“Kalaja e Prevezës”
Fragment studimi
Nga Timo Mërkuri
Preveza dhe krahina rreth saj, sidomos vija bregdetare gjer ne Pargë është vend e kala. Në gjithë bregdetin epirot të Prevezës, janë ndërtuar dhe rindërtuar së paku dhjetë kala, pa për-fshirë egzistencën e kalave antike gati në çdo ishull jonian e çdo qëndër të banuar, pavarësisht gjëndjes së tyre. Arsyeja është tepër e dukëshme, bregdeti dhe ishujt jonian, për vetë pozicionin e tyre strategjik kanë qënë objekt sulmesh nga agresorë të ndryshëm qysh në antikitetin e hershëm. Më von, ishujt Jonianë, pas rënies së Republikës së Venedikut në 1797, pushtoheshin vazhdi-misht nga Franca, Rusia dhe Britania. Këto fuqi pushtonin ishujt për të ruajtur rrugët detare dhe jo se ju interesonin territoret kontinentale. Por ishujt u interesonin edhe turqve, për mbrojtjen e kufijve të perandorisë së tyre, por edhe Ali Pashës për dalje në det dhe këto rrugë mund ti ruanin vetëm me kalatë bregdetare. Kështu shpjegohet që vetëm në Prevezë dhe në zonën përreth turqit, venedikasit dhe Ali Pasha ndërtuan dhe rindërtuan një numër jo të vogël kalash, shpesh mbi rënojat e kalave antike ose më të herëshme, duke zgjuar kështu mite e legjenda apo këngë e histori trimërie. Por le të shohim kalatë[1], të cilat janë:
a-Kalaja Laskaras (Φρούριο Λασκάρας) ndodhet në majë të kodrës Laskar. Është ndërtuar para luftës së 1897 si një vendvrojtimi i vogël por që shkaktoi atë që quhet “Lufta aksi-dentale” e vitit 1897. Aty ishte vendosur një top gjerman Krupp 0.8 cm i cili shtimjen e tij të parë e ka bërë mbi një anie pasagjerësh “Maqedonia” që udhëtonte nga Gjiri i Ambrakisë drejt Aktion . Anija u përfshi nga flakët porsa ariti në breg.
b-Kastro Pesë Pigadia ( greqisht... Καστρο Πέντε Πηγάδια...Pesë Puset) ndodhet në zonën Kli-sura të Prevezës
Është ndërtuar në fillim të shekullit 19 dhe është e përmëndur për dy beteja të zhvilluara rreth
saj. Në tetor 1821 forcat e Makrijanis dolën fitimtare kundër Hurshit Pashës dhe beteja tjetër në
tetor 1912.
c-Kalaja e Shën Jorgjit (greqisht… Κάστρο Αγίου Γεωργίου) e ndërtuar në vitin 1807 sipas projektit të inxhinierit francez Frédéric François Guillaume de Vaudoncourt, ndodhet në pjesën perëndimore të Prevezës dhe përballë detit Jon. Emrin e shën Jorgjit e mori në vitin 1912. Preveza (kalaja e Bouka), u pushtua nga Venedikasit nën komandën e Françesco Morosinit në shtator 1684 duke e mbajtur Prevezën dhe kalanë për rreth 15 vjet, gjersa në 1699 , në zbatim të Traktatit të Karlovi Varit ua dorzuan përsëri turqve. Përsëri, der sa në v itin 1718 me Traktatin e Passarovit e rimarin qytetin dhe rriparojnë kalanë e Shën Andreas. Në vitin 1798 Ali Pasha pushton qytetin dhe rindërton kalanë egzistuese duke ndërtuar edhe një kala tjetërnë majën jugore të qytetit të vjetër të Prevezës. Kjo quhet Geni-Kala (Neë Castle), Kalaja e Re..
ç)-Kalaja e Shën Andrea (greqisht... Κάστρο Αγίου Ανδρέα) është brenda Gjirit dhe përbëhet nga një grup i thjeshtë drejtkëndorësh i mureve. Kështjella ishte përfunduar në vitin 1702, filli-misht nga venecianet deri në 1701 dhe në vitin vijues nga turqit.Në pushtimin e dytë venecian të Prevezës (1718-1797), kalaja është përmirësuar. Një Xhami që kishin ndërtuar turqit
në qëndër të kështjellës , u shndërrua në një kishë katolike me emrin e Shën Andreas, për nder
të admiralit venecian Andrea Pisani (1662-1718), i cili drejtoi marjen e Prevezës nga turqit në vitin 1717 dhe vdiq një vit më von.
bazë të një plani të hartuar nga inxhinieri francez Vaudoncourt. Kontrollon plotësisht vijën detare në hyrje të Gjirit të Ambrakikos.
Ndodhet në një kodër të ulët midis Nea Kerasounta dhe Petra në krahinën e Filipiada të Preve-
zës.Mendohet të jetë ndërtuar në shekullin 13 ose fillimin e shekullit 14.. Kalaja kishte pamje nga lumi, duke kontrolluar në këtë mënyrë lundrimin nëpër lumin Louros. U quajt "Rogoi ose Arogoi" për shkak të ndihmës që i dha popullatës bregdetare gjat sulmeve bastisëse të sllavëve dhe bullgarëve në mesjetë..
Fillimisht është ndërtuar në rrënojat e kolonisë antike Helenike në shekullin e 5 p.e.s. shekull, kur filluan konflikte midis kolonistëve grekë dhe Kassopaia e Epirit.
Ndaj thirret edhe Kalaja e Despotit (κάστρο της Δέσπως). Koha e ndërtimit të saj nuk dihet por , nisur nga emri, supozohet të jetë ndërtuar në kohën e Despotit të Epirit, Thomai I (1296-1318).
ë)-Kalaja e Pargës (greqisht...Κάστρο Πάργας). Banorët e Pargës gjatë gjithë egzistencës së tyre ishin përpjekur të fortifikonin qytetin, madje edhe duke përfituar ndihmë nga normadët. Në vitin 1452 ndërtohet kalaja e Haxhi Beut, të cilën e ristrukuturojnë banorët në vitin 1454 por që e shkatëroi Hajredin Barbarossa bashkë me qytetin në vitin 1537. Në vitin 1792 venedikasit e ndërtojnë kalanë e cila mbeti e pathyeshme deri në 1819 kur e mer Ali Pasha
ç)-Kalaja që na intereson në temën tonë mendoj se është kalaja e Bouka (greqisht: Κάστρο της Μπούκας), nga fjala italiane bocca- gojë). Kjo kala ishte fortifika e parë e madhe osmane e Prevezës. Ajo u ndërtua nga osmanët në vitin 1478 për të kontrolluar ngushticën e Gjirit të Ambrakisë. Në vitin 1701, Venedikasit e hodhën në erë kalanë përpara se t'ia dorëzonin Prevezën turqve, sipas kushteve të Traktatit të Karloëitzit...
Kalaja e Bouka ndodhej në vendin që sot quhet "Paliosaraga" (Παλιοσάραγα,). Sot, ka shumë pak rrënoja të kështjellës së Bouka. Egziston vetëm një shtëpi që ndërtoi Ali Pasha. Në këtë kala mendojmë se është rizgjuar balada “Një kala Prevezës i ndërtojmë” me përmbajtje si më poshtë vijon:
Një kala Prevezës i ndërtojnë[2]
Di ustallarë e dizet punëtorë
një kala Prevezës i ndërtojnë
Tre vjet kanë që pënojnë
Tërë ditën ata po pënojnë
5-tërë natën kalaja rrëzohet
mu në Prevezë na u paska zdrikur[3]
nek po bijin kalan’ ustallarët.
Ati gjeti të di ustallarët
me të dizetë punëtorët ati pranë
10-Ustallarëve rëpara u ka dalë
u ka dalë rëpara e u thotë
-Puna mbarë juve mos u kloftë
se e kotë ishte puna juaj
Puna juaj nuku bën rëpjetë
15-as për sot as për njëqint vjetë.
Urdhëri ka i madhi zot ju thotë
“Puna mbarë juve mos ju kloftë
pa i vënë një njeri në botë[4]
në themel ta vini ju kurban.
20-Dhe një dem t’e bëni ju kurban
Dhe një dash ta bëni ju kurban.
Pa i bënë ju këta kurbenë
nuku ngrihet dot kaha ju kalaja”
Ndaj si thotë zoti ju e nisni
25-dhe si thotë zoti e mbaroni.
Dhe kështu kalaja kurmin d’e rrit
dhe Prevezën do t’e llamburitë.
Kaq tha zogu edhe fluturoi
kaha mali i Kladhit ai shkoi.
30-Njëri usta na u patagos
edhe tjetri na u buxarros
Po të di e bënë besa besë
se ç’ish grua të sillte bukë nestër
se ajo që do te sill e para
35-në themele ata do ta vijnë
asaj gurë sipër do t’hidhnin.
Ku u gdhi dhe ata të di panë
se në radhë viheshin di gra.
Dhe kur erdhi gruaja e parë
40-Puna mbarë, u tha, o ustallarë
-Mbarë paç, ata të di i thanë
-Mori grua, i thotë buri i saj
se më ra ognaza nej aj guri
hjisu pak e merma e ma sill.
45-Si urdhëron o burrë, i tha e shoqja
Dhe sapo në themel nusja hiri
që të marë të shkretën ognazë
atë, kur ognazën ish duke gjuar
ustallarët me gurë e mbëluan.
50-Dhe nusja himën dikue rëkuar
shpirti i nuses ne zoti na shkoi.
E kalaja kështu riti kurmin
dhe Prevezën ajo llamburiti.
Ustallarët u gëzuan shumë
55-edhe lart në bedenë ata shkuan.
Po një sojesh na rij i mejtuar
i plagosur me shokun e tij
dhe ta hante doj me dhelpëri
tani që kalaja ishte bënë
60-se mbi portën e asaj kalaje
te një pllakë atje do skalitnin
emrat e atyre q’e ndërtuan.
Po ki vetë ish një ileqar
emri i shokut nuk doj që të vihej
65-që të njihej vetëm emri i tij,
t’e mir vesh kushtu i gjithë dheu
se ki vetëm e kish bërë kalanë.
Edhe shokut duart i ka vënë
te rrëzonte ka mala e kalasë.
70-Po ai shoku i tij s’u rrëzua
se për mesi duart ja ka hedhë
fort për mesi shokun ka mbërthyer
dhe me vete i ka rrëmbier hjimën.
Kështu bashkë duke u rotulluar
75-të di bashkë dikue u grrënjasur
në hallarmë plasën të di bashkë.
Në hallarmë mbiu garrufale
pranë saj na mbiu dhe një ferrë.
Garrufalja kle shoku i pafal
80-dhe ferra kle shoku falëtuar.
Po të dive emri u ka humbë.
Dhe kalanë s’dihet kush e bëri.
Po njerëzia në kala kur venë
garrufalen vetëm e mirisin
85-garrufalen gjithë e lëvdojnë
ferrën shtrigë gjithë e mallëkojnë.
Arpicë- Margëllëç
Vlorë 1954
Le të shohim karakteristikat e veçanta të kësaj balade me baladat e njohura të “Ndërtimit të Shkodrës” ,“Urës së Artës” apo “Urës së Fshajt”
a)-Që në fillim kjo baladë na prezantohet krejt ndryshe nga balada e Shkodrës apo varianti shqiptar i “Urës së Artës” dhe “Urës së Fshajt”, ku si ndërtues prezantohen tre vëllezër. Këtu na prezantohen si ndërtues…Di ustallarë e dizet punëtorë… Madje këta …di ustallarë...as nuk janë vëllezër me njeri tjetrin dhe as kanë ndonjë lidhje gjaku mes tyre. Këta janë dy mjeshtra, që kanë një brigatë ndërtimi me…dizetë puntorë… dhe kanë marë me akord (apo “me tender” do shpreheshim në gjuhën e sotme)… një kala Prevezës (t)i ndërtojnë…
Këta …di ustallarë…, që kanë ngritur një brigatë me …dizetë punëtorë…dhe kanë marë me “akord” të ndërtojnë një kala, i përkasin një kohe më të vonëshme se sa koha që tre vëllezër duan të ndërtojnë kalanë e Shkodrës, Urën e Artës apo Urën e Fshajt, sepse këtu kemi të bëjmë me një nivel organizimi shoqëror tip bashkim profesionistësh, që i përket fillimit të kohës së mesjetës. Ndërsa tre vëllezërit i përkasin një epoke të herëshme të zhvillimit shoqëror ku nuk ndiheshin gjurmët e egzistencës së shtetit apo organizmave të tjera civile. Prandaj ky variant, ndonëse ka element të baladës së Rozafës, është i mëvonshëm dhe është më i afërt me variantin grek të bala-dës së Urës së Artës.
b)- Po të shohim në vetvete shprehjen …(ata) ..Një kala Prevezës i ndërtojnë’’…kjo tregon një distancimtë ustallarëve dhe punëtorëve me objektin që ndërtojnë. Ata nuk e ndërtojnë për veten e tyre, por ja ndërtojnë dikujt tjetër (Prevezës”). Pra kemi një ndryshim të ndjeshëm me kalanë e Shkodrës, ku tre vëllezër e ndërtojnë për vete kalanë. Kështu që mes ustallarëve dhe puntorëve nga njëra anë dhe kalasë nga ana tjetër mungon ajo lidhje shpirtërore, e cila e shndron ndërtimin e kalasë në një domosdoshmëri, të tillë që justifikon edhe flijimin. Humbja më e ma-dhe që mund të pësojnë këta…di ustallarë dhedizetë punëtorë…është mosmarja e fitimit fina-nciar të ndërtimit. Ndërsa vëllezërit që ndërtojnë Shkodrën janë gati për sakrificën më të madhe, pasi mos ndërtimi i kalasë së Shkodrës do të thotë mos përballim i sfidave të kohës dhe për pasojë, zhdukja e tyre si “familje”.
c)-. Sekreti i qëndrimit të kalasë nëpërmjet murimit të një femrë në themele (në botë-baltë) të kalasë, te kjo baladë vjen në formën e një urdhëri nga zoti… Urdhëri ka i madhi zot ju thotë/ Puna mbarë juve mos ju kloftë/pa i vënë një njeri në botë… ndërsa te kalaja e Shkodrës, plaku i pyetur nga tre vëllezërit në se e dinte sekretin e qëndrimit të mureve përgjigjet…-Unë e di por kam gjynah… Në pamje të parë duket sikur midis dy varianteve ka barazvlefshmëri. Por ndryshimi qëndron se, sekreti i plakut në Shkodër hap themelet e “besës”, sjell kumtin e “besës” te tre vëllezërit , kur u thotë… -N’daçi drejt ju me punue/në konak mos bisedoni/vashave mos u kallzoni./Nesër nadje, t’zbardhmen drita/cila vashe t’ju bjerë bukën/at’ muronje n’mur t’kalasë … dhe ky kumt nuk vjen nga perëndia, por nga shpirti i popullit dhe duhet parë si përvojë jetësore. Gjithsesi shprehja e plakut në Shkodër është tepër njerëzore, madje në mënyrën si është formuluar, është edhe bindëse.
ç)- Te ura e Prevezës ka një kërkesë për kurban kafshësh… Dhe një dem t’e bëni ju kurban/ Dhe një dash ta bëni ju kurban…. identik me kërkesën te balada came e Urës së Artës…po ura s’u qëndron dot,/pa vënë një shpirt në botë (baltë),/e një dem të zi t’e vini,/e një dash të zi t’e vini,/ atje nek bëni themelin,…Pra kemi flijimin e gruas me kafshët bashkë. Kjo na sjell ndërmënd “kinse” flijimin e Ifigjenisë në Aulidë, për të cilën folëm te “Ura e Artës”, pikërisht momentin kur thika prek qafën e vajzës së re për ta flijuar, në këtë moment perëndesha Artemidë, e cila vetë e kishte kërkuar flijimin e Ifigjenisë, e heq vajzën nga altari i flijimit duke e zvëndësuar me një drenushë. Me të drejtë mund të themi se Ifigjenia është vajza (femra) e “fundit që flijohet[5]”. Pas saj fillon epoka e flijimit të kafshëve.. Këtë kohë cilësojnë vargjet e mësipërme të baladës, kohën e ndërmjetëme të kalimit nga flijimi i njerëzve te flijimi i kafshëve, kohë kur sigurisht ka patur raste të flijimit të përbashkët njerëz e kafshë.. Kështu pra, kemi një datë epokale (periudhë) të përfundimit të flijimit të njerëzve dhe kalimit në epokën e flijimit të kafshëve, duke patur indirekt edhe një datë që cilëson kjo balade.
d)- Po të di e bënë besa besë/se ç’ish grua të sillte bukë nester/se ajo që do te sill e para/në themele ata do ta vijnë…Këtu balada nis e frymon shqip, nga vargu 32 duke vazhduar deri te vargu 50-51 që thotë… Dhe nusja himën dikue rëkuar/shpirti i nuses ne zoti na shkoi…Por , ndryshe nga baladat e tjera shqiptare të murimit, ku nusja e re lë amanetin për mënyrën e murimit, me qëllim që të mundësojë rritjen e fëmijës , te ky variant nuk thuhet asnjë gjë në këtë drejtim. Në se te balada shqiptare e “Urës së Artës” apo dhe e Shkodrës, flijimi i nuses së re mer gjithsesi ngjyrat festive dhe tonet e një triumfi të jetës, kjo baladë mer një drejtim tjetër, sa të papritur aq dhe të debatueshëm. Në kulmin e festës së inagurimit të kalasë… edhe lart në bedenë ata shkuan. Por…Po një sojesh na rij i mejtuar/i plagosur me shokun e tij/dhe ta hante doj me dhelpëri…Këtu nuk sqarohet se cili ishte njeri nga mjeshtërat që rinte i mërzitur me shokun e tij, por sqaron arsyen e mërzisë…se mbi portën e asaj kalaje/te një pllakë atje do skali-tnin /emrat e atyre q’e ndërtuan…emri i shokut nuk doj që të vihej/që të njihej vetëm emri i tij …Nga zhvillimi kuptojmë se ziliqari na qënka mjeshtri, gruaja e të cilit nuk pësoi gjë. Duke qënë se mjeshtri tjetyër kishte sakrifikuar gruan për kalanë, ishte normale që ai do gëzonte simpatinë më të madhe dhe për pasojë edhe shpërblimin më të madh. Prandaj shoku ziliqar…Edhe shokut duart i ka vënë/te rrëzonte ka mala e kalasë……Po ai shoku i tij s’u rrëzua/fort për mesi shokun ka mbërthyer/Kështu bashkë duke u rotulluar/në hallarmë plasën të di bashkë…
Rrjedha dhe përfundimi i baladës është i pakuptim për ne, por edhe kjo e ka një shpjegim. Te pika “ç” e trajtimit të baladës së “Urës së Artës” kemi shpjeguar se është pikërisht konkurenca dhe zilia, forca që vë në lëvizje baladën duke e çuar atë drejt murosjes së gruas së kryemjeshtë-rit. Të njëjtët element të baladës greke të “Urës së Artës” gjejmë edhe te ky variant i baladës çame. Gruaja që muroset është bashkëshorte e njerit nga dy mjeshtërat, gruaja nuk ka fëmijë, lajmin e sjell një zog, dinakëria për futjen e gruas te themelet është e njëjtë, rrënia e unazës së mjeshtërit etj, etj. Pra variant çam i baladës së murimit në kala te balada “Një kala Prevezës i ndërtojmë” ka ndikime të theksuara nga balada greke e “Urës së Artës”, deri në atë stad sa që ajo nuk ka një fizionomi të plotë shqiptare tradicionale. Shpjegimi për këtë është shumë i thjeshtë. Në federatën Epirote, bashkëjetesa e komuniteteve greqishtfolëse-shqipfolëse ishte evidente. Por siç shpjeguam te “Ura e Artës”, shqipfolësit (Thesprotët, mollosët etj) ishin shumica dhe për pasojë edhe shumë poste drejtuese të sferës së jetës ushtarake dhe civile i kishin ata. Kjo u jipte lehtësira dhe privilegje, por i bënte edhe objekt sulmesh ziliqare e kurthesh konkurence.
Thesprotët ishin mjeshtra ndërtimi dhe shfrytëzimi të materialeve të vendit. Psh ata gëlqeren e linin të shuhej për pesë vjet rresht, para se ta përdornin për llaç. Po në llaç hidhnin në doza të caktuara të bardhë veze dhe fije lesh dhie për ti dhënë llaçit fortësi në lidhshmërine e gurëve. Kjo përvojë dhe fakti që ishin puntorë të palodhur u jipte gjithmon pozicionin primar në ndërtime. Por ndërkohë grekët kishin përvojën e ndërtimeve antike dhe ishin konkurentë të fortë me thesprotët për mjeshtërinë e ndërtimit. Bashkimi i dy mjeshtërive jipte rendiment të lartë në cilësinë dhe kohën e ndërtimeve, por prodhonte edhe konkurencë. Një konkurencë të tillë kemi te kjo baladë, e cila “del nga rruga e baladave shqiptare”.
Me siguri që edhe komuniteti i ndërtuesve greqisht folës ka patur një baladë për Kalanë e Prevezës, me element të cituar te “Ura e Artës’’ ku dalloheshin dy mjeshtrat dhe dyzet puntorët, gruaja pa fëmijë e një mjeshtëri, e cila muroset, zilia e mjeshtrit tjetër ndaj të parit dhe përpjekja fatale për vrasjen e njërit mjeshtër nga tjetri, tentativë që çoi në vdekjen e të dyve etj, etj.
Në ambientet e përbashkëta këndoheshin të dy baladat, por kjo tingëllonte më shumë si debat se sa si këngë në festë. Atëherë këngëtarë të njohur dhe prestigjiozë për kohën dhe vendin, kanë marrë nga varianti grek filiza vargjesh, që mbartnin problematikën e atij komuniteti dhe janë shartuar mbi variantin shqiptar. Po të shohësh baladën e mësipërme, është tepër e dukëshme që pjesa e dytë është e shtuar te varianti shqiptar, madje pasi janë bërë edhe disa retushime pjesore. Në kohën e ndryshimeve kjo nuk ka rrënë në sy, për vetë mardhëniet më se normale të dy komuniteteve
Ky shartim është bërë me qëllim përmirësimi, përsosjeje, përshtatjeje, afrimi me ambientin ku këndohej[6]. Kjo baladë e shartuar është kënduar pastaj në ambientet greko-shqiptar, ku shqiptarët kanë heshtur në mënyrë opoturne për shartimin, sepse për ta kishte rëndësi vetëm
kalaja dhe jo kush u gremis nga bedenat e saj, ndërsa grekët e kanë aprovuar si të përsosur.
Mund të ketë ndodhur dhe e kundërtë – mund të thotë dikusht. Patjetër që mund të ketë ndodhur dhe anasjelltas, që pjesë të variantit shqiptar të jenë shartuar mbi variantin grek. Por kjo mund të ketë ndodhur në një tjetër variant të baladës së murimit, jo te balada ‘Një kala Prevezës i ndërtojmë” për shkak se trungu i baladës (në këtë variant) është shqiptare dhe degët janë greke. Dhe shartohen degët (filizat) te trungu dhe jo anasjelltas. Baladat greke të murimit mbartin problematikën e shoqërisë greke në kohën e krijimit, problematikë që ishte e ndryshme nga shoqëria shqiptare. Ato kanë bukurinë e tyre të padiskutueshme, finesën dhe melodiozitetin e veçantë, janë më “moderne” si në subjekt ashtu dhe në veshje. Janë vërtet të bukura t’i dëgjosh. Ndërsa baladat shqiptare na vijnë nga hershmëria, me pamjen e gjysheve tona, me shami të ulura, duke mbuluar rrudhat e ballit dhe me fustane të zeza gjer në fund të këmbëve. Por nëpër xhepa mbajnë gjithmon një karamele a një llokume për ne fëmijët, që mblidhemi rreth tyre ti dëgjojmë. Prandaj janë të dashura për ne.
[1]Të dhënat janë marrë nga burimet greke…
[2]Mbledhës të folklorit. Këngë popullore nga Çamëria fq 396
[3]Këtu mungon një varg që bën present ardhjen e një zogu.,,Një zog kaloi dhe qëndroi përballë lumit… si
te balada greke e” Urës së Artës”.
[4]Në baltë, në tokë…
[5] Troja bie në 1 qershor 1184 pes – kjo datë sipas përllogaritjeve nga Eratosthenes kështu që flijimi në
Aulidë i bie të jetë bërë në maj-qershor 1194 (p.e.s).
[6]..që rastësisht mund të ketë qëlluar me shumicë greqishtfolëse.
No comments:
Post a Comment