin, mynxyrën e kuçkës së doktor Samiut? ‘Njeriu i mirë,’ studenti i zi, mbarsi të bijën e doktorit. Doktori tërhoqi të bijën e mbarsur prej shkolle. E çoi në shtëpinë e motrës së gruas, në një qytet nga veriu, deri sa... Gruaja nuk e mësoi saktë, nëse zdërja e doktorit e dështoi fëmijën, apo e dorëzoi pasi e polli në ndonjë shtëpi fëmije...

– Dreq o punë, – psherëtiva. Pse ta fsheh, psherëtima ime më vinte drejt prej shpirtit. M'u kujtua përsëri dridhërima e lëkurës së belit të saj nëpër gishtat e mi, natën e maturës. Ndjeva të ftohtë në trup dhe shtova me gjysmë zëri, – Dodona...

– E gjora, e bija e doktorit, – ia bëri përsëri Poli në mënyrë enigmatike:  –Është më shumë se një dreq o punë. Asgjë në jetë nuk është e pamundur, skandaloze dhe mynxyrose. Çdo arsyetim moral është krejtësisht i kotë. Unë më shumë kuptoj se sa gjykoj...

Pashë Polin me habi, ndërsa Belbani mblodhi buzët me inat dhe tha:

– Është e kotë të prashit e të broçkullit me ju. Filozofoni në të thatë dhe në një vërë i bini fyellit.

 I fyer u mata të mbrohesha, t'i thosha: mos më vë në një shenjë barazimi me Polin. Ti e njeh më mirë se unë, kush është Poli. Belbani bëri shenjë të mos e zgjatnim me fjalë dhe eci në majë të gishtave, me vendosmëri drejt korridorit. Përpara derës qëndroi. U përkul, mbajti vesh. Ne u zgjatëm pas tij. Belbani një copë herë nguli shikimin larg, në fund të korridorit. Si të gjente atje të fshehur njeriun e ardhur përtej kontinenteve që dalldisi mendjen e bijës së doktorit. U mbush me frymë dhe me vështrim të tretur lëvizi me kujdes dorëzën e derës.

Ambienti ish i ftohtë, dergjej në një gjysmë dritë të portokalltë, të zbehtë. Kanati i dritares ish pak i hapur dhe prej saj vinte erë e ftohtë. Perdja e kuqe prej mëndafshi përkundej, ulej dhe ngrihej, sikur valëzonte. Na u bë sikur mërdhimë. Në cep të dhomës pranë dritares dalluam bijën e doktorit. Ajo kish qëndruar në pozicion të çuditshëm, trup gjysmë të përkulur, shpatulla shtrirë, e lëshuar dhe e mbështjellë me zbehtësi hënore. Mos po flinte, dremiste, ëndërronte? Apo mos po risillte nëpër mend krijesën e njomë, të pafajshme që e nxori me mundim prej vetes e nuk duhej ku mund të ishte?

Krahët e kolmë dhe bardhoshë i qenë vendosur mbi kapakun e pianos dhe mbi to kish mbështetur kokën. Flokët e dredhur të errët, të veshur si vello me portokallinë e dritës së dhomës, dukeshin si me shkumë. I derdheshin rrëmujshëm mbi shpatullat e hijshme. Ndërsa perdja e mëndafshët vazhdonte të ngrihej, të ulej prej erës. Me fëshfërimë të lehtë, si një simfoni e pambaruar. Për një çast menduam se pas perdes së mëndafshtë, diku në cep ngjitur me kanatën e dritares, ishte i dashuri. Luante rolin e erës, për ta hedhur më keq në përhumbje vajzën e mjerë. Ai njeri na dukej i largët, tmerrësisht i huaj, i tjetërsueshëm, i pakapshëm. Kaq të rëndë e kish gjumin bija e doktorit sa nuk na ndjeu!  Vështruam njëri-tjetrin, pa vendosur se çfarë duhej të bënim. T'i flisnim, ta zgjonim prej përgjumjes ku fshihej një mister?

Këpucët me shollë të Polit kërcitën të paduruara në dyshemenë e vjetër. Belbani e vështroi me inat, si t'i thoshte: Hej shush, çfarë bëre! Nuk e sheh? E zgjove. Ti doje ta linim gjithë natën në përgjumje, ia kthyen sytë e akullt të Polit. Bijës së doktorit iu drodhën shpatullat, lëvizi kokën dhe shtriu këmbën e majtë. Befas lëshoi një klithmë të lehtë, të pakontrolluar dhe ngriti kryet me vrull. Perdja e mëndafshtë qëndroi pezull, era u tret, u pengua diku. Kanata e dritares u mbyll pa zhurmë, sikur e shtyu dikush me dorë. Fasha e dritës lëvizi dridhshëm mbi trupin e vajzës. Ne të tre burrat ngrimë, na u tha buza. Ajo dukej gati e tejdukshme dhe enigmatike.

Bija e doktorit fërkoi sytë. Ishte tmerrësisht e zbehtë.

– Ku jam këtu? – bërbëliti.

– Shkoni në shtëpi, keni nevojë të qetësoheni, – i foli Belbani ftohtë.

Dodona i hodhi Belbanit një vështrim të mjegullt, pa shprehje. U ngrit në këmbë duke u lëkundur.

– Më falni, – mërmëriti. Zëri e kish të dobët, si të këputur. Vështroi nga ne. Në fillim me habi, gati e fyer për guximin që morëm. E zgjuam prej gjumit, i prishëm dhunshëm ëndrrën e pritshme. Më pas shikimi i saj i trembur, i hutuar u ngul tek unë. Kërkonte të ikte nga sytë këmbët ose të fshihej me ngut. Dridhja e trupit u bë më e theksuar. U kalamend, donte të mbahej diku. Nuk dinte se ku. Më në fund u mbështet mbi kapakun e pianos. Nuk mundi të mbahej gjatë aty. Menteshat e kapakut të pianos lëvizën, kuisën të trishtuara. Kapaku i shpëtoi prej dorës dhe u përplas me zhurmë. Dhoma oshtiu. Bija e doktorit u drodh dhe ne bashkë me të.

Dodona lëvizi qafën e derdhur ngadalë, kah dritës. Instinktivisht ngriti krahun dhe futi gishtat në flokët e gjatë e të dredhur. Nuk ishte më e para. Dukej shumë e ndryshuar: më trup derdhur, më e ngjeshur, më epshore, më grua, por e vrarë në shpirt. Njëri cep i shallit të bardhë i shkau nga shpatullat.

– Ndjehem keq. Më dhemb gjoksi, – pëshpëriti.

Mezi e dëgjova. Sytë e saj të bukur kishin trishtim të madh.

– Çfarë tha, – më shkundi për mënge Belbani.

S'i ktheva përgjigje.

Dodona qëndroi një copë herë në mëdyshje e papërqendruar. Uli kokën, u kalamend përsëri. Eci me hapa të pasigurtë, të ngadaltë, pa vështruar njeri. Sikur të mos ekzistonte kush, në dhomën që po mposhtej prej mugëtirës. Shalli i bardhë i zvarritej pas si një brengë e shpallur. Ne vazhdonin ta vështronim ngulët. Ajo doli prej dhome enigmatike, si një peng. Sa kish ndryshuar e bija e doktorit, Dodona!

VII

Qëndroja i hutuar, ndërsa Belbani psherëtinte dhe rënkonte.

– U përdhos qyteti, u nëpërkëmb tradita dhe kultura, u nxi morali. Phu, sa shpejt u bë errësirë, – mërmëriti me trishtim dhe sa për t'u gjendur me punë, ndezi dritën e dhomës.

Ndryshe nga ne, Poli dukej çuditërisht i tjetërsuar. Ai nuk e kishte mendjen në ikjen e hutuar të Dodonës, por diku gjetkë. Sikur nuk ishte ai që njihja, po dikush tjetër. Me hapa të mëdhenj eci drejt pianos. Këpucët me shollë kërcisnin në parket, aq sa më cingërisnin nervat. Qëndroi një çast përpara pianos si të qëndronte përpara një falltari. Mbylli sytë ngadalë, bashkoi pëllëmbët mbi gjoks dhe uli kryet përpara, si të falej. Ç’kërkon Poli në piano, pa u interesuar kurrë më parë për të! Mos do të tallet, të bëjë ndonjë shaka, lojë bajate ndaj plagosjes në shpirt të bijës së doktorit? Polikroni, katundari, maniaku deri në lodhje i rrobave të hekurosura dhe këmishëve të bardha. Vdes të duket pak qytetar. Nuk është dalluar ndonjëherë për shakara. Prandaj interesimi i tij ndaj pianos më dukej një pështirosje magazinieri fshati. Të cilit i janë shurdhuar, lodhur veshët prej zhurmës monotone të minjve nëpër skutat e magazinës. Tani kërkon të shkarkohet prej stresit, duke prekur me duart e tij të rëndomta, prej fshatari, tastierat e pianos, të ledhatuara pak më parë nga gishtat e brishtë dhe të bukur të Dodonës. Vështrova nga Belbani s'i të thosha:

‘Çfarë bën ky, a është në vete? Të lutem ndale.’

 Por fytyra e Belbanit, përgjegjësit të shtëpisë së kulturës ishte pa shprehje.

Poli nuk i kushtoi rëndësi pështjellimit tim. Dukej tejet serioz dhe i preokupuar. Mori frymë thellë. Mbushi gjoksin me ajër, si të bënte një kërcim të hatashëm. U përkul me ceremoni, i vuri veshin pianos, si të gjente zërat e fshehur, sekretin e madh dhe të prekte zemrën e saj. Ngriti me kujdes kapakun dhe përtheu trupin shumë më tepër, gati sa nuk e puthi. Lëvizi gishtat mbi taste, pa i prekur, lehtë, me kujdes. Më pas vetëm sa i çiku, me majat e gishtërinjve, si të prekte dhe ledhatonte trupin e hijshëm të një femre.

Fërkova sytë. Nuk më besohej. Ai u ul. Drejtoi trupin dhe shtriu këmbën e djathtë. Fytyrën e kish të ngurtësuar, ndërsa sytë i flakërinin. Ngriti dhe shtriu jakën e bardhë të këmishës. I mbështeti butë gishtat mbi taste, u mëshoi pakëz, si një përshëndetje. U epuan, u ngritën pak si të ishin pulëbardha mbi dallgë shkumëbardha. U larguan. Poli ishte i përhumbur. Filloi t'i fërkonte me nervozizëm gishtat njëri pas tjetrit. Më pas i kërciti, si për t'i zgjuar prej plogështisë, shkriftuar. Ndenji një hop dhe pak mëdyzaj, lëvizi krahët. Befas u tendos, tërhoqi kokën pas dhe mbylli sytë. Mos donte të përfytyronte të bijën e doktorit tek luante në piano!

Për herë të parë vura re me vëmendje duart e Polit. Gishtat e tij të gjatë, të bardhë si prej femre, plot me nerva, dridheshin dhe lëviznin të paduruar nën vete. Gishtat u hapën dhe u mbyllën ngadalë. Më pas u përthyen, u ulën butë mbi tastet e pianos...

– Të jetë e vërtetë, – gati sa s’klitha.

 Për habinë time, Poli nisi të luante në piano. U shkunda. Përnjëmend m'u duk sikur një tufë shpendësh, duke cijatur dolën prej pianos, u vërtitën nëpër dhomë, pastaj ikën, fluturuan tutje. Menjëherë dhoma u mbush prej një melodie të ëmbël, këndjellëse, gurgulluese, si ujërat burimeve. Shqeva sytë nga habia dhe u tërhoqa pas. Shpina m’u ngjesh pas murit të ftohtë të dhomës. Të ishte reale! Poli magazinieri, njeriu apatik, që nuk shfaqte interes për gjërat më elementare, luante në piano, me mjeshtëri të rrallë! Flokët i ishin shpupurishur, flegrat e hundës i regëtinin, sikur donin të thithnin me vrull të gjithë ajrin përzierë me melodinë që ishte ndehur në dhomë.

Ai luante pjesë nga Moxarti. Gishtat e Polit lëviznin mbi tastierë me shkathtësi dhe shpejtësi të habitshme. Më pas dhoma u përmbyt prej një melodie të vrullshme, shpërthyese. Filloi të luante në mënyrë të madhërishme, pjesën nga opera e Verdit ‘Nabuko Donosor’, Kori i të burgosurve. Atje kish dhembje, trishtim,  revoltë, shpërthim. M'u ngjethën mishtë. Më dukej sikur përpara kisha një tjetër njeri, ku pasioni pat shpërthyer haptas. Sytë i shkëlqenin prej një drite të fortë dhe shkëndijimi i mbuloi fytyrën. Poli ishte veshur me një pelerinë të purpurt dhe po ngrihej ngadalë në ajër. Tingujt shpërthyen sikur donin të shtynin muret e dhomës, të zgjonin qytetin. Më pas u bënë të shtruar, më të butë, si fllad, si fëshfërimë erë të lehtë pranverore. Gishtat u ulën ngadalë, lehtë mbi tastet e pianos. U prehën si zogj të lodhur, pas një fluturimi të gjatë. U dëgjua një fërfërimë e qetë, si cijatje...

Muzika u ndërpre. Zotëroi qetësi e thellë. Më ishte tharë buza prej së papriturës dhe çudisë. Poli u ngrit ngadalë si me dhembje në këmbë. Drejtoi trupin si kalorës, pastaj zgjati përpara këmbën e djathë, përtheu pak trupin, uli kryet dhe bëri një reveransë ceremoniale më shumë pianos se sa neve. Si të kish dhënë koncert përpara një auditori të gjerë.

– Bravo! Bravo! – bërtita i emocionuar dhe përplasa duart. Më pas vazhdova: – Djall i madh, luajte në piano si mjeshtër i vërtetë.

Nuk dija çfarë t'i thosha tjetër në ato çaste. Por menjëherë e kuptova që i a futa kot si fëmijë dhe kafshova buzën. Ai nuk ishte në një moshë me mua, për të bërë shaka, krahasuar me djallin madh.

Belbani më pa me inat dhe më shkundi prej bërryli.

– Je i marrë apo çfarë, – më pëshpëriti.

– Jam i marrë! – ia bëra i habitur: – Përse?!

Poli bëri sikur nuk dëgjoi. Shkundi kryet si të përzinte thirrjet e largëta. U kthye ngadalë nga unë dhe më hodhi një shikim që më shtangu. Vështrimin e kish të madhërishëm e fyes, tallës e krenar.

– Kështu luajta për të fundit herë, shumë vite më parë. Përpara se të ndodhte ikja nëpërmjet tuneleve qindra vjeçare, – foli Poli me zë të mbytur, të akullt si të fliste për dikë tjetër dhe iku.

– Hë, – ia bëra i habitur, – hë!

Vështrova nga Belbani i cili qëndronte si i gozhduar pas derës. Më vinte ta pyesja, të bërtisja: O Belban çfarë ka bërë vaki. Ky Poli, Polikroni, magazinieri i rëndomtë i fshatit, më la pa mend. I ra pianos me virtuozitet si askush tjetër. Kjo botë qenka e paradokseve dhe në qytetin e vogël të strukur në sqetullën  malit. Ngujohet burri i botës si murg në magazinën e përmbytur prej errësirës, erës së ndyrë dhe minjve. Kur mund të shkëlqejë në skenat e mëdha të mbushura me dritë, jetë e qindra mijëra spektatorë. Pak më parë more Belban, më the me pikëllim: qyteti ynë ka nevojë për muzikantë e pianistë. Qorr e shurdh je o Belban, apo çfarë! Ja ku e ke mjeshtrin. A mund të gjesh të dytë pianist si ky!

 Fytyra e Belbanit qëndronte e ngrirë, pa shprehje. Dukej haptas i bezdisur. Mezi priste që të dilja prej dhome, të kyçte shtëpinë e kulturës.

VIII

Qyteti i futur si në xhep të malit po pështjellohej. U thye monotonia dhe u ndez kureshtja, smira. Ngjarjen e bujshme të bijës së doktor Samiut e mbanin nëpër gojë dhe e thurnin me shtija gratë. Turpi, mbarsja me një të zi, pjellja e bijës së doktorit lëvizte si dallgë deti nëpër punishte, zyra, postafë dhe dritare. Dodona nuk dukej më në rrugët e rrugicat e ngushta të qytetit. Thuhej që hija e të ziut ende vërtitej nëpër qytet dhe qentë e macet nuk pipëtinin. Përflitej që doktori e kish shpënë të bijën tek e motra. Disa thoshin që e martoi me përdhunë me një burrë të ve, syvëngër, andej nga bregdeti të cilit i kish vdekur gruaja. Shtëpia trekatshe e doktor Samiut, hijerëndë në hyrje të lagjes së përroit, u mblodh si esh dhe qëndroi e mbyllur për muaj me radhë. Të sëmurët me probleme në zemër u hipnin autobusëve dhe shkonin për t'u vizituar në qytetin fqinjë.

Sytë e alarmuar dhe kureshtarë të nxënësve, kryesisht të vajzave, vështronin rreth e rrotull për të zbuluar sekretin dhe magjinë. Për fat të keq të tyre Dodona nuk gjendej që ta pyesnin. Ndërsa mua po më shpërthente dhembja e kokës. Nuk më bëhej të jepja mësim.

– Kush qe ai që ndezi pishën, – foli një ditë në këshillin e mësuesve Rami Dërrmaku, drejtori i shkollës.

– Shkëndija dhe pisha qenë, – ia bëri Sania, sekretarja e partisë së shkollës dhe brodhi shikimin nëpër sallë, – Kush qe ai ose ajo që hodhi benzinën.

Ne mësuesit e tjerë nuk flisnin.

Disa javë nuk e pashë Polin të zbriste prej fshatit dhe për habinë time Belbani më shmangej. Nuk më ftoi të shkonim të luanin bilardo në Shtëpinë e Oficerëve.

IX

Belbani iku në kryeqytet në mbledhjen e zgjeruar të përgjegjësve të Shtëpive të Kulturës dhe la pas të ndezur sherrin me të shoqen. Ajo iu lut të ndërronte lëkurën. Të vishte kostumin gri, dopiopet. Belbani e kundërshtoi prerë:

– Moj grua. Nuk di kaq gjë. Udhëheqja lart në qendër, mban kapelë dhe rroba doku kaki si kinezët.  Apo jo o Poli?

Poli heshtte. Unë qëndrova si mbi gjemba. 

Ngelëm vetëm. Më hante trupi. Çudi si nuk shtyhej me këtë njeri, por përsëri, me një lloj magneti, nuk të linte të largoheshe, të mbante varur! Poli u mbyll përsëri në kullën e tij të fildishtë, kish një zbehtësi të pazakonshme. Pinte cigare dhe vështronte i vrenjtur derën e kyçur të shtëpisë së kulturës. Si të priste të hapej dera dhe të dilte Dodona. Mbase e kisha unë këtë ndjesi dhe më dukej sikur ishte e tij. Atij mund t’i shkrepej sërish, të turrej drejt dhomës ku dremiste pianoja e vjetër dhe të luante si i çmendur. Shumë gjëra ishin përmbysur në sytë e mi.

Isha lodhur së luturi, të më shuante habinë e kureshtjen time. Ai vazhdonte të qëndronte i mbështjellë me mister. Mbase dashuria, aventura e Dodonës ishte pjesë e mendje-shkrepjeve të qytetit të ngucur pas malit, ku bënte pjesë dhe ky njeri. Unë, a jam pjesë e këtij qyteti?  Pak a shumë, po...

– Bëre mirë që nuk e gjykove vajzën, – më foli papritmas Poli, pa parë nga unë dhe nisi të fërkonte gishtat e zverdhur prej nikotinës së duhanit.

– Kë, Dodonën, të bijën e doktorit?

– Po atë...

– Për kësi rastesh nuk kam të drejtë të gjykoj. Së pari s’u besoj fjalëve të hedhura lart e poshtë. Dhe së dyti, pa ditur të vërtetën lakuriqe, – fola me seriozitet. Pa e kuptuar u bëra nervoz dhe me zë të grindur shtova: – Dhe sikur ta di të vërtetën...Mendoj që përsëri nuk është plotësisht e vërtetë. Mbasi i ngjan majës së aisbergut që shfaqet mbi ujë. Duhet të hysh në lëkurën e tjetrit  përpara se të gjykosh dhe të japësh verdiktin për iksin apo ipsilonin. Ajo vajzë nuk duhet ndëshkuar por as dhe mëshiruar.

Poli më pa me interesim.

– Kështu mendon?

– Po.

– Ashtu mendoj dhe unë, – tha dhe iku.

 X

Filloi të frynte erë. Mbërtheva kopsën e parë të këmishës dhe vendosa të ikja. Poli u kthye ballas nga unë dhe më pa me trishtim.

– Eja shkojmë në lokal dhe kthejmë nga një gotë, – më tha.

Me sytë përtokë dhe duke vërtitur nëpër gishta gotën me lëngun e kuqërremtë të konjakut filloi të fliste zë ulët:

– Ajo buzë mbrëmje më shkundi... Bija e doktorit... Vajza e bukur, e dëshpëruar, e lëshuar, tregonte një shpartallim të plotë. Gjysmë errësira ishte thithëse, si hon pa fund. E dëgjova rënkimin e thellë të saj kur tha: ‘Ndjehem keq. Më dhemb gjoksi.’ U ndjeva keq. Edhe mua më dhëmbi gjoksi. Dhimbjet e dashurisë janë shumë më të mëdha. Mirë e the; ajo vajzë nuk duhet ndëshkuar por as mëshiruar, apo nëpërkëmbur. Forcat, zërat, ngjarjet e largëta, të fshehura, u zgjuan tek unë. Përhumbja dhe dhimbja e hapur e bijës së doktorit më shtynë të ulem dhe të luaj në piano mbas njëzet e tetë vjetëve, – foli befas mbytur Poli. Pastaj heshti.

Lëviza në stol dhe u përqendrova tek ai. Më në fund, do më tregojë diçka, thashë me vete. Do mësoj prej tij anën tjetër të medaljes. Ai kishte ndryshuar në sytë e mi.

Poli vështroi një copë herë përtej dritares. Dy të rinj qenë mbështetur te një bli. Vajza kish veshur bluzë të hollë, të kaltër me mëngë të shkurtra. Dukej sikur mezi mbante gjoksin e plotë dhe të kërcyer. Flokët i kish të gjatë e të zinj. Djali kishte veshur pardësy fëshfëshe të gjelbër dhe flokët i kish të prera shumë shkurt, si ushtarët. Vajza mblodhi krahët rreth vetes, siç duket mërdhinte. Djali hapi pardësynë dhe vajza iu struk si zog në gji.

Vështrova ngulët profilin e mprehtë të Polit. Një damar i hollë blu i pulsonte me vrull në tëmth. Ai lëvizi kryet ngadalë nga unë dhe me zë të qetë filloi:

– Nuk mendoja kurrë t'i kthehesha pianos, të luaja me të. Bëra një betim të fortë me veten. Qysh kur u detyrova të kaloja nëpërmjet tuneleve qindra vjeçare, dhjetëra metra nën tokë të Napolit. U betova. Gjysma pjesë më e shtrenjtë e jetës sime mbeti atje, mes rrëmujës, luftës dhe rrëmetit. Vendosa të mos flisja për atë që ndodhi dhe lashë pas...

Poli e preu fjalën dhe vështroi nga bliri. Çifti kish ikur. Shtoi:

– E shoh, ndjeheni i fyer dhe mbase keni fare pak të drejtë. Takimi me mua nuk të kënaqte fort o profesor. Me Belbanin qëndroje për shkak të bilardos. Kuptohet je shumë më i ri se ne dhe...

U bëra gati ta kundërshtoja, por ai ngriti krahun si të më thoshte mos më ndërprit.

– Profesor, je djalë i mirë, serioz, pa hile. Me sa kam vënë re, nxënësit të duan dhe qyteti të respekton, kudo je i mirëpritur. Një ardhacak të krijojë mirëdashjen e një qyteti, nuk është pak. Në njëfarë mënyre je mes njerëzve të një gjuhe dhe të një zemre. Në moshën tende isha, kur u gjenda i vetëm i pashpresë, i tmerruar, në tunelet e ngushta. Të mbyste era e tmerrshme, errësira dhe të rrëmbente vdekja.

 Poli heshti një hop, u mbush me frymë dhe vazhdoi:

– Dikur në fëmijëri kam pasur prirje të theksuara në muzikë. I bija fyellit dhe sajoja sakaq këngë dhe melodi. Vëllai i madh i nënës që kish lidhje me zyrtarët e lartë në kryeqytet, kur pa prirjet e mia më siguroi një të drejtë studimi në Itali. Më porositi të ulja kokën dhe të studioja, në qoftë se nuk doja të mbetesha hamall ose lopçar. Studioja me këmbëngulje, si murg i vërtetë dhe në mbrëmje laja pjatat në bodrumin e një restoranti. Porosinë e dajës së madh e kisha ngulitur në mendje. Nuk doja të dija se çfarë bëhej rreth e rrotull meje. Lufta nuk më përkiste mua, ajo ishte jashtë meje. Unë kisha muzikën. Disa herë i shkrova nënës të më tregonte më hollësisht për gjendjen në atdhe. Përgjigjen ma ktheu daja. Më thoshte se: ‘Lufta është si flaka që djeg dhe shkrumbon, muzika nuk vdes kurrë. Të bësh kujdes nga provokimet se je prej një vendi që ata e kanë pushtuar. Kushtoju muzikës me mish e me shpirt.’

 Ç’është e vërteta mua më pëlqente vetmia dhe gjithë kohën ia kushtoja muzikës.

Një pasdite teksa ikja nxituar dhe kokulur drejt studios sime, pa dashur u përplasa me dikë. Kërkova të falur. Në vend të dëgjoja ndonjë sharje, dëgjova një të qeshur të shpenguar vajze. Ngrita kokën të shihja. Para meje ishte një vajzë e bukur që më la pa gojë.

 – Jam  Antoneta, – më tha me buzëqeshje të ëmbël dhe më zgjati doçkën topolake.

Më tha se ishte në vitin e dytë, studionte për violinë. Dhe më shihte pothuajse çdo ditë nëpër korridoret e konservatorit. E tërhiqte heshtja, vetmia, përkushtimi im ndaj muzikës. Sipas saj, isha ndryshe nga marrëzitë e djemurive dhe çmenduria e kohës. Kjo e shtynte të më njihte nga afër, të bëheshim miq.

– Më neveriten, – tha. – Më vjen për të qarë kur shoh gjendjen në të cilën jetojmë. Euforitë dhe klithmat e ekzaltuara kur nisen djemtë në lulen e moshës, si mish për top, për në luftë. Qivurët që kthehen nga fronti të mbuluar hipokrizisht me flamur.

 E vështrova me dyshim. Ajo ishte vendase. Mos donte të më provokonte? Por qe krejt e çiltër. Më ftoi të pinim limonadë dhe prej atij çasti nuk u ndamë.

 Ajo ishte më e bukura, më e ëmbla më e vrullshmja e kursit. Flokët e gjatë të dredhuar si ujëvarë mbi shpatullat e mrekullueshme, vetullat e holla si tela violine, i kishte korb të zeza dhe me refleks mahnitës. Fytyra e lëmuar, ngjyrë gruri me gropëza të vogla në faqe e bënin joshëse dhe të papërballueshme. Më dukej sikur fustani i hollë me lule qëndronte i derdhur në trupin e saj të bukur. Gjithçka tek ajo vajzë rrezëllente. Të gjithë e thërrisnin Spanjollja, Mulatja. Por kur e ngacmonin me qëllim, ose kur përpiqeshin ta pickonin, sytë i shkreptinin prej inatit. Kthehej si mace e egër dhe ishte gati t'i çirrte me thonj. Ndonjë ushtari të vetmuar që nisej për në front, por që nuk kish të dashur ta përcillte, Antoneta nuk ia kursente puthjen dhe qante fshehtazi.

– Mërzitesh që dhuroj puthje? – më pyeste.

– Jo, – e gënjeja. Doja që buzët e saj të plota, gjithë musht dhe jetë, si dy kokrra qershie belice, të ishin vetëm të miat.

– I gjori, – vazhdonte ajo pa ia vënë veshin mërzisë sime: – Bir nëne është, ndoshta nuk do kthehet më. Le ta marrë një puthje vajze si shenjë lamtumire.

 Siç më tregoi më vonë Antoneta, nëna e saj ishte cigane. Çapkëne, e zhdërvjellët, s'e kishte shoqen. Çadra e vjetër anës përroit nuk e nxinte, ia zinte frymën. Nuk mund të thurte shporta dhe kanistra gjithë jetën. Prandaj vendosi të zbriste në qytet. U josh prej zhurmës dhe gjallërisë. Një plak i verbër i binte kitarës në një bërryl rruge, në këmbët e një shtatoreje të vjetër. Nëna këndoi dhe kërceu me muzikën e të verbërit. Prej asaj dite vendosi të merrej me muzikë e të këndonte. Plaku i verbër e shoqëronte dhe i ndanin fitimet përgjysmë. U njoh me një djalë i cili i premtoi ta bënte këngëtare, të këndonte në teatrot e qytetit. Jo në rrugët me pluhur dhe me një plak të verbër. Së bashku i kalonin netët nën dritën  e hënës dhe bënin dashuri. Nëna ngeli me barrë. I dashuri u tremb dhe iku nga sytë këmbët. Cigania lindi Antonetën, mulaten e bukur. Jeta i mori tjetër kthesë. Ajo nuk donte të kthehej më në çadrat shëtitëse të ciganëve. Ndërsa kitaristi plak, i verbër kish vdekur. Vendosi ta përballonte jetën vetë. Filloi punë në fabrikën e kartonit, të siguronte të holla të rriste Antonetën.

Antoneta më njohu me të ëmën. Ajo ishte grua energjike, trupderdhur, vetullshkruar, gjoksmadhe, tipike cigane. Puna e rëndë dhe hallet e jetës e kishin kërrusur pak. Më priti me dashamirësi. Më puthi në ballë dhe më përgatiti një drekë të shijshme me midhje. Pas buke së bashku me Antonetën kënduan dhe kërcyen vallen napolitane. Nënë e bijë qenë njerëz të çiltër, e merrnin jetën ashtu siç vinte. Që në çastet e parë vura re se ato ishin të lidhura fort me njëra tjetrën.

Ishim në provat e një koncerti të shkollës. Unë isha në piano, ndërsa Antoneta violinë e parë. U hap dera e sallës dhe hyri e druajtur e ëma e Antonetës. Takoi dirigjentin dhe i kërkoi lejë të merrte të bijën për një ngjarje me rëndësi në familje. Dirigjenti kërkoi me sy Antonetën dhe i bëri me shenjë të ikte. Antoneta futi pa dëshirë violinën në kuti dhe ktheu kokën  nga unë. Më shkeli syrin dhe më pëshpëriti:

– Mos harro të më presësh te vendi.

 Iku. Vështrova nga dritarja. Jashtë binte shi. Përpara shkollës kish ndaluar një ‘Fiat’ i zi. Antoneta  me nënën, të zënë krah për krah po zbrisnin shkallët. Nga makina zbriti dikush me çadër. Shpejtoi të mbronte femrat prej shiut të vrullshëm dhe të tre hynë në makinë. E prita pasdite nën bli. Shiu kish pushuar por moti ishte i vrenjtur. Ajo por nuk erdhi.

– Njoha tim atë, – më tha kur e takova të nesërmen. Pa ndonjë kënaqësi të veçantë. Më shumë kishte habi të hidhur.

– Shumë mirë, – i thashë.

– Ç’më duhet. Ku ishte ky baba gjatë njëzet vjetëve të jetës sime! – tha dhe përdrodhi buzët e bukura gjithë tul. – Është oficer fashist, – shtoi në fund.  

– Oficer fashist!

– Ëhë!

– Nëna e do?

– E do dhe është bërë si budallaqe. Ka filluar të vishet me fustane të hapura në gjoks, përdredh vithet, aq sa më acaron nervat. Ai na ka sjellë një vandak me fustane dhe rroba, por mua nuk më hyjnë në sy. Njeriu nuk ka nevojë për lecka por për ngrohtësi. I thashë nënës, nuk e pyete nga gjendej në këto njëzet vjet? Nëna tundi kryet në shenjë mohimi dhe qeshi.

"Budallaqe e nënës, më tha, nuk gëzohesh që erdhi"?

"Jo, nuk gëzohem. Do gëzohesha po të isha fëmijë. Tani nuk kam nevojë për të. E pyeta: ka familje tjetër"?

"Ka. Një grua gjermane me tre fëmijë. Por dhe ne jemi të tij, më tha nëna pa e vrarë mendjen. Më lër të gëzoj dhe unë një muaj mjalti të vonuar“.

“Nënë, të lutem mos më lodh. Këtu gjithçka është sarkastike. Ne nuk jemi lodra. Je e sigurt që ai është babai im“?

Nëna vrenjti vetullat e fyer.

“Kaq budallaqe dhe të përdalë më di mua“? më tha.

“Më fal“, i thashë.

Me hyrjet dhe daljet e shpeshta e të atit fashist në shtëpi, Antoneta nuk ndjehej e qetë si më parë. Kish filluar të mërzitej dhe të shqetësohej. Pëlqente më shumë të qëndronte dhe të flinte në dhomën time. Pas çdo takimi me të atin vinte e mbushur, e nervozuar.

– Ç’ke, – e pyesja.

– Ç’të kem, – më thoshte: – Sa herë e gjej ‘babanë’ në shtëpi, ose kur më ruan dhe më del papritmas në rrugë, i pispillosur me uniformën e zezë të oficerit fashist, fërkon mustaqet e zeza spicë, më rrëmben për beli dhe m'i mbërthen buzët si i babëzitur. Jo si baba por si kodosh. Pa më lëshuar prej duarsh, kthehet dhe u thotë oficerëve të tjerë; Hej, e shikoni këtë mulate të prushtë? Është vajza ime. Shkrihet së qeshuri dhe më puth në buzë në qafë, më thith si shushunjë.

Antoneta përpiqej t'i largohej, ai i turrej me vrap. Një ditë arriti deri aty sa duke e përkëdhelur, ia futi duart poshtë fustanit. Antonela pa e bërë të gjatë ia flakëriti me pëllëmbë.

“Si guxove?! Babanë godite, hë?!  Babanë! ia bëri i ati, fërkoi faqen dhe qeshi me zor: Apo të pëlqen të rrish me atë albanezin mustaqe pa dirsur”?

XI

Poli heshti një çast dhe ngriti ngadalë gotën e konjakut. E vuri në buzë dhe piu një gllënjkë të vogël, vetëm sa për të zbutur fytin e tharë.

– Ishte viti shkollor 1942-43, – vazhdoi të tregonte: – Viti i fundit i shkollës.  Bota ishte në luftë dhe në flakë. Qindra qytete e fshatra të djegura, të shkatërruara prej bombardimeve. Qindra mijëra, e miliona të vrarë e të masakruar. Gazetat vendase trumbetonin me të madhe fitoret e  mëdha të nazizmit dhe të fashizmit. Por pas asaj maskarade, çdo gjë ishte e shëmtuar, e përlyer me gjak, me dhembje dhe lot.

Ne ecnim në rrugicat e vjetra të trembur, të hutuar, si trumcakë. Gazetat e ditës me ngjarje të tmerrshme, të qullura prej shiut rrëmbeheshin me tërbim prej erës.

Në atë kohë Antoneta pati një zënie të ashpër me të atin. Një mbrëmje ai hyri i dehur në shtëpi. Ulërinte:

‘Ne akoma kemi forca të pushtojmë botën. Fashizmi nuk vdes kurrë.’

 Antoneta ishte vetëm, punonte në violinë në dhomën e saj. Ai hapi derën me forcë dhe i hyri në dhomë. I shkuli violinën nga duart.

‘Dhe mbi gjithë femrat ne kemi fuqi,’ bërtiti.

E tërhoqi me dhunë në shtrat dhe tentoi ta përdhunonte. Antoneta e llahtarisur e goditi ku mundi, e shtyu me gjithë fuqinë.  Iku nga sytë këmbët. Qarja e zgjatur dhe lutjet e nënës, nuk ia kthyen mendjen Antonetës të qëndronte në atë shtëpi.

“O ai o unë” i tha.

“Po ai është yt atë”, i lutej e ëma e rrëmbushur prej lotëve.

“ Im atë! klithi. Etërit e vërtetë nuk i përdhunojnë vajzat” i tha dhe erdhi përfundimisht tek unë.

Filluam të jetonim së bashku. Bënim jetë modeste. Me pak ushqim por me shumë dashuri dhe muzikë. Kanë qenë ditët më të bukura të jetës sime. Gjatë kësaj kohe frika nga fashizmi ishte akoma e gjallë, por ishte dobësuar përkrahja dhe simpatia për atë regjim. Kjo i bënte më të egër më të papërmbajtur fashistët fanatikë. Populli fliste kundër por me kujdes dhe të gjithë ankoheshin për vështirësitë e mëdha të jetesës dhe për frikën e invazionit anglo-amerikan por që e dëshironin, njëkohësisht. Gjithsesi frika e një të ardhmeje të panjohur i frikësonte shumë.

Himnin e dëgjonim shumë rrallë, vetëm në ceremoni zyrtare. Kudo dhe vazhdimisht dëgjoheshin marshet e fashizmit. Vincere. Fitore, fitore!

Kishim javë që bënim prova të zgjatura me operën ‘Nabuko-donosor ’ të Verdit. Dy javë përpara shfaqjes, pianisti plak, profesori im i gjorë Monti, pësoi një plasje në stomak. Me rekomandimin e tij m'u besua mua të mbaja gjithë peshën e shfaqjes, të luaja në piano. Ëndrra ime të luaja në teatrin e madh, operën e të madhit Verdi më në fund po bëhej realitet. Pati nënvleftësime, kundërshtime.

„Mirë, u tha profesori mes dhembjeve. Gjeni një tjetër më të mirë se ai dhe vëreni të luajë. Unë për atë mendoj“.

 Ngaqë nuk kishte mbetur shumë kohë, tashmë biletat ishin shitur, u detyruan të pranonin. Isha shumë i emocionuar. Për herë të parë në jetën time do të luaja përpara një auditori të gjerë, operën e famshme të Verdit. Mes të ftuarve të shumtë kishte edhe oficerë madhorë.

Antoneta më vështronte e ngazëllyer dhe buzëqeshte ëmbël. Ajo ishte violinë e dytë.

– Ka ardhur dhe ai, – më tha pa ndonjë kënaqësi të veçantë.

– Kush? – e pyeta.

– Im atë. Ke emocion? – më pyeti.

– Shumë, – i thashë, – Por kur të kam ty pranë, gjithçka për mua është e lehtë.

Ajo buzëqeshi përsëri e lumtur dhe më puthi lehtë në buzë. U hap perdja ngadalë. Heshtje e thellë. Filloi shfaqja. Në fillim kisha shumë emocion dhe duart më dridheshin, por dalëngadalë e fitova sigurinë dhe gishtat e mi filluan të fluturonin mbi tastierë. Shfaqje madhe, kori i madh, këngëtarë të mrekullueshëm. Të rrëmbente, të shkundte, të bënte për vete dhe unë jetoja plotësisht me shfaqjen dhe muzikën magjike. Sa bukur ndërhynte violina, fyelli, trombota. Melodia ngrihej dhe ulej si dallgë. O zot, nuk ka si muzika!  Akti i parë përfundoi me duartrokitje të stuhishme. Përgjatë aktit të dytë, në mes të qetësisë, u ngrit një zë i çjerrë:

– Violinisti i parë nuk e interpreton mirë Verdin. Hiqeni.

– Kush guxoi të vërë në skenë këtë shfaqje të poshtër?

Fashistët po e kuptonin që opera ishte sfidë e hapur për ta. I trembeshin fantazmës dhe frikës së pritshme. Ata nuk mund të ndiqnin deri në fund, mbasi nuk mund të dëgjonin pjesën më kulmore, korin e skllevërve çifutë.

– Opera është e mjeshtrit të madh Verdi, nderi i kombit,– tha dirigjenti.

– Le të jetë Verdi. Ka plot opera të tjera. Këtë gjetët? Ju urdhërojmë t'i bini marshit të shenjtë, Vincere!

Serxhoja violinisti i parë, burrë i vjetër u drodh. Një jetë të tërë kish jetuar me muzikën dhe pat luajtur me dhjetëra herë Verdin dhe operat e tij. Përse i shkrepi atij njeriu mes turmës ta diskreditonte, ta fyente në profesion. Pa e bërë të gjatë doli përpara skenës dhe pa marrë drejtim nga dirigjenti, nisi marshin Vinceremo. Si me komandë të gjithë te pranishmit në sallë u ngritën ne këmbë dhe filluan të këndonin:

Vincere! Vincere! Vincere!

Dirigjenti i bëri me kokë orkestrës ta shoqëronte. Vështrova nga Antoneta, fytyra e saj flakërinte prej inatit. I bëra shenjë të përmbante veten. Fundja një shfaqje ishte. Marshin e dëgjojmë kudo, natë e ditë. E dashur, nuk mërzitet mjeshtër Verdi se iu fut në mes si pykë operës së tij të famshme, një marsh bastard.

Në përfundim të marshit, dirigjenti i bëri shenjë Serxhios, violinistit të parë të dilte nga skena. Vendin e tij e zuri Antoneta.

– Hajt bukuroshe, bjerini edhe njëherë marshit Vincere, – bërtitën këmishëzinjtë e ekzaltuar. 

Antoneta doli përpara skenës dhe për inat të tyre, nisi të luante pjesën, këngën e skllevërve çifutë nga Nabuko- donosor të Verdit. Kori i madh në fund të skenës u ngrit në këmbë dhe pa i kushtuar rëndësi bërtitjeve të fashistëve, e shoqëruan violinisten. Zërat e tyre të fuqishëm krijonin një jehonë madhështore. Unë e shoqërova menjëherë. Sa magjishëm dhe sa dhembje. Pas meje u vu në lëvizje e gjithë orkestra. Kori këndonte:

Zgjoje kujtesën në mendjet tona, bëje me krahë të arta.

Të fluturojë në kodra dhe brigje në të mrekullueshmin vendin tonë të humbur.

E kisha dëgjuar me dhjetëra herë këtë pjesë, e kisha shoqëruar në piano. Por në ato çaste ishte ndryshe, kishte tjetër kuptim. Menjëherë më shkoi mendja tek vendi im i pushtuar prej këtyre fashistëve. Unë nuk isha dalluar për patriotizëm, mund të them kam qenë indiferent, por ato çaste më drithëruan. Ndjeva mall për vendin tim. U përlota. Më dukej sikur muzika më shkulej prej shpirtit.

Por nuk ishin dakord ta dëgjonin oficerët fashistë me lakenjtë e tjerë. Ata po tërboheshin. Nuk ka ç’ju duhet plakushi Verdi dhe kori provokues i të burgosurve. Le të qëndrojë në muze. Marshi ushtarak është mbi gjithçka. Për fashistët ato momente ishin dramatike, shokuese. Opera e Verdit, sidomos kori i të burgosurve ishte fshikull i hapur për ta.

– Bjerini Vincere, duam vinceremon. Hiqeni tutje atë kuçkë, – bërtisnin.

Pse jeni kaq të qetë, zgjojeni kujtesën në zemrat tona.

Këndoni me ne për kohën që shkoi

– këndonte madhërishëm kori.

Dikush flaku një këpucë në skenë, fare pranë Antonetës.  Ajo nuk lëvizi prej vendit. Fytyrë tendosur dhe vetulla mbërthyer vazhdoi t'i binte violinës. Me gjithë forcën e shpirtit. Më pushtoi shqetësimi. O zot! Po sikur të goditej prej të shkrehurve? E dashura ime ishte shtatzënë, në muajin e dytë. Ne prisnim një fëmijë.

Antoneta, desha t’i thosha. Nuk e sheh? Ata po bëjnë si të çmendur. Ki kujdes! Mendo për beben që ke në bark. Por nuk guxova.

– Vincere, vincere, vincere, – bërtisnin këmishëzinjtë.

Oficerët madhorë të mbushur me shirita të arta, shpata dhe dekorata qëndronin nëpër lozha. Ata ishin ngritur në këmbë, rëndësorë, prisnin ecurinë e mëtejshme të ngjarjes.

O zot, na jep kurajë të qëndrojmë përballë vuajtjeve dhe vështirësive,

– vazhdonte të këndonte kori fuqishëm.

– Antoneta, largohu prej buzës së skenës, – i bërtita, – Je përpara gojës së ujkut.

Ajo nuk dëgjonte, kishte shumë zhurmë.

– Vincere, vincere, vincere, – ulërinte turma e ekzaltuar. Përplasnin këmbët dhe bënin potere të madhe. Qytetarët e thjeshtë përpiqeshin të largoheshin nga salla, por dyert ishin zënë prej këmishëzinjve.

– Antoneta, – gërthita dhe lashë pianon.

Dirigjenti më bëri me shenjë të qëndroja aty, nuk e dëgjova.

U flakën në skenë këpucë të tjera dhe gurë. Një gur goditi të ëmblën time Antoneta. Asaj i shpëtoi violina prej duarsh, ra përdhe dhe u thye. U turra drejt saj. Fytyra e bukur e së dashurës sime ishte përmbytur prej gjakut. M'u veshën sytë.

– Ndihmë, ndihmë, – thirra.

Disa këmishëzinj të fryrë e të ndërkryer hipën në skenë. Qëllonin çdo gjë që gjenin përpara. Katër vetë u sulën nga unë. Kërkonin të ma rrëmbenin të dashurën time prej duarsh. Luftova sa munda. Skena u përmbyt prej turmës. Nuk kam ngritur kurrë më parë në jetën time dorë mbi njeri. Por nuk isha unë që qëlloja pa ndërprerë, ish dhembja dhe zemërimi im. Gruan time e kishin gjymtuar. Kisha shumë pranë mizorinë dhe egërsinë.

Antonetën e shtrëngoja fort në krahë dhe përpiqesha ta përmendja. Shtyja, godisja me këmbë e me duar, majtas e djathtas, të mos i zinin frymës të dashurës sime. Ajo i kish humbur ndjenjat. Nga çasti në çast rrëmuja po shtohej. Po shtypesha nga pesha e rëndë. U përpoqa të ngrihesha. Dëgjova sharje të ndyra dhe dikush më goditi në kokë me diçka të fortë. Rashë përmbys. Ndjeva gjakun që rridhte curril mbi ballë, po më verbonte sytë. Zgjata duart kuturu të gjeja Antonetën, por më kot. Dikush më kapi nga krahu dhe më tërhoqi me shpejtësi për nga cepi i skenës. Më hodhi mbi shpinë dhe më zbriti nëpër shkallë. Isha i verbuar prej gjakut dhe nuk dija ku ndodhesha.

– Antoneta, Antoneta, – përsërisja pa pushim.

Lusja Zotin, vetëm ajo të ishte gjallë. Vetëm ajo. Nuk më interesonte se ku po më çonin dhe çfarë do më bënin. Gjaku vazhdonte të më rridhte rrëke në fytyrë dhe isha gati pa ndjenja. Nuk isha në gjendje të kuptoja ç'po ndodhte me mua. Ndoshta më kishin arrestuar. Më zbritëm nëpër disa shkallë të errëta. Fare pranë dëgjova zërin e Serxhios, violinistit.

– Qëndro këtu, mos bëj zë, – më foli me zë të ulët.

– Ti Serxhio je? – pëshpërita i habitur.

– Unë jam…

– Antoneta ku është? – e pyeta gjithë ankth.

– Shëëët mos u ndje! Fashistë i ke mbi kokë. Të kërkojnë gjithandej.

Ngado dëgjohej zhurmë e madhe, rrëmujë dhe të shtëna pushkësh.

– Gjallë është Antoneta? – e pyeta.

– Gjallë. E mori i ati, – m'u përgjigj ai.

– I ati! – ia bëra i habitur: – Antoneta nuk do ta shohë të atin me sy. Më lini të shkoj.

– Mos do të hash ndonjë plumb? Merre këtë pecetë dhe fshi gjakun që të rrjedh nga balli. Sapo ta marrësh pak veten, duhet të zhdukesh sa më parë prej këtej, – foli Sergjioja.

– Po Antoneta?

– Të thashë. E mori i ati. Ti shiko veten se do shkosh për dhjamë qeni.  Fashistët qëllimisht e kishin përgatitur këtë situatë. Të futnin frikën në popull. Dreq o punë. Ku të të shpie! Të gjitha rrugët janë të bllokuara nga patrullat fashiste.

XII

Poli e preu përsëri rrëfimin, më kërkoi të falur. U ngrit dhe shkoi në banjë. E ndoqa me vëmendje. Lëvizjet i kish të plogështa, dhe shpinën  të kërrusur. Shtyu derën e banjës me bërryl dhe hyri. Në pritje të kthimit të tij, pa ditur se çfarë të bëja, nisa të vështroja gotën dhe ngjyrën e kuqërremtë të konjakut. Pas një copë herë Poli u kthye. Duart e lara i mbante me kujdes, larg tavolinës sa të tereshin. Këto përkujdesje të tepëruara për kushtet tona, më parë më dukeshin maniake. Tani i shihja me tjetër sy dhe krejt normale për Polin.

– Dhe tani merreni me mend se në çfarë gjendje isha unë,– vazhdoi të tregonte Poli: – I plagosur, i dëshpëruar, i mbyllur në një skutë të ftohtë. Pa dritë. Nuk dija asgjë për Antonetën. Më lanë një natë e një ditë në bodrumin e teatrit. Derisa gjetën rastin dhe më futën nëpërmjet kishës së afërt në tunelet e nëndheshme, të pafundme të qytetit. Tunelet ishin dyzet a pesëdhjetë metra nën tokë dhe gjarpëronin nën qytetin e vjetër. Më thanë të zbrisja me kujdes shkallët e ngushta prej dheu dhe të ambientohesha me ajrin e rëndë dhe errësirën, nëse doja të mbetesha gjallë. Shkallë të lagështa, që shkisnin, shumë shkallë. Thellë e më thellë. Më dukej sikur po i futesha nëntokës në palcë. Shumë prej tuneleve sa vinin dhe bëheshin tmerrësisht të ngushtë dhe ishin shumë të vjetër, mijë vjeçare, qysh nga koha e persekutimit të krishterëve prej romakëve. Aty nëntokë gjeta një botë tjetër, të çuditshme, fatkeqe. Botë e hijeve dhe e shpresëpakëve.

Një dritë e zbehtë lëvizte dhe fshikte në hapësirën e ngushtë. Dritëz e përgatitur prej dhjamit të minjve. Njerëz kockë e lëkurë të ikur prej fashizmit, që jetonin dhe vdisnin me minjtë. Mundohesha të ushqehesha me thërrime dhe mbaja sa mundja lart dritëzën e pakët. Ishim skeletorë të mjerë. Diku në kthinën e një dege tuneli, pashë dy sy të mëdhenj, që ishin  ngulur drejt meje. Një çast m’u ndal fryma dhe përnjëherësh me regëtiu zemra. Më ngjau me të ëmblën time Antionetën. Ç'do këtu në fund të botës e bukura ime Antoneta? U afrova më pranë. Lëviza kandilin kah saj. Ish një vajzë e re, e bukur që po jepte shpirt. Vetëm sytë e saj të mëdhenj tregonin se tek ai trup i dërmuar regëtinte akoma jeta. Ajo lëvizi buzët por unë nuk munda ta dëgjoja. Më bëri shenjë të afroja veshin pranë buzëve të saj. Dhe për habi dëgjova:

– Më puth.

Afrova pranë saj dritën e pakët të kandilit. Fytyra e vajzës ishte jashtëzakonisht e zbehtë dhe buzët e saj ishin tmerrësisht të plasaritura, të përgjakura. Gati pa jetë.

– Doni t'u puth në buzë? – pyeta për t’u siguruar.

Ajo luajti kryet me vështirësi dhe mbylli sytë në pritje të puthjes. Pa e vrarë mendjen shumë u përkula dhe e putha fort në buzë. M'u duk sikur me magji u ndriçua krejt tuneli. Të ketë kaq forcë puthja! Ajo u tendos, pastaj u shkri dhe pëshpëriti:

– Faleminderit. Nuk doja të vdisja pa ndjerë puthjen në buzë.

Mbylli sytë e mëdhenj dhe dha shpirt në duart e mia.

Poli heshti një çast. Mori frymë thellë dhe vazhdoi:

– Trupin e vajzës e zbritëm në shkallën e dhjetë të tunelit. Qava në heshtje. M'u kujtua Antoneta kur puthte ushtarët në buzë përpara se të ikin  në front.

Më hyri frikë e madhe. O Zot së paku të mbetem gjallë! lutesha në heshtje. Njeriut shpresa i ikën e fundit. Dhe shpresa më mbante. Të dilja një ditë prej nëntokës dhe të mësoja mbi fatin e njeriut më të dashur në jetën time, Antonetës.

Mungesa e ajrit dhe era e tmerrshme e të vdekurve e bënin gati të pamundur qëndrimin në tunel. Minjtë po pakësoheshin, të vdekurit po shtoheshin. Shpresa dalngadalë po më venitej, s’mund ta shtyja më gjatë. Dhe thërrimet ishin mbaruar. Mbijetesa po tretej. Sytë po më mbylleshin dhe trupi i dërmuar po më gremisej në honin e errët. Kërkova të më shfaqej për herë të fundit imazhi i  Antonetës, trupi i saj i mrekullueshëm. Por ajo ishte e veshur me mjegull dhe largohej me nxitim nëpër tymin e dendur. I thirra me zë të shuar, nuk m'u përgjigj. Në jerm fillova të trokisja kudo të më hapej një shteg të më çelej një derë. Trokitjet e mia ishin në mugëtirë. Më në fund u rrokullisa te një shteg në të majtë dhe ngeca.

Kur nuk e prisja u shfaq Antoneta, veshur e gjitha me të kuqe, farfuriste. Kërkova të më puthte, siç putha atë vajzën e panjohur dhe të ikja, të bëhesha erë. Zgjata buzët, të ndjeja lagështirën e dëshiruar. Provova dhembje të tmerrshme. Buzët e mia m'i kish mbërthyer kthetra e një kafshe të llahtarshme. Nuk lëvizja më...

Kapaku i fshehtë i një dalje të tunelit që gjendej nën ajodhimën e një kishe të vjetër u hap. Disa duar më ngritën dhe më nxorën në sipërfaqe.

‘Gjallë është?’dëgjova nëpër mjegull, ‘O zot si është bërë! Kockë e lëkurë.’

 Humba në humnerë. Vonë mësova që më mbartën në një spital ushtarak të aleatëve. Për të mos u verbuar na lanë të qëndronim në korridoret gjysmë të errët të kishës. Në mënyrë që të mësoheshim dalngadalë me dritën e diellit. Kishin ardhur aleatët.

Nuk më pritej sa të dilja dhe të kërkoja gruan time, Antonetën. Vura një palë syze të errëta dielli, mbasi sytë i kisha akoma delikatë dhe dola të kërkoja Antonetën. Një pjesë e qytetit ish e shkatërruar prej bombardimeve dhe shtëpia e Antonetës gjithashtu. Pyeta kudo për të. Të gjithë mblidhnin supet. Dikush më tha se iku me të atin me makinën e fundit.

– Patë të kish ndonjë fëmijë në duar? – pyeta.

Më vështruan me habi:

– Fëmijë, në këtë luftë! – ia bënë. Dhe luajtën kokat në shenjë mohimi...

Poli heshti i dërmuar. Rrëfimi e lodhi. E shkundën kujtimet dhe jeta e trazuar. Ngriti gotën, e piu me fund konjakun dhe vazhdoi me zë të humbur:

– Kështu o profesor. Kanë kaluar që atëherë më shumë njëzet e pesë vjet. Dhe sot e kësaj dite nuk di se çfarë bëhet me Antonetën time të dashur dhe me fëmijën që prisnim. Kam dërguar letra kudo, asnjë përgjigje...

Poli u ngrit në këmbë.

– Nuk e di kush më tradhtoi që tregova: mendja apo zemra, – mërmëriti.

Ndjehesha i turbulluar, nuk dija çfarë t'i thosha.

Jashtë po ngrysej. Ishin ndezur neonet e rrugës dhe kish filluar të vesonte shi. Poli hapi çadrën, ngriti jakën e këmishës dhe mbërtheu xhaketën.

– Natën e mirë profesor! – më tha me zë të ulët pa vështruar nga unë dhe iku.

– Natën e mirë mjeshtër! – ia ktheva.

M'u duk sikur fola me vete. Doja të shtoja: çfarë dreq profesori jam unë! Por s’fola. Poli ecte me hap të ngadaltë, nëpër shi.

– Si nuk i thashë gjë? – pyeta veten me inat.

Çfarë t'i thosha! Isha ende i ri dhe nuk i njihja mirë vështirësitë dhe rrëmetet që mbart jeta...

XIII

Dodonën e takova para do kohe, rastësisht, në një qytezë të vogël, në një kryqëzim rruge. Bëra një ndalesë të shkurtër të blija ujë të pijshëm për gruan, teksa shkoja transit për në New York. Dodona kishte hapur një dyqan të artikujve të ndryshëm dhe ushqimore. Ajo ishte shëndoshur, mplakur dhe unë nuk do ta njihja po të mos më kish dhenë vetë të njohur. Vuri pëllëmbët në faqe e mbushura dhe ia bëri e habitur:

-Ua presori dhe ti këtu..!

Atë çast tringëlloi zilja e derës dhe brenda në dyqan hyri një djalë shtatlartë, i fuqishëm dhe shumë ezmer. Dodonës i shkëlqeu fytyra.

-Është im bir,- më pëshpëriti,- Djali më është bërë krahë. Merhumi, burri im ishte shumë plak, nuk më la fëmijë. Vdiq shpjet prej përdhesit. Unë e mbetur e ve kërkova djalin nëpër shtëpitë e fëmijës derisa e gjeta dhe së bashku me tim bir morra rrugët erdha këtu në Amerikë...

 KRISTAQ TURTULLI