Shkallët e Ferrit

                                     Shkallët e Ferrit

                                                           Roman

            (Vijim)

                                                                         IX

            - Nuse, çfarë i kanë bërë vajzës? - pyeti përsëri nënë Gjyla duke parë gjendjen e Iridës.

            - Të thashë moj nënë, u trondit tepër kur pa të atin në atë gjendje.

            - Pse, si ishte ai?

            Nënën mezi e mbante vendi. Lumtua e kuptonte dhimbjen e saj, por tragjedia që kishte pësuar, nuk e lejonte të mendonte shumë për dhimbjet e të tjerëve. Duhej ta mbante veten. Duhej të bëhej e fortë.

            - Po natyrisht moj nëne, - i tha vjehrrës duke mposhtur dhimbjen, - pas më shumë se një muaji në birucë, pa parë dritën e diellit me sy, ishte shumë i zbehtë. Për syrin e vajzës kjo ishte një goditje e rëndë. Por ti mos u mërzit, se së shpejti do t’i kalojë dhe ajo do të shërohet. Irida vazhdonte të qëndronte si e ngrirë dhe me sytë e çakërdisur. Nga buzët e saj dilnin vetëm fjalët:

            - Babi,   babi,  babi.  Ti  po  fluturon.  Gjyshe, shiko.   Mos   babi,   mos   fluturo.   A   e    shikon,   e  kanë rrëmbyer harpiet *.

            - Jo   bijë,  babi   nuk   po  fluturon.  Ai  do  të kthehet së shpejti. Mallkuar qofshin shkaktarët! -  tha Lumturia duke përqafuar të bijën me lot ndër sy.

            - Për hir të jetës, më thoni diçka. Çfarë më fshihni?  -  ndërhyri nënë Gjylua.

            - Ah, sikur të mundja! -  tha Lumturia me veten e saj  pastaj, duke iu drejtuar së vjehrës,  -   E gjetëm të gozhduar në mur, o nënë. Ishte gati pa ndjenja nga torturat.

            - Mallkim! -  doli nga fundi i zemrës së plakës.

            - Irida filloi të ulurinte nga dhimbja.

            - Mallkim!

            - Kërkuan prej nesh ta detyronim të pranonte ato që nuk kishte bërë.

            - Mallkim!

            - Ai na bëri thirrje që të mos biem në grackën e tyre.

            - Mallkim!

            - Pastaj ndodhi ajo.

            - Çfarë ndodhi, bijë.

            - Mos më pyet më, o nënë.

            - Fol bijë, çfarë ndodhi?

            Në këtë kohë u ndie përsëri zëri i Iridës:

            - Babi, babi, babi!

- Eja bija e mamit, eja në gjirin e mamit tënd! Eja shkojmë në shtrat, - i tha e ëma.

            Mori të bijën në krah dhe në mes të lotëve që irridhnin pa pushim vrapoi në dhomën e  saj.  E  shtriuvajzën në shtrat dhe po e zhvishte. Në mbathjet e saj dalloi   disa   gjurma   gjaku  

*     Sipas mitologjisë, përbinsha me fytyrë gruaje dhe trup shpendi.

të   freskët.    U   tërhoq mbrapsht e tmerruar, ngriti duart lart dhe thirri:

            - Zot, o Zot ku je? Përse nuk më more, por më le të shohë një tmerr të tillë? Ku është ndëshkimi yt? Ku je o Zot?

            Papritmas u shkreh në një vaj të thellë. Përqafoi të bijën që nuk kuptonte asgjë. Qante e qante me ngashërim. Qante pa zë se kishte frikë mos e dëgjonte e vjehra. I qante zemra. i qante shpirti. Ktheu sytë nga komoja mbi të cilën ishte një fotografi ku kishin dalë të tre para disa muajve. Gëzimi shprehej në sytë e tyre. Po tani? Ai gëzim ishte shndërruar në dhimbje të pafund.

- Goni! - iu drejtua të shoqit në fotografi. - Ta vranë vajzën, o Goni! Ta vranë kriminelët. Na iku vajza nga duart,  o  burrë!  Na  e  rrëmbyen dhe na e hodhën në humnerë.

            - Babi, babi, babi, - u dëgjua përsëri zëri i mbytur i Iridës.

Ky   zë  bëri  që  Lumtua   të   mblidhte   veten.  U shtri  në  shtrat  me  të  bijën  dhe  duke   e  rrokur  në mes të lotve që i rridhnin nëpër faqe,  tha:

- Fli zemra e mamit! Ke mamin këtu. Jemi bashkë të dyja.

            Papritmas nga sytë e së bijës filluan të rrjedhin lot.

- Ku është babi, moj mami? Mos e kanë rrëmbyer   harpiet?  Ja, j a s hiko  si  po  fluturojnë  së bashku me babin.

            - Jo zemra ime, babi nesër do të vijë në shtëpi. Fli tani!

            Pas  pak  vajzën  e  zuri  gjumi.  Një   gjumë  i trazuar plot me ëndrra të  tmerrshme.  Herë  pas  here ngrihej e trembur. Lumtua e pushtonte dhe i fliste me zë të butë:

            - Fli bija e mamit, fli!

Iridën e zuri përsëri gjumi. Një gjë e tillë vazhdoi deri sa zbardhi dita. Lumtua u ngrit dhe doli përjashta. Në koridor pa nënë Gjylën. Edhe ajo nuk kishte vënë gjumë  në  sy.  Gjithë natën kish menduar se ç’do të bënte të nesërmen.

- Si është vajza?

- Tani po fle.

- Çdo të bëjmë?

- Do të shkoj të marrë mjekun.

Lumturia u largua me nxitim. Nënë Gjyla u drejtua nga fotografia e të shoqit që ishte në mur dhe i foli:

- Përse luftove dhe re, or burrë? Mos vallë për djalin e burgosur apo për mbesën e çakërdisur? Të gjithë na kanë kthyer krahët. Edhe ata që dikur i kishim miq. Kjo është liria për të cilën re dëshmor?

Irida hyri në dhomë si një somnambul e veshur me këmishën e natës.

- U ngrite, bija e nënës? -  i tha nënë Gjyla duke e përqafuar

- Ku është babi nënë? A do të kthehet?

- Po bijë, ai do të vijë së shpejti. Po ti do të ftohesh në fill të këmishës.

Iku  me  vrap  në  dhomën  e  gjumit  dhe  sa hap e

mbyll sytë u kthye me fustanin e saj. Ia veshi dhe u ulën të dyja në divan.

- E pe babin bijë? -  e ngacmoi nënë Gjyla.

- E pashë nënë. Ai po fluturonte. Fluturonte lart në qiell. Ngado ishte i rrethuar nga harpiet.  -  Ngrihet në këmbë dhe duke hapur krahët  -  Babi, merrmë dhe mua me vete. Dua të fluturoj bashkë me ty.

- O zot! Pse na dënove në këtë mënyrë?  -  Foli nënë Gjyla me veten e saj. Pastaj duke përqafuar vajzën  -  Eja bijë, eja te gjyshja jote.

- E morën nënë, e morën. Nuk e shoh më. Po e shpien në botën tjetër.

- Jo bijë, ai do të vijë dhe ti do ta përqafosh në krahët e tu.

Në këtë kohë, mbrriti Lumturia me doktorin. Sotiri, mjeku psikiatër,  ishte një moshatari i Agronit. Kishin mbaruar studimet të dy në të njëjtin vit në Sofie, ai për mjekësi dhe Agroni për inxhinieri. E vizitoi me kujdes të veçantë. Së fundi u kthye nga Lumtua dhe i tha:

- Vajza ka pësuar një goditje të rëndë. Çfarë ka  ndodhur?  Dua  ta  di,  në  mënyrë  që   të

marrë masat e duhura. Mos më fshihni asgjë.

Lumtua u mendua. E çfarë mund t’i thoshte? A mund t’i tregonte të vërtetën?

- Mbrëmë ishim në takim me Gonin. Kur e  pa  në  atë  gjendje,  vajza  u tmerrua. Nuk mundi të duronte më.

- Si e morët në takim një fëmijë kaq të ndjeshëm si kjo?

- Nuk e morën ne. Ata e morën vetë.

- Dua të jem i sinqertë me ju. Gjendja është serioze. Ka pësuar një tronditje të madhe. Duhet shtruar urgjent në spital. Atje do t’i  bëjmë analizat e duhura dhe sipas tyre do t’i japim edhe kurën e nevojshme.  Do të dërgojë ambulancën për ta marrë. Fati qoftë me juve!

Ambulanca erdhi pas një ore. Vajzën  e shtruan në katin e tretë të spitalit neuro-psikiatrik, në një dhomë më vete. Me ndërhyrjen e Sotirit u organizua menjëherë një konsultë me mjekë specialistë. Në fund u arrit në përfundimin se vajza duhej të qëndronte patjetër në spital,  për të bërë kurat e nevojshme. Me të qëndroi edhe Lumtua.

.                                                           X

Atë ditë të gjithë punonjësit e  ndërmarrjes  ishin  lajmëruar  për  një  mbledhje  të rëndësishme, ku do të merrnin pjesë edhe përfaqësues të degës së punëve të brendshme.  Flitej për demaskim të disa personave të padëshëruar. Mbledhja  ishte  lënë  për  në  orën  nëntë, por njerëzit filluan të mblidhen më  herët.  Pothuajse  asnjë  nuk  kishte  filluar  punë.  Kureshtja  i shtynte të vinin dhe të interesoheshin. Gjithkush mendonte se diçka do të ndodhte. Demaskim apo ndoshta diçka tjetër. Ata që kishin ndonjë dregëz në biografi druheshin se mos ishin viktima të radhës.

Midis tyre edhe Stefani me  Gjergjin.  Kishin  më  shumë  se  një  muaj  që  nuk  e ndjenin   veten   të  qetë.  Pas  arrestimit  të  Agronit  edhe  ata  prisnin  nga  çasti  në  çast   arrestimin e tyre.

- Më duket se na erdhi fundi, -  foli  Gjergji   i tronditur.

- Mos e lësho veten. Sido që të ndodhë  mbahu  si  burrë.  Vetëm  kështu  do të  mund  t’i  bëjmë ballë.

Gjysmë ore para, salla ishte mbushur plot e përplotë. Njerëzit diskutonin me zë  të ulët. Së fundi u dëgjua një zhurmë makine dhe pas saj në sallë hynë sekretari i partisë drejtori, kryetari i komitetit profesional, shefat e tjerë të ndërmarrjes, Dmiri me  Ilian dhe Agroni i shoqëruar nga disa policë. Njerëzit filluan të pëshpërisin me njëri-tjetrin. Dikush shprehte keqardhje me shokun pranë. Inxhinieri kishte qenë një person korrekt në marëdhëniet me të tjerët. Këtë ata nuk mund ta harronin. Por kishte edhe nga ata që sjelljen e tij e kishin harruar. Ata ishin shndërruar në intrigantë dhe servile,  të gatshëm të hidhnin male me baltë mbi atë fatkeq.

- Vdekjen e prisja, por që të vinte kryeinxhinier Agroni në bangën e të akuzuarve nuk ma merrte mëndja,  -  i tha një punëtor me zë të ulët  shokut që kishte pranë.

- Eh, mor mik! Nuk e di ti se çfarë sjell minuta nuk e sjell sahati, -  iu përgjigj ai po me zë të ulët.

- Ti je më i mënçur, a beson vërtet që ai të ketë tradhëtuar? -   vazhdoi i pari.

- Nuk e di, por më mirë mos fol. Vetëm dëgjo. A e di se dhe muret kanë veshë? -  iu përgjigj shoku i tij.

- Mirë, or mik, mirë. -  e mbylli bisedën i pari.

Në këtë kohë u ngrit në këmbë sekretari i partisë dhe të gjithë heshtën. Në sallë u vendos qetësi e plotë.

            - Shokë dhe shoqe! - filloi sekretari i partisë. - Sot jemi mbledhur për të dëgjuar raportin e përfaqësuesit të degës së punëve të brendëshme, shokut Demir Kapedani, mbi veprimtarinë armiqësore të ish-punonjësit të ndërmarrjes sonë, të pandehurit Agron Canaj, që tani ndodhet në bangën e të akuzuarve dhe bashkëpunëtorëve të tij.  Pas raportit të tij, ftoj  të  gjithë  pjesmarrësit

të shprehin mendimet e tyre hapur dhe pa frikë. Tani më lejoni t’ia jap fjalën shokut Demir.

            - E dëgjove? Ai tha dhe bashkëpunëtorëve të tij, - foli me zë të ulët Gjergji.

            - Pusho dhe dëgjo! - u përgjigj Stefani.

            Gjergji nuk foli më. Në mes të heshtjes së thellë që kishte mbuluar sallën, Demiri filloi leximin e procesverbalit që kishte nënshkruar më parë Agroni. Akuzat ishin nga më të rëndat që  mund të merreshin me mend. Sipas tyre ai pranonte se kishin krijuar një grup subversiv me anën e të cilit do të tentonin të hidhnin në erë turbinën e re që do të vendosej në hidrocentral. Në planet e tyre ishte, gjithashtu, edhe zhvillimi i akteve terroriste, për të ngjallur panik në radhët e popullsisë. Të gjitha këto ishin   bërë   sipas    udhëzimeve  që   kishin    marrë nga KGB-ja sovjetike dhe CIA amerikane, në shërbim të të cilave ai ishte vënë që kur kishte qenë student në Sofje.

            Herë pas here Demiri e kapërxente frazën. Kuptohej që në ato vende ishin emrat e denoncuara nga Agroni. Njerëzit ishin kuriozë të merrnin vesh se kush ishin ata. Agroni e dëgjonte dhe me vete mendonte se si kishte mundur të nënshkruante një deklaratë të tillë të turpshme. Para syve i doli skena me Lumton dhe Iridën dhe e kuptoi shkakun e gjithë asaj. Mund të ngrihej dhe të deklaronte se të gjitha ato ishin sajime të tyre, por ideja se ajo skenë mund të përsëritej në çdo çast e tmerronte. Qëndronte si ndonjë mumje e heshtur, duke dëgjuar marrëzitë që nxirrte goja e hetuesit. Nga kjo gjendje e përmendi  zëri Demirit që i  tha:

            - A janë të vërteta këto?

            Agronit i mbeti zëri në grykë. U mundua të fliste por nuk mundi.  Ishte në gjendjen e fajtorit që, megjithse e kupton fajin që ka kryer, nuk është në gjendje të reagojë Demiri u kthye nga ai  dhe e pyeti përsëri me një ton që vetëm ai dinte ta përdorte:

            - Hë, si thua?

            Agroni vështroi sallën që priste në heshtje dhe së fundi mundi të thotë me një gjysmë zëri të shuar:

            - Po.

            - Më fort që ta dëgjojnë të gjithë.

            - Po, - përsëriti Agroni, kësaj rradhe me zë më të lartë.

            Një zhurmë mbuloi sallën. Njerëzit filluan të pëshpërisin me njëri-tjetrin, disa me zë të ultë dhe disa me zë të lartë.

            - More, po paska qenë gjarpër i  mbuluar, -   tha dikush, - dhe  ne   e   mbanim   për  burrë të ndershëm. Paskemi mbajtur gjarpërin në gji.

            - Kemi mbajtur një gjarpër që mund të na kafshonte nga çasti në çast, - foli një tjetër andej nga fundi.

            - Shoku Demir, mjaft na lexuat. Merreni dhe dënojeni sa më shpejt qenin. – u hodh një burrë me dy gisht mustaqe.

- Bukëshkalët   që  harruan  bukën   e   partisë, tradhëtarët që për interesa të ulta u shitën te të huajt, meritojnë dënimin më të rëndë, - e ngriti zërin duke tundur gishtin  me  kërcënim  një qose.

Vazhdoi një seri akuzash dhe sharjesh nga më të ultat. Dikush u afrua dhe i  hodhi  një tok me pështymë në fytyrë. Një tjetër, me një zë të fortë, lëshonte sharje nga më të rëndat:

-          Shoku   Demir,  mjaft  na  lexuat  se  I kemi  të

qarta si drita e diellit. Na thoni kush janë bashkëpunëtorët e tij?

 Ndërkaq ndërhyri Demiri:

            - Prisni, se kemi akoma diçka për të deklaruar. Këto veprime i pandehuri mendonte t’i bënte me dy shokët e tij të ngushtë, Stefan Gjokën dhe Gjergji Panon që, siç e dini,  rrjedhin  nga

familje të deklasuara, duke futur në valle  edhe persona të tjerë.

            - Cilët janë ata?

            Në këtë kohë ndërhyri operativ Ilia:

            - Stefan Gjoka, Gjergji Pano, Ylli Nivica, Gazmend Shpuza dhe Përparim Seferi, në emër të popullit jeni të arrestuar!

            Një grumbull policësh, që qëndronin të gatshëm prapa tyre, iu hodhën sipër dhe sa hap e mbyll sytë i prangosën. Agroni qëndronte si i ngrirë. Nuk i kishte shkuar ndër mend se puna mund të shkonte deri këtu.

            - Ne jemi të pafajshëm. - u dëgjua zëri i fortë i Stefanit. -   Ai gënjen!

            - Kjo nuk është veçse një farsë, - përsëriti Gjergji që e kishte marë veten nga hutimi i parë.

            Turma e acaruar filloi të reagojë më me egërsi.

- Poshtë tradhëtarët! -  Foli njëri me një zë të acaruar.

- Ne s’jemi tradhëtarë. -  u përgjigj Ylli.

- Spiunët në litar! -  tha një i dytë.

- Ne s’jemi spiunë. -  ia ktheu Gazmendi.

- Poshtë bashkëpunëtorët! -  gjëmoi zëri i një të treti.

- Ne s’jemi bashkëpunëtorë. -  ishte përgjigja e menjëherëshme e Përparimit

- Pushoni! -  u dëgjua zëri i njërit prej rojeve.  -  Që nga ky çast nuk keni të drejtë të flisni.

Dikush doli jashtë , mori një gur dhe deshte t’i qëllonte, por e ndaloi dora e njërit që kishte pranë. Të tjerë vazhdonin të shanin me histerizëm. Kishte edhe nga ata që heshtnin të nemitur e të trembur. Ata nuk ndiheshin, por nuk kishin as guxim të kundërshtonin.  Sekretari i partisë e kuptoi se gjendja mund të dilte nga kontrolli ndaj tha:

- Takimi mori fund. Të gjithë kthehuni në punë!

Turma doli nga salla duke hunguritur:

- Dënojini pa mëshirë maskarenjtë!

Pas pak salla e mbushur me tym duhani  dhe  bishtra  cigaresh  u  zbraz.  Të  fundit  që dolën prej saj ishin të pandehurit që, të shoqëruar nga turma e policëve, i hipën në makinën e policisë.

                                     XI

Ditët kalonin njëra pas tjetrës. Irida vazhdonte pothuajse  në  të  njëjtën  gjendje. Nuk bënte zhurmë, nuk bërtiste, nuk shkulte flokët dhe për këtë arsye, nuk e kishin qethur. Vetëm sytë vazhdonte t’i kishte të çakërdisur. Ndonjëherë luante me një kukull të madhe që e mbante ndër duar. Herë pas here qante pa zë. Dukeshin vetëm lotët që rridhnin nëpër faqet e saj që kishin marrë një pamje të zbehtë. Në atë çast nuk donte t’i fliste njeri.

-  Doktor si është? -  pyeti Lumturia.

- Nuk di si të them, -  u përgjigj ai. -  Sëmundja e saj është e një lloji të veçantë. Pothuajse nuk flet fare. Herë pas here shpërthen në vaj.  Lereni të qajë. Ndoshta  e  qara  do  ta sjellë në vete. Por sëmundja i ka prekur edhe intelektin. Duhet luftuar që ai  t’i kthehet sa më parë. Për këtë i duhet folur vazhdimisht. Bile edhe atëhere kur mendon se është në gjumë, pasi ajo pjesën më të madhe të kohës e kalon në atë gjendje. Këtë e ka nga ilaçet. Mos mendoni se kur fle nuk dëgjon. Cili ka qenë hobi i saj?

            - Në të vërtetë ka patur shumë pasione, -  u përgjigj Lumturia, -  por, sidoqoftë, letërsia ka

qenë hobi i saj. Vazhdimisht recitonte vargje nga poetë të mëdhenj. Edhe teatri i pëlqente.

            - Atëhere i recitoni sa më shumë nga ato poezitë. Mundohuni ta nxisni edhe atë të recitojë. Mundësisht nga ato që ajo preferonte. Bëni dialog të vazhdueshëm për teatrin dhe letërsinë. Mos harroni!

Lumtua qëndronte pranë  saj. Kishte marrë leje nga seksioni arsimit dhe nuk shkonte në shkollë. E përqafonte, i fliste vazhdimisht, i tregonte histori të shkuara me shpresë se ato mund t’i sillnin kujtesën që i kishte humbur. Në mënyrë të veçantë i fliste për të atin, i kujtonte festën e ditëlindjes kur, së bashku me të,  ndërtuan njeriun prej bore që e quajtën Borëbardha. Ajo e dëgjonte  e  heshtur  dhe  herë  pas

here thoshte:

- Babi? Ku është babi? Shiko, po fluturon. E kanë rrëmbyer  harpiet.  Edhe  unë  do  të fluturoj së bashku me të.

            Fjalët e doktorit e shtynë të ndërronte  mënyrë bisede.

- Rida, do i thuash mamit ndonjë nga ato poezitë që recitoje aq bukur? Për shembull nga rubairat e Omar Khajamit. Apo të recitojë një mami dhe pastaj fillo ti? Mirë, dëgjoje:

            Shiko sa bukur këndezi po këndon,

            Me natë dhe nga gjumi po të zgjon.

            Që shkoj një ditë po të lajmëron,

            Dhe ti çkujdesiur fle dhe ëndërron.

            Zgjohu, mëngjesi me shigjet e grisi,

            Perden e natës, yjet arratisi,

            Dhe dielli gjahtar me rreze kapi,

            Çdo majë mali, pallati a lisi.

            Këto vargje sikur e përmendën Iridën. Ajo filloi të lëvizë. Hapi sytë, pa t’ëmën, buzëqeshi dhe filloi të recitojë:

            Të kish, ah, fuqi prej perëndie,

            T’i jepja shkelmin kësaj gjithësie,

            Dhe të krenja botë tjetër ku të kishte,

            Çdo plotësim dëshire dhe lirie!

Oh, sa mllef ka grumbulluar zemra e saj e vogël! -  tha me vete Lumturia -  Kush mundet t’ia heqë atë?

Irida u ngrit pak, vështroi rreth e rrotull e habitur, mori kukullën dhe e shtrëngoi fort në gjirin e saj.

            - Borëbardha është ajo? -  e pyeti e ëma

            - Jo, jam unë. Borëbardhën e helmoi shtriga.

            - Por erdhi princi dhe e zgjoi.

            - Kurse mua do të më zgjojë vetëm babi

            - Babi do të vijë së shpejti.

            - Kur?

            Në këtë kohë në dhomë hyri nënë Gjylua. Me buzën në gaz ajo iu drejtua së mbesës:

            - Si u gdhi zogu i nënës?

            - Njëlloj, -  i tha Lumturia me zë të ulët.

            - Ik moj bijë tashti. Këtu do të qëndroj unë. Eja përsëri në darkë.

            - Doktori më tha se i duhet folur vazhdimisht. Tregoji diçka, për shembull ndonjë vjershë dhe bëji pyetje vazhdimisht për të parë se sa është në gjendje të mbajë mend

            U drejtua nga vajza dhe duke e puthur i tha:

            - Mami po ikën. Këtu është gjyshja. Mirupafshim!

            Irida nuk u përgjigj. Lumturia e vështroi për disa sekonda dhe u largua me sytë të mbuluar nga lotët që nuk i shteronin kurrë. Nënë Gjyla u drejtua nga mbesa:

            - A do të të tregoj diçka?

            - Mirë. – u përgjigj ajo me indiferentizëm.

            - Apo do i thuash ti nënës ndonjë nga ato që i deklamon aq bukur?

            - Të deklamoj një monolog?

            - Shumë mirë, fillo.

            Irida u ngrit dhe u bë gati për të filluar, por në atë kohë hynë Teuta me Mellaninë. Ato  e vizitonin shpesh. Në kundërshtim nga më parë edhe një pjesë e mirë e shoqeve të klasës vinin për ta parë. Por ajo pothuajse nuk njihte asnjërën.  Ato  ishin  zhdukur  nga  kujtesa  e  saj.  Të vetmit që njihte ishin Lumtua dhe gjyshja. Sa herë që shikonte ato, fillonte të qante. Ngashërima të thella dilnin nga thellësia e gjoksit.

-          Përse  na  dënove  në  këtë  mënyrë,   o   Zot   i

madh? - thoshte nënë Gjyla.

            Por Zoti heshte. Ai ishte dëbuar nga trojet e këtij vendi. E kishte harruar këtë vend që dënoi veten e tij.

            - Si je Rida? -  tha Teuta.

            - Shumë mirë, -  ndërhyri nënë Gjyla -  Tani sa po bëhej gati të më recitante diçka.

            - Ashtu? Atëhere fillo.

            Me një zë të dobët që dukej sikur dilte nga thellësia e një varri, Irida filloi të flasë:

            - A kanë fuqi krahët e mi të ndreqin botën? A munden ta kthejnë përsëri babin pranë meje?

            Një rrjedhë lotësh mbuloi fytyrën e saj.

            - Mos qaj motër, mos qaj. -  foli Mellania. -  Do të shërohesh dhe do të kthehesh përsëri në shkollë. Atje të presin të gjithë.

            Irida humbi në gjumin e zakonshëm.

            - Fjeti. Fjeti shoqja e jonë e mrekullueshme, - foli me dhimbje Teuta.

            - Shkoni bijat e nënës, -  tha nënë Gjyla. -  Lëmani mua këtë varr të hapur.

            Kur po mbaronin pushimet e vitit të ri, Lumton e njoftuan se duhej të kthehej në punë, përndryshe do ta humbiste atë. Nuk dinte si të bënte. Po të humbiste punën, me se do të jetonin? Po të shkonte në punë, me kë do ta linte vajzën? Nënë Gjyla nuk e bënte dot një shërbim të tillë. Ishte plakë dhe e lodhur nga jeta.

            - Dëgjo, Lumto, - i tha doktor Sotiri. - Gjendja e vajzës nuk dihet sa do të vazhdojë. Ti nuk mund të rrish pa shkuar në punë. Shko dhe pasdite eja prapë këtu. Sa për vajzën mos ki merak. Ne jemi këtu. Edhe infermierja e pavionit është shumë e mirë dhe e kujdesshme. Pastaj ajo sëmundjen e ka të qetë. Ti e shikon që nuk bënë asgjë.

            Në mungesë të Lumtos, pranë shtratit të vajzës, vinte herë pas here nënë Gjyla.

Një ditë  infermierja i tha:

            - Një burrë  kërkon të vijë

- Futeni brenda..

            Pa një fytyrë që e kishte parë dikur, por nuk i kujtohej. Dallgët që kishte kaluar ia kishin prekur kujtesën.

            - Nuk më njeh? - i tha burri që e kuptoi se ajo nuk e njohu. - Jam Syrjau.

            - Oh, më falni! Hallet më kanë sjellë në këtë gjendje.

            - Më vjen shumë keq. Si ndodhi?

- Ah, mos më pyet. As unë nuk e di.  Më  thanë  se

iu  shkaktua  pasi  pa  të  atin  në  atë gjendje.

            -  Në hetuesi?

            - I thirrën një natë të dyja së bashku me nusen.

            - Të poshtërit! Por si është tani?

            - Si lumi dhe si deti.

            - Po për djalin, çfarë keni dëgjuar?

            - Askush nuk të tregon gjë. Çdo gjë e ka mbuluar misteri. Dimë vetëm atë që ndodhi në ndërmarrje, kur arrestuan të tjerët. Nuk na afrohet më njeri. Rruhen nga ne, qysh i thonë fjalës, si djalli nga thimjami.

            - Bëhu e fortë. Ti duhet të mbash edhe nusen.

            Futi dorën në trastën që mbante dhe nxori dy kokrra mollë.

            - Merri dhe jepja vajzës. Janë fare pak,  por kaq e kam mundësinë.  Thuaji  që  i  ka  prurë  xhaxhi Syrjau. Ajo nuk më njeh, por ti thuaja.

            - Falemnderit!

            Në dhomë hyri doktor Sotiri që bëri vizitën e zakonshme. 

            - Si duket doktor? - pyeti  nënë Gjyla.

            Ai nuk u përgjigj, por tundi kokën në atë mënyrë sikur donte të thoshte se ishte e  njëjta gjendje dhe doli përjashta. Irida u ngrit dhe u drejtua nga ballkoni.

            - Ku po shkon zemra e nënës?

            - Te babi. A e shikon si po fluturon?

            - Mirë bijë, eja ulu dhe tregoi nënës çfarë shikon.

            Ajo u ul dhe filloi të qajë.

Kështu kaluan dhe disa ditë. Irida ishte vetëm në dhomë. Lumtua në shkollë, ndërsa nënë Gjyla ende nuk kishte ardhur. Infermierja sapo kishte dalë nga dhoma pasi i kishte bërë një inxheksion. Irida u ngrit nga shtrati.

            - Babi, po më thërret? Do fluturojmë bashkë? Po vij, po vij.

            U drejtua nga ballkoni, hapi portën dhe doli jashtë.

            - Eja babi, eja merrmë.

            Një grumbull njerëzish u mblodhën të tmerruar poshtë ballkonit.

            - Vajzë, shko brenda të lutem! - i thirri një infermiere.

            Dikush dha alarmin dhe vrapuan për në dhomë. Irida hipi në parapetin e ballkonit duke thërritur:

            - Babi, po vij. Po fluturoj, po fluturoj!

            Hapi   krahët   dhe  u   lëshua  në  zbrazëti,  në kohën që në ballkon dolën infermieret e para. Një klithmë e tmerrshme u dëgjua dhe trupi i vajzës u përplas në tokë. Të pranishmit e morën  dhe e çuan në sallë. Por ishte e kotë. Shpirti kishte fluturuar nga trupi i saj.

            Doktor Sotiri mori përsipër një detyrë shumë të vështirë. Duhej të lajmëronte Lumton. Po si t’ia thoshte? Shkoi në shkollë.

            - Eja se të kërkon vajza, - i tha.

            Çuditërisht nënës ia ndjeu zemra mandatën.

            - Thuamë, mbaroi?

            Sotiri nuk foli. Po mendohej si të vepronte. Si mund t’ia thoshte një lajm të tillë?

            - Thuamë! - përsëriti Lumtua tërë ankth.

            - Ngushullimet e mia!

Goditja ishte e rëndë. Ra pa ndjenja. Doktori i vuri në hundë një garzë me amoniak dhe e solli në vete. Filloi të qajë me ngashërim. Kur mbritën në spital, ra e alivanosur mbi trupin pa jetë të vajzës. Ndërhyrja e mjekëve e përmendi.

Në mbrëmje e sollën në shtëpi. E veshën me të bardha. Mbi krye i vendosën një kurorë me lule shumëngjyrëshe. Dukej si bukuroshja e fjetur e përrallës. Nuk vonoi dhe dhoma u mbush  me njerëz. Atë që nuk kishte mundur të bënte jeta, e kishte bërë vdekja. Ajo i kishte bashkuar përsëri ata.

Të nesërmen u zhvillua ceremonia e varrimit. Rasti tejet i hidhur kishte mbledhur shumë qytetarë. Të gjithëve u vinte keq për pesëmbëdhjetëvjeçaren që  e kishte mbyllur jetën në mënyrë tragjike. Kishin ardhur të gjithë shokët dhe shoqet e klasës, edhe ato që nuk i kishin shkuar në spital. Kishin ardhur edhe shoqet e Lumtos.

Kortezhi i përmortshëm u nis nga shtëpia. Pas makinës së funeralit ishte një kurorë e vetme. Në të shkruhej:

                         Iridës  së  dashur!

                                                Babi, mami, gjyshja

Atë e mbanin Mellania me Teutën. Në dalje të rrugës kryesore priste autobusi i vetëm.  Dikush nga turma e madhe foli:

- Ta përcjellim më këmbë deri në dalje të qytetit.

Kortezhi vazhdoi rrugën. Në ballë të tij ecte Lumtua, e mbajtur për krahu nga dy shoqet e saj, Anita me Blerinën. Për këtë rast nuk e kishin marrë parasysh vendimin e organizatës së partisë. Nënë Gjyla kishte ndejtur në shtëpi. Tjetër njeri nga familja nuk kishin. Skënderi me të shoqen nuk kishin guxuar të vinin. Njerëzit që nuk merrnin pjesë në kortezh, kur ai kalonte pranë tyre, mbanin qëndrim gatitu. Ndonjë që kishte kapele e hiqte dhe nderonte.

Duke ndjekur fshehtësisht kortezhin,  Demiri dhe Ilia survejonin  turmën.  Habiteshin  se  si  kishin mundur të shkonin kaq veta në  varrimin  e  një  vajze të  një  armiku  të  popullit?  Një gjë e tillë  i  tërbonte më tepër.  Por, .ajo që nuk mund të kuptonin ata ishte se dhimbja qe më  e madhe nga frika dhe kjo dhimbje  kishte   dalë   mbi  atë  luftë  të  egër  të  klasave.  Ajo kishte triumfuar mbi egërsinë e kësaj lufte.

Pasi përshkoi në heshtje të gjithë qytetin, në dalje të tij kortezhi ndaloi. Një pjesë e pjesëmarrësve u futën në autobus. Të tjerët u kthyen prapa. Midis tyre edhe Syrjau. Në varreza nuk foli njeri. E mbuluan në heshtje. Lotët e Lumtos dhe të tjerëve vaditën varrin e porsambuluar. Së fundi, në emër të familjarëve falënderoi vëllai i Lumtos. Një drekë e thjeshtë, e heshtur, mbytur nga gulçimet, me më të afërtit, i dha fund kësaj ceremonie mortore.

                                                                        

                                    XII

Viti i ri filloi me  probleme   të   rënda   për   familjen   Canaj.   Agroni   vazhdonte   të qëndronte në birucat e degës së punëve të brendshme. Ndërsa Lumtos vdekja e vajzës i kishte shkaktuar një traum të rëndë. Por sikur të mos mjaftonte kjo, një çështje tjetër i kishte dalë përpara. Kish kaluar më tepër se një muaj dhe asaj nuk po i vinin menstruacionet. E tmerronte mendimi se mund të kishte  mbetur  shtatzanë.  Gjithë  natën pothuajse e kalonte pa gjumë. Rrinte dhe mendonte fatin e saj të zi. Si do t’u dilte para syve shoqeve dhe në mënyrë të veçantë Agronit në rast se një gjë e tillë do të ishte e vërtetë? Çfarë t’u thoshte? T’i tregonte të vërtetën? Kjo ishte e pamundur. Atëherë ta hiqte me ndihmën e ndonjë mamie plakë? Kush e siguronte se një gjë e tillë nuk do të merrej vesh? Ndoshta plaka mund të mos e mbante të fshehtë një gjë të tillë. Vaji e mbulonte  dhe qante e qante pa zë me orë të tëra.

            - Vazhdoj të eci. Vazhdoj të jetoj. Deri kur? Nuk e di, -  Përsëriste vazhdimisht me veten e saj. -  A ja vlen? Përsëri nuk e di. Rida ka  një muaj që ka fluturuar. Në ç’qiell ndodhet vallë? Me siguri shumë larg. E rrethuar nga engjëjt. Apo ndoshta nga kentaurët * që e degdisën kaq larg. Rida, më thuaj ku je? Nëna po të pret. Më  ka pikur malli, moj bijë. S’kam kujt t’ia qajë hallin. Ah,  sikur  të  kisha  pranë Gonin! Do e ndanim dhimbjen së bashku.

            Nëna jote ka dhe një hall tjetër më të madh, moj bijë. Më dridhet i gjithë trupi kur e kujtoj. Më duket se pres një fëmijë. Por ai nuk është as vëllaj dhe as motra e jote. Ai është fëmija e një përbindëshi. Me siguri edhe ai do të jetë një djall, ashtu si i ati. Kurse ti ishe një engjëll. A mundem unë të kem një engjëll si ti dhe një djall si ai?

            Nënë Gjyla e shikonte me shqetësim gjendjen e nuses. Edhe ajo kishte shqetësimin e të birit dhe të mbesës, por e kishte të qartë se në këtë situatë duhej të tregoheshin të fortë. Nuk duhej ta lëshonin veten. E gjora plakë nuk e dinte të vërtetën që kishte ndodhur.

            - Nuse, mblidhe mendjen! - i tha një ditë. -  Përse vjen rrotull dhe pëshpërit me  veten tënde?  Përse e ke lëshuar veten?

            - Jam nënë dhe më dhemb zemra për time bijë. Përveç kësaj edhe Agronin e kam në burg dhe nuk e di  në se do dalë ndonjë ditë. Për këto qaj dhe vajtoj

- Po unë mos nuk  jam  nënë?  Edhe  unë  kam  Humbur burrin në moshën tënde  dhe  tani  nuk  e   di nëse do ta shoh më tim bir se jam plakë dhe nuk e di se deri kur do të jetoj. Po Irida a nuk ishte mbesa e ime, mjalti i mjaltit tim? E  doja  më  tepër  se  vajzën time, po të më kishte falur Zoti një vajzë.  Por e mbaj veten. Fatkeqësitë më kanë mësuar të jem e fortë. Kështu duhet të bëhesh dhe ti. Mos u bëj qejfin atyre që nuk na duan.

            Fjalët e saj  sikur  e  qetësonin  disi  zemrën  e Lumtos. Ngrihej, kryente punët e shtëpisë dhe lexonte ndonjë libër. Në ato çaste sikur e harronte gjendjen. Por kjo nuk vazhdonte gjatë. Tragjedia kishte ndodhur. Irida kishte vdekur. Në familje kishin mbetur vetëm dy qyqare të vetmuara, të ndara nga pjesa tjetër e botës. Njerëzit që u vinin për ngushëllim sa vinte dhe pakësoheshin. Erdhi një ditë që edhe ata mbaruan dhe mbetën vetëm ato të dyja, të mbuluara nga

*     Qënie mitologjike, gjysën njerës, gjysëm kuaj, simbol të dhunës dhe çfrenimit.

dhimbja dhe zia.

            Në një mbrëmje të vonë janari, trokiti porta e shtëpisë. Nënë Gjyla u ngrit dhe e hapi. Para saj qëndronte Syrjau me një tufë trëndafilash të bardhë në dorë.

            - Urdhëroni brenda, - i tha.

            Ai hyri si me ndrojtje. U ul në një karrike që gjeti përpara.

- Jo, jo aty. Urdhëroni uluni në divan.

            - Falemnderit, por jam shumë mirë. Kam  parë edhe  më  keq  dhe  tani  më  duket  shumë

mirë.

            - Ngrehuni ju lutem dhe uluni në divan. Na fyeni nëse nuk pranoni.

            U ngrit dhe u ul atje ku i thanë.

- Më vjen shumë keq, -  i tha  Lumturisë. -   Por  duhet  të  bëheni  të  fortë.  Njeriu  duhet

t’i bëjë ballë çdo fatkeqësie që i bije.

            - Por, a mundemi? - tundi kryet Lumtua.

            - Duhet t’ia impononi vetes. Duhet të gjeni forca për ta përballuar. A e dini se ka  patur  edhe  më

Keq?

            - E ku mund të ketë më keq se kaq?

- E keni këtu para syve tuaj.

- Ç;doni të thoni me këtë?

- Jam    unë.   Dikur    edhe    unë   kam   patur  prindër,  vëlla dhe motër, nipër dhe mbesa. Kam patur edhe unë familje. Po tani? Asgjë. Babanë ma pushkatuan. Nëna më vdiq kur unë isha në burg. Vëllaj u arratis jashtë shtetit dhe e shoqja u martua me një tjetër, duke marrë me vete edhe fëmijët. Motra më vdiq në çastin e lindjes, duke e lënë të shoqin me një djalë pesë vjeç. Nga frika ai i preu mardhëniet me mua dhe kam disa vjet që nuk i shoh nipërit dhe mbesat. Vetë jetoj në një kasolle në rrethinat e qytetit. Punoj në ndërmarrjen bujqësore dhe me ato pak para që marr jetoj. Para kasolles kam mbjellë disa lloje lulesh. E kam pasion. Ato janë pjesëtarët e familjes time të sotme. Nuk jam martuar. Kur dola, pas njëzet vjet burg, nuk vendosja dot të martohesha. Kështu që kënaqësia ime e vetme mbetën lulet. Nga ato kam prurë këtë buqetë. Janë trëndafila që lulëzojnë gjithë vitin. I kam sjellë për lulen e shtëpisë. Megjithse nuk është më, ajo mbetet lulja e kësaj shtëpie. Një lule që nuk do të thahet kurrë.

            Syrjau heshti. Të dy gratë shikonin fytyrën e tij të përvuajtur dhe kuptuan se në botë paska fatkeqësi shumë më të mëdha

            -Shumë të faleminderit! -  tha më në fund Lumturia. -  Nesër këta trëndafila do t’ia shpie Ridës, se ajo ishte me të vërtetë një trëndafil

            - Ndaj ju them të bëheni të forta, -- vazhdoi  me zërin e tij të ultë dhe bindës Syrjau.. – Ju jeni e re. Agroni një ditë do të lirohet dhe ju do të lindni fëmijë të tjerë dhe atëherë kujtimi i Iridës do kthehet në një ëndërr të bukur të së kaluarës.

            Syrjau u ngrit, u takua me to dhe u largua.

            - Mos harroni ato që u thashë, - foli duke ikur.

Të dy gratë mbetën pa gojë. Fjalët e tij    sikur kishin goditur zemrat e tyre. Për çudi e ndjenin  veten  më  të  qeta.  Ai  kishte  patur  të  drejtë.  Bota  ishte e  madhe   dhe fatkeqësitë, ndonse ishin kaq të mëdha, përsëri e gjenin një rrugë zgjidhje.

- E dëgjove? Janë fjalët e arta të një të mënçuri, - tha nënë Gjyla.

- Po unë, ku ta gjejë forcën e atij burri?

- Duhet ta gjejmë. Duhet ta gjejmë së bashku.

- Nuk mundem nënë, nuk mundem.

Të nesërmen Lumtua shkoi në varreza dhe vendosi tufën e luleve që kishte sjellë Syrjau.

            Fundi i janarit dhe menstruacionet nuk erdhën. Kjo e bindi Lumton se kishte mbetur shtatzanë. Brenda  saj po rritej fëmija e një krimineli. Tashti ishte e sigurt për atë që kishte ndodhur. Duhej të merrte një vendim.

            Po afroheshin të dyzetat e vajzës. Duheshin bërë përgatitjet për të  përkujtuar atë ditë, për të pritur ata që do të vinin. Pastaj do të shihte dhe do të vepronte si të ishte më e arsyeshme. Një ditë, duke qenë në një gjendje shpirtërore të rëndë, shkoi në shtëpinë e shoqes së saj, Anitës, për të gjetur pak qetësi. Nuk e gjeti në shtëpi. Të nesërmen, kur e takoi e pyeti:

            - Ku ishit mbrëmë?

            - Ishim te mamaja se kishim bërë shtëpinë me helm për tartabiqet.

            Një mendim i flakëriu në mendje.

            - Ndoshta ju ka tepruar pak se edhe ne kemi tartabiqe.

            - Posi, ta sjell nesër.

            Të nesërmen i dha Lumtos një shishe të vogël me helm.

            - Është shumë i fortë. Hidhe në pesë litra ujë dhe spërkat dhomat.

            - Faleminderit!

            Ditën e të dyzetave u ngrit herët dhe u nis për në varreza.

            - Prit të vij edhe unë, - i tha nënë Gjylua

            - Jo, ti më mirë qëndro këtu se mund të vijë ndonjë dhe nuk gjen njeri.

Në varreza u gjunjëzua pranë varrit të vajzës dhe vendosi disa tufa lulesh që i kishte blerë në  treg.  Shikonte  fotografinë  në  pllakën  e  granilit  të  porsa  vendosur  dhe  lotët i mbulonin fytyrën.

            - Irida, mos je mërzitur duke më pritur? Do të vij bija e mamit dhe do të rrimë bashkë përjetësisht.

            U ngrit, fshiu lotët, puthi fotografinë dhe u nis për në shtëpi. Nuk qau më. Gjithë ditën priti njerëzit që erdhën dhe në mbrëmje u mbyll në dhomën e saj, ku qëndroi për rreth dy orë. Pastaj u kthye në guzhinë, ku ishte edhe nënë Gjylua, dhe duke i zgjatur një zarf të mbyllur i tha:

            - Kjo letër është për Agronin. Jepja kur të dalë prej burgut.

            - Ç’është kjo letër, moj bijë? Po ti je shumë më e re dhe nuk ke pse të ma japësh mua që jam plakë dhe nuk e di nëse do të rrojë apo jo deri atëherë!

- Po nëno. Ti do të rrosh dhe do t’ia japësh këtë letër. E kam shkruar për të.

- Pse m’i thua këto fjalë moj bijë? Çfarë ke ndër mend të bësh?

- Asgjë, por e ndjej që të keqen e kam këtu brenda, -  dhe me dorë tregoi barkun. -Nuk e kam shumë të gjatë. Do të vete të bashkohem me vajzën time dhe nuk dua të iki pa i treguar tim shoqi të vërtetën.

- Mblidh mendjen moj bijë.

Por ajo nuk foli më. U largua dhe u mbyll përsëri në dhomën e saj. Nënë Gjyla mendoi se e kishte nga dhimbja që iu ngjall nga përkujtimi i të dyzetave. Nesër kjo do të kalonte dhe me kohë çdo gjë do shkonte në rrjedhën e saj. Lumtua u kthye përsëri, shtroi tryezën dhe hëngrën darkë në heshtje pa folur me njëri-tjetrin. Pastaj u ngrit dhe kur shkoi  te dera e dhomës.

- Natën e mirë! - i tha nënë Gjylos me një zë të çuditshëm.

Të nesërmen nënë Gjylua u ngrit si zakonisht herët. Bëri kafenë dhe po e pinte. Iu kujtuan fjalët që i kishte thënë nusja dhe ndjeu një shqetësim brenda vetes së saj. Vështroi orën. Ajo tregonte gjashtë e një çerek. Po nusja pse nuk po ngrihej? Ajo zakonisht ngrihej para orës gjashtë. Më shtatë nisej për në shkollë. U ngrit dhe trokiti në derën e saj. Asnjë përgjigje. Trokiti përsëri dhe thirri:

- Lumto!

Përsëri nuk u dëgjua asnjë përgjigje. Hapi derën dhe hyri brenda. Mbi shtrat ndodhej shtrirë nusja, e veshur me një fustan të zi që e kishte bërë me rastin e vdekjes së vajzës. Një pamje e zbehtë i kishte mbuluar fytyrën. Mbi buzë një varg shkume Shkoi dhe i vuri dorën në ballë. Ai ishte i ftohtë si akulli. Nënë Gjylua u drodh. Pranë trupit pa një shishe të vogël bosh. I mori erë. E kuptoi se  ishte helm. Mbi komodinë ishte një pusulle. E lexoi:

Mos  akuzoni  njeri.  Jeta  ime  nuk  kishte  më kuptim.

                                   

                                                                        Lumturia

- Përse e bëre, moj bijë?

Filloi ta qajë me zë të ulët që të mos e dëgjonte njëri. E puthi në ballë dhe lotët i rridhnin nëpër faqe. Nuk kishte patur vajzë dhe Lumtua ishte bërë vajza e saj. Pastaj mori telefonin dhe lajmëroi degën e brendëshme.

Ata erdhën menjëherë. Morën kufomën dhe e çuan në spital. Autopsia tregoi se kishte vdekur e helmuar me koçifos. Mjeku ligjor vërejti se në barkun e saj kishte një fëmijë afro tre muajsh. Lumton e njihte shumë mirë. Njihte dhe karakterin e saj. Mendoi se duhej të kishte ndodhur diçka e jashtëzakonshme, diçka e pabesueshme. Ndaj në procesverbalin përkatës nuk shkroi asgjë përsa vërejti. E prunë përsëri në shtëpi. Nënë Gjyla i bëri të gjitha nderet. Të nesërmen e varrosën pranë varrit të Iridës. Skënderi, megjithse u lajmërua, edhe kësaj rradhe nuk erdhi të merrte pjesë në varrimin e kunatës.

Nënë Gjyla mbeti e vetme. Fatkeqësitë e kishin ndjekur gjatë gjithë jetës. Por ato e kishin bërë më të fortë. U drejtua te komoja, mori fotografinë ku kishin dalë i biri me gruan dhe vajzën dhe u tha:

- Lumto dhe Irida, prehuni në paqe! Agron, unë nuk do të lë vetëm. Do të pres  deri  sa të kthehesh. Ky është amaneti i Lumtos dhe unë do ta mbaj atë.

Puthi fotografinë dhe  dy  pika  lot  i   rrodhën  nëpër  faqe.  I  fshiu,  vuri   fotografinë   në  vendin  e vetë dhe u kthye përsëri në dhomën e saj.

                                                                        XIII

Kryetar Petriti rrinte i menduar në zyrën e tij. Para duarve kishte një procesverbal hetimor që ia kishte dorëzuar Demiri. Ishte procesverbali i Agronit. E lexonte dhe mendohej. Në të përshkruheshin me detaje e gjithë veprimtaria armiqësore e grupit prej gjashtë personash, në krye të të cilit ishte Stefan Gjoka. Akuzuesi kryesor i tyre ishte Agron Canaj, që kishte nënshkruar atë dokument. Kryetari e dinte që ndërmjet atyre që kishin denoncuar ishin edhe dy punonjësit e ndërmarrjes Resul Sulejmani dhe Ibrahim Mehmeti, por emrat e tyre nuk figuronin aty. Ata ruheshin për t’u përdorur në ndonjë rast tjetër. Për këtë radhë mjaftonte nënshkrimi i Agronit. Do gjendeshin edhe dëshmitarë të tjerë. Qëllimi ishte arritur. Me këtë i tregohej ministrit të tij se efektivi i degës, që ai drejtonte, po e kryente më së miri detyrën në luftën kundër çfaqjeve të huaja dhe veprimtarive armiqësore.

Natyrisht lidhur me këtë, një meritë kishte edhe Demiri. Ai kishte mundur t’i shkëpuste Agronit deklaratën që kërkonin. Në bazë të asaj deklarate ishte kryer edhe arrestimi i personave përgjegjës. Ishte bërë dhe demaskimi i tyre në sy të klasës punëtore. Deri këtu gjithçka kishte kaluar  më  së  miri.  Pas  disa  muajsh,  kur  të mbaronte procesi hetimor edhe me deponimet e të tjerëve, do të zhvillohej një proces gjyqësor që do të mbahej mend për shumë kohë. Dhe një meritë për këtë do të kishte edhe ai, si kreu i atij institucioni. Natyrisht ishte një zbulim i madh. Ky mendim i ngacmonte sedrën. Ndoshta me këtë gur i hapeshin rrugët e karrierës  për

më lart,  në ministri.

             Ndërkohë,  nënë  Gjyla kish mbrritur  në  degën  e  punëve  të brendëshme. Kërkoi të takonte kryetar Petritin.

- I thoni që e kërkon e shoqja e dëshmorit të lirisë Bexhet Canaj, - u tha rojeve te porta.

Ata i kthyen përgjigje se kryetari nuk ishte aty

- Atëherë, unë do të qëndroj këtu deri sa të kthehet.

Afër   drekës  erdhën  Demiri  me  Ilian.  Sa   panë 

nënë  Gjylon u zverdhën në fytyrë.

-          Ç’kërkon  kjo  djal l këtu?   –   i   thanë    njëri-

tjetrit.

Pastaj duke iu drejtuar asaj:

- Përse keni ardhur?

- Kush ma vrau vajzën? - thirri nëna e mjerë.

Ata filluan t’i flisnin  për  ta  qetësuar.  Por  ajo  vazhdonte  të  ngulte këmbë. Një polic u detyrua të lajmëronte kryetarin, i cili urdhëroi ta sillnin brenda.

- Pse je shqetësuar, moj nënë? - e pyeti kryetari.

- Më kanë qëlluar në zemër.

- Mos u shqetësoni. Së shpejti Agroni do të dalë para gjyqit dhe po qe i pafajshëm do të lirohet. Te ne nuk dënohet kot njeri.

- Nuk kam ardhur për tim bir.

- Për cilin keni ardhur atëhere?

- Për vajzën e tim biri dhe nusen.

- E ç’hyn ato këtu?

- Nuk paskeni marrë vesh gjë?

- Jo, - tha ai duke luajtur rolin e të paditurit.

- Ato nuk jetojnë më.

- Ngushullime. Nuk dija gjë

- Shkakun e vdekjes së tyre unë e kërkoj brenda zyrave tuaja.

- Në zyrat tona? Përse?

- Oficerët e tu i morën dhe i sollën këtu. Kur dolën prej këndej vajza ishte çmendur, ndërsa nusja mjaft e çoroditur. Pas një muaji mbesa u hodh nga ballkoni i spitalit, ndërsa nusja i dha fund jetës këto ditë. 

- Kur ka ndodhur kjo?

- Natën e përvjetorit të festës së çlirimit.

- Kush ishin ata oficerë?

- Nuk ua di emrat, por ishin tani përjashta.

Kryetari u vu në mendime. Nëna donte një përgjigje dhe ai duhet të gjente një zgjidhje të tillë që të mos shkaktonte një skandal në zyrat e tij.

- Shkoni në shtëpi dhe rrini e qetë, -  i tha nënë Gjylos. -  Këtë punë do ta zgjidh unë.

Nënë Gjyla u largua disi e qetësuar nga fjalët e kryetarit.  Ai i shqetësuar filloi të mendojë përsa kishte ndodhur. Ishte një ngjarje e rëndë që po të merrej vesh lart, mund t’i kushtonte detyrën. Vërtetë që i kishte thënë që të vepronte si ta shihte më mirë, por nuk i kishte thënë që në këtë valle të fuste dhe një fëmijë. Tani fjala mund të hapej në gjithë qytetin dhe skandali do të pëlciste. Duhej vepruar shpejt dhe me gjakftohtësi.

            Trokiti porta.

            - Hyni!

            Në zyrë hyri me ndrojtje Isufi.

            - Më falni shoku kryetar, a mundem?

            - Eja, çfarë ke?

            - Më falni, kam prurë këtë shkresë.

            - Çfarë është?

            - Dorëheqja ime.

            Kryetari e pa i habitur. Ai ishte një nga nënoficerët më të rregullt.

            - Përse?

            - Po ja, si t’ju them. Nuk e ndjej veten të aftë për të kryer këtë detyrë. Pastaj dua të iki në fshatin tim ku kam edhe prindërit. Tashmë ata janë pleq dhe të sëmurë dhe kanë nevojë të më kenë pranë.

Isufi paraqiti dy variante  që  kundërshtonin  njëri-tjetrën.  Edhe  thoshte se  nuk  e  ndiente veten të aftë dhe pastaj pretendonte se do shkonte pranë prindërve. Kryetari ia njihte mirë aftësinë. Ai ishte nga më të aftët. E kuptoi se shkaku duhej të ishte ndonjë tjetër.

            - Dëgjo shoku Isuf! Unë të njoh shumë mirë dhe i di aftësitë e tua. Prandaj mos e sill rreth e rrotull. Përse do të largohesh?

            Isufi nuk dinte si të vepronte. Të tregonte të vërtetën, kishte frikë se mos keqkuptohej dhe pasojat diheshin pastaj. Por edhe variantin e prindërve e kuptoi që kryetari nuk e besoi. Mbasi ndenji një farë kohe pa folur, më në fund i tha:

- Po ja shoku kryetar, do t’ju them të vërtetën. E kam fjalën për shokët Demir dhe Ilia. Kjo ka ndodhur ditën e festës së çlirimit. Kisha shërbimin në qelitë e të paraburgosurve. Vjen shoku Myfit dhe më thotë se me urdhër të shokut Demir, që kishte shërbimin e rojes, të shkoja të qëndroja te porta për çdo gjë që mund të ndodhte. I thashë se kush do të qëndronte te qelitë po të ikja unë. Më tha se ky ishte urdhëri. Shkova. Pas pak kohe pashë Selimin që u kthye me makinë. Prej saj zbritën shoku Ilia dhe dy femra, një grua dhe një vajzë. Hynë brenda. Mua më bëri përshtypje. Po afronte mesnata. Ç’kërkonin ato në atë orë të vonë?

- Leri komentet!

Çështja filloi t’i interesonte  kryetarit. E kuptoi  se  një  ngjarje e jashtëzakonshme duhej të kishte ndodhur. Dy oficerët kishin përfituar nga dita e festës për   të  bërë  ndonjë proçkë.

            - Vazhdo!

- Nuk vonoi shumë dhe erdhi një plakë që kërkoi t’ju takonte juve. Unë i thashë se nuk ishit aty dhe e pyeta përse  donte t’ju takonte në atë orë. Më tha se një oficer i degës  kishte marrë nusen dhe mbesën dhe i kishte sjellë këtu. Fjalët e saj përkonin me ardhjen e shokut Ilia me dy femrat. Kuptova se ishte nëna e të paraburgosurit Agron Canaj. I thashë se do shkoja të interesohesha. Lashë një shokë te porta dhe shkova në zyrën e shokut Demir për t’i raportuar. Atje gjeta të pandehurin  dhe Myfitin. E pyeta dhe më tha se Demiri ndodhej poshtë te birucat. Zbrita poshtë. Në radhën e birucave nuk kishte këmbë njeriu. U habita si ishin lënë vetëm të paraburgosurit, pa asnjë roje.

- Të thashë t’i lësh komentet, - tha kryetari duke humbur durimin nga zgjatimet e Isufit.

- Atëherë shkova te birucat speciale Në dhomën e trajnimit nuk kishte njeri. Dëgjova një rënkim të çuditshëm në dhomën pranë. Hapa me ngadalë portën dhe pashë shokun Ilia që kishte vënë poshtë gruan. Ai ishte i zhveshur. Ajo qante. U largova dhe shkova në dhomën tjetër. Atje dëgjova zërin e vajzës që qeshte dhe qante njëkohësisht si dhe rënkimet e Demirit. Prita përjashta.. I pari doli shoku Ilia. Kur më pa, u prish në fytyrë dhe më tha që ta provoja edhe unë. Nuk pranova. Pastaj doli edhe shoku Demir, i cili më kërcënoi se po të hapja gojë do më punonin qindin. Pastaj më tha që ato të dyja t’i shpija te makina për  t’i çuar në shtëpi. Kështu veprova.

- Domethënë i përdhunuan?

            - Po. T’ju them të vërtetën më erdhi shumë rëndë. Kam kaq ditë që e mbaj të fshehtë, por kur mora vesh vdekjen tragjike të tyre, nuk mund të rrija dhe të punoja më  me  ta. Ndaj  vendosa

të jap dorëheqjen.

            Kryetari u ngrit i nervozuar dhe filloi të vinte vërdallë nëpër zyrë. Nuk fliste asnjë fjalë. Sillte ndër mend skenën e llahtarshme që kishte ndodhur dhe sikur në atë çast t’i kishin dalë para ata dy, nuk e dinte çdo kishte bërë.

            - Dëgjo shoku Isuf, ke bërë detyrën që të takon. Por kujdes.  Nuk  duhet ta bisedosh me asnjë. Ma lerë mua ta gjykoj dhe të marrë vendim. Mos u thuaj asnjë fjalë atyre dyve. A më kuptuat?

            - Si urdhëron shoku kryetar!

            - Tani shko dhe vëri vath në vesh ato që të thashë.

            Isufi nderoi dhe doli. Kryetari vazhdonte të vinte rrotull. Gjatë karrierës së tij në organet e punëve të brendshme i kishin ndodhur edhe herë të tjera ngjarje të tilla të rënda, por asnjëherë të kësaj natyre dhe të këtyre përmasave. Iu kujtua koha e luftës. Për një veprim të tillë të ngjashëm ishte pushkatuar një çift i ri. Por ai nuk kishte qenë përdhunim. Ata ishin dashuruar. Ishte kohë lufte dhe dashuria ishte e ndaluar. Një gjë e tillë ndodhte pikërisht tani kur atij po i hapeshin rrugët e suksesit. Kishte fituar famë për zbulimin e disa grupeve armiqësore, ndërmjet të tjerave edhe të këtij të fundit. Por ngjarja që i tregoi Isufi do ta zhvlerësonte këtë sukses. Pasojat do të binin natyrisht edhe mbi kryetarin.

            Duhej vepruar sa më parë. Nuk duhej lënë që ngjarja të merrte dhenë. Vërtetë e kishte porositur Isufin që të heshte. Por ku i dihet? Sikur ai ta bisedojë me ndonjë njeriun e tij të afërt? Fjala po doli nga dy dhëmballë merr një mëhallë, thotë një fjalë e urtë. Këtë ngjarje e ka parë edhe Selimi. A e ka marrë vesh se çfarë ndodhi? Edhë nëse jo, po vajzën të dalë prej andej të çmendur ai e çoi në shtëpi. I ra ziles. Në zyrë hyri sekretarja.

            - Lajmëroni shokët Demir dhe Ilia të vinë menjëherë këtu.

            Nuk vonuan dhe ata u paraqitën.

            - E more bandilla, erdhët?

            - Erdhëm shoku kryetar

            - Po ç’do të na thoni?

            - Po ja, shoku kryetar, gjithçka shkon më së miri. Me grupin e fundit i kemi kopsitur dosjet, ashtu siç na porositët juve, -  foli Demiri

            - Mua më duket se nuk keni vepruar ashtu si  ju porosità unë.

            - Përse?

            Kryetari u ngrit në këmbë dhe me një zë të ashpër u tha:

            - Mos ju paskam porositur unë t’i përdhunoni ato dy  fatkeqe?

            Ata mbetën të shtangur dhe po vështronin njëri-tjetrin. Së fundi Demiri foli:

            - Ç’thua ashtu shoku kryetar?

            - Çfarë them? Mos do mundoheni ta mohoni edhe këtë?

            - Unë nuk kam faj, -  u hodh Ilia. -  Demiri më detyroi.

            - Nuk paske faj?  Të paska detyruar Demiri? Por a të erdhi mirë kur bëje qejf?

            - Të betohem shoku kryetar, për ideal, që më detyroi Demiri.

            - Pushoni, maskarenj! Për këtë veprim të ndyrë do jepni llogari para partisë. Tani shkoni!

            Ata u larguan thellësisht të trembur. Ora po shkonte katër pasdite. Ndërkohë trokiti dera.

            - Hyni! - foli me një zë të lodhur kryetari.

            Në zyrë hyri sekretarja e degës.

            - Më falni shoku kryetar! - tha sekretarja, -  po ju shqetësoj pasi ka ardhur një telegram urgjent nga Ministria.

            - Falemnderit! – tha kryetari duke marrë telegramin, - mund të largohesh.

            Sekretarja doli. Kryetari hodhi vështrimin mbi telegram. Vinte nga Drejtoria e Sigurimit të Shtetit, pranë Ministrisë së Brendshme. Binte në sy mbishkrimi  “ Tepër sekret “. E hapi me të shpejtë dhe filloi ta lexojë:

            “ Në mënyrë urgjente të paraqiteni në drejtorinë tonë “.

            U nis në çast. Nuk e mori Selimin. Makinën e ngiste vetë. Në Ministri e priste Gjika, drejtori i drejtorisë së sigurimit. U mbyllën të dy në zyrë dhe Gjika tha:

- Na duhen dy  shokë  besnikë  dhe  të  zgjuar, 

për  t’i dërguar  me  mision  jashtë shtetit, në Greqi dhe këtë detyrë po jua ngarkoj juve, pasi kam besim se do e kryeni më së miri. Duhet të keni parasysh se ata do paraqiten atje me identitet tjetër. Në rregjistrat e gjendjes civile ata duhet të figurojnë të vdekur.  Ndaj duhet të përgatitni ndonjë lloj aksidenti, ku gjoja ata do të humbasin jetën.

Petritit i kishte dalë fati në rrugë.

            - Po sikur të sakrifikojmë edhe ndonjë person tjetër në këtë aksident, ndonjë peshë të lehtë? - pyeti me një kënaqësi të madhe.

            - Natyrisht ndonjë njeri jo shumë të rëndësishëm. Vetëm kini mendjen. Çdo gjë duhet përgatitur më së miri dhe në fshehtësi absolute.

            - Si urdhëron! Kam dy oficerë shumë të zotë. Njëri prej tyre zotëron  gjuhën greke, - tha kryetari që, aty për aty e gjeti zgjidhjen e çështjes që e kishte shqetësuar aq shumë.

            - Cilët janë ata? - pyeti Gjika

            Kryetari i dha emrat e Demirit dhe Ilias

            - Kur i doni? - pyeti.

            - Pasnesër në orën shtatë të mëngjesit duhet të jenë këtu. Që nga ai çast ata nuk do të ekzistojnë më.

            U ndanë dhe kryetar Petriti u nis menjëherë për në qytetin e tij.

Nga shtëpia mori në telefon dikë.

            - Nesër eja në zyrë në orën tetë, - i tha me një zë  të akullt.

            Ai erdhi. Biseduan kokë më kokë dhe në fund

kryetari  tha:

            - Tani do të nisesh me ata dy për në Tiranë dhe nesër në darkë duhet të ketë marrë fund gjithçka.  Mos harro Tatrën *

            - Si urdhëron!

Si u largua vizitori misterioz, thirri Demirin me Ilian.

- Partia do ju ngarkojë një detyrë shumë të rëndësishme. Për këtë do të  niseni  për  në Ministri urgjent. Atje do të kërkoni Gjikën, drejtorin e drejtorisë së sigurimit të shtetit, i cili do t’ju

*       Makinë çeke, tip camion i rëndë i viteve 60-të të shekullit të XX-të.

tregojë detyrën e re. Në  asnjë  mënyrë nuk duhet  ta  kundërshtoni.  Kryerja  me  nder  e kësaj detyre do shlyejë turpin që keni bërë. Shpërblimi vjen më prapa.

            - Si urdhëron shoku kryetar! - folën të dy me një zë duke ndjerë një lehtësim në veten e tyre.  U nisën menjëherë në rrugën e gjatë dhe plot të fshehta.

            Kryetari nuk kishte kohë të priste. Duhej vepruar sa më parë. Thirri Isufin.

- Sipas  informatave  që  kemi,  - i  tha  -  sonte   në   orën   dhjetë,   te   Shpella   e Ujqërve  do të zhvillohet takimi i një të dërguari të KGB-së me dikë që nuk ia dimë ende emrin. I dërguari punon diku në kryeqytet dhe kërkon informacion për bandën që kemi zbuluar. Personi, që nuk ia dimë emrin, do t’ia japë këto informata. Të dy duhen arrestuar menjëherë. Për këtë janë nisur   qysh   dje   Demiri  me  Ilian. Prandaj  nisu  menjëherë me  Selimin.  Merr   me  vete  edhe

armatim. Ora po shkon shtatë.. Kam besim te ty, prandaj po ta ngarkoj këtë detyrë.

            - Si urdhëron, shoku kryetar!

Nuk vonoi dhe gazi u  nis.  Spella   e  Ujqërve ishte afër majës së një mali që ndodhej mbi det. Rruga ishte shumë e vështirë. Një rrugë e ngushtë, të cilën shiu që kishte rënë e bënte shumë rrëshqitëse, por zotësia e Selimit në timon, bënte që vështirësitë të kalonin. Pasi kishin bërë pothuajse dy orë e gjysmë rrugë, po i afroheshin fundit. Ja, edhe një kthesë të fortë kishin dhe pastaj shtrihej një pllajë e vogël dhe, pas  dy tri kthesave më të vogla, do të arrinin te Shpella e Ujqërve. Te pllaja, pas kthesës së fortë, do të linin makinën dhe do të afroheshin fshehtas më këmbë, në mënyrë që të mos diktoheshin nga dy të kërkuarit.

Sapo kaluan kthesën një dritë e fortë u verboi sytë. Një   Tatra e madhe me drita ndezur po vinte drejt tyre. U munduan t’i dredhojnë, por ishte e kotë. Tatra vazhdonte të ecte, me gjithë thirrjen e tmerruar të tyre. Gazi u rrokullis disa herë dhe në fund u dëgjua zhurma e diçkaje të rëndë që bie në det.

Të nesërmen barinjtë e stanit të kooperativës, që kishin dëgjuar zhurmën e rënies së gazit, por nuk e kishin kuptuar se çfarë kishte ndodhur, dolën për të parë. Prapa një shkëmbi  gjetën  dy  kufoma   njerëzish   të   gjakosur. Lajmëruan postën e policisë dhe brenda një kohe të shkurtër erdhi një ekip i degës së punëve të brendshme me kryetarin në krye. Kërkuan për të tjerë por ishte e kotë. Kufomat u ekzaminuan dhe rezultuan se ishin të  polic  Isufit dhe shofer Selimit.

            Ceremonia   mortore  u  zhvillua  në  sallën   e degës së punëve të brendshme. Ishin katër arkivole, të Demirit, Ilias, Isufit dhe Selimit, të vendosur në ballë të sallës së madhe. Njerëzit bënin homazhe pranë tyre. Qëndronin gatitu para fotografive të viktimave të vendosura pranë çdo arkivoli, duke nderuar me grusht. Familjarët ishin rreshtuar njëri pas tjetrit dhe prisnin ngushullimet.

- Ngushullime dhe të paharruar qofshin!

- Të rrojë Partia dhe shoku Enver!!

Këto ishin fjalët që shkëmbeheshin ndërmjet tyre. Në fund arkivolët i hipën në makinën e funeraleve që u nis për  në   varrezat  e  dëshmorëve.  Ata   kishin  rënë  në  krye  të detyrës dhe Komiteti Ekzekutiv kishte vendosur të varroseshin si   dëshmorë   të   atdheut.  Një turmë e madhe  ishte  mbledhur  për  t’i  përcjellë.  Në  varreza  mbajti  një  fjalim  prekës  kryetar Petriti.

Nga ministria mbërriti radiogrami i mëposhtëm:

     “ Shqiponjat fluturuan lart “.

            Pas tri ditësh, Petriti dërgoi një relacion të gjatë në Ministrinë e Brendshme. Pasi parashtroi arsyen e misionit,  ndërmjet të tjerave shtoi:

            “ Duke udhëtuar për të kryer këtë detyrë të rëndësishme, për shkak të shiut që kishte rënë, shoferi humbi kontrollin e makinës dhe ajo ra në humnerë, duke përfunduar në det. Nga të katër antarët e ekipit u gjetën vetëm kufomat e dy prej tyre, policit të nderuar Isuf Tahiri dhe shoferit Selim Bredhi. Oficerët e shquar Demir Vreshtazi dhe Ilia Ndreçko përfunduan në det. Me gjithë  kërkimet  tona intesive, nuk u bë e mundur gjetja e trupave të tyre. “

Çdo gjë ishte  kopsitur më  së  miri. Për agjentin  e  KGB-së  dhe  bashkëpuntorin  e tij, si

dhe për Tatrën që doli papritur dhe pakujtuar nuk u shkrua asnjë rresht. Askush nuk e  mori  vesh të vërtetën, madje as vetë viktimat.                                               

                                                                        XIV

Në qytet ende nuk ishte shuar jehona që kishte shkaktuar vdekja e papritur e katër punonjësve  të  degës  së  punëve  të  brendshme.  Hamendjet  ishin  nga  më  të  ndryshmet. Disa

besonin në variantin e shpallur të vdekjes aksidentale, por kishte edhe disa të  tjerë  që  mendonin

se kjo ishte një vdekje e paramenduar. Nga kush? Këtë përgjigje nuk ishte  në  gjendje  askush  ta jepte. Megjithatë njerëzit pëshpëritnin se diçka duhej të kishte ndodhur.

Lajmi është i çuditshëm. Shumë shpejt ai shpoi muret e burgut dhe depërtoi në veshët e të burgosurve. Përshtypja që la ky lajm te ata ishte e ndryshme me atë që kishin ata që ndodheshin jashtë këtyre mureve. Gati të gjithë të burgosurit që kishin pësuar torturat e tmerrshme prej tyre, thanë:

- Na i mori Zoti hakun. Ai vonon por nuk harron.

Ndienin keqardhje vetëm për  polic  Isufin.  Ai  ishte  sjellë  mirë  pothuajse  me  të gjithë. Vdekja e tij i dëshpëroi se nuk e dinin kë do të sillnin në vend të tij. Me siguri ndonjë si polic Myfiti, që nuk kishte asnjë pikë mëshire dhe që e kishte shpirtin katran të zi.

Agroni vazhdonte në qelinë numër shtatë. Nuk e merrnin më në pyetje. Hetuesia e tij kishte mbaruar që natën e zezë, kur e kishin ballafaquar me Lumton dhe Ridën dhe tani i duhej të priste deri sa të mbaronte edhe ajo e pesë shokëve të tjerë dhe pastaj t’ia kalonin trupit gjykues. Megjithatë edhe kjo pritje ishte një torturë e vërtetë. Mendonte se sa do ta dënonin. Po shokët si do ta trajtonin?

Pas tre muajsh  e lajmëruan se të nesërmen do të dilnin në gjyq. Atë ditë erdhi berberi që i qethi dhe rruajti.

            - Ku do na shpini, më dasëm? - tha Agroni me ironi.

            Ata nuk u përgjigjën. Të nesërmen para portës së degës u ndal makina burg. Të gjashtë të pandehurit i nxorrën një nga një dhe i hipën në të. Agroni vështroi Stefanin dhe i tha:

            - Stefan, unë nuk kam…

            - Tradhëtar! - ia preu ai me një ton të ashpër.

Agroni heshti.

            - Mos flisni më. Këtu është e ndaluar, - tha njëri nga rojet që i shoqëronte.

            Por ata e kishin mbyllur tashmë bisedën. Pas pak mbritën në godinën e gjykatës. I mbyllën në kafazin e përgatitur për të burgosurit. Në sallë ishin shumë fytyra të njohura. Midis tyre Agroni njohu vëllanë e Stefanit dhe një kushëri të Gjergjit, me të cilët ishte njohur kur kishin ardhur me lejen e zakonshme  në kampin e pushimit të punëtorëve. Dalloi edhe pjesëtarët e familjeve të të arrestuarve të tjerë. Nuk pa as Nënë Gjylon dhe as Lumton. Sa për Iridën e kuptonte që nuk mund të  ishte.  Ajo  ishte  shumë     e    re    dhe    kjo   skenë  nuk  ishte  për  të. Mungesa e tyre e shqetësoi tepër. Përse familjarët e të tjerëve ishin dhe të tijtë jo?

            Në sallë ishin edhe shumë punonjës të tjerë të ndërmarrjes. Shumicën e tyre i njihte. Ndërmjet tyre ishin edhe Resuli me Ibrahimin.

            - Me siguri kanë ardhur të dëshmojnë, - mendoi.

Në sallë hyri një burrë rreth  të  tridhjetave,  me  një  çantë  të  madhe  në  dorë.  U drejtua te tavolina e caktuar për prokurorin; hapi çantën, nxori një numër shkresash dhe u ul në karrike. Agroni e njohu. Ishte prokurori i rrethit. Kishte studiuar në Kinë. Me të kishte pirë disa herë kafe. Pas pak hyri edhe gjykatësi, i shoqëruar nga dy ndihmësit e tij, njëri saldator në uzinën mekanike dhe tjetri agronom në ndërmarrjen bujqësore. Kur hynë ata, të gjithë u ngritën më këmbë. Gjyqtarët zunë vendet e tyre dhe kryetari hapi seancën

            - I pandehuri Stefan Gjoka!

            Stefani u ngrit në këmbë.

            - Emri?

            - Stefan.

            - Atësia?

            - Thanas.

            - Mbiemri?

            - Gjoka.

            - Datlindja?

            - 20 tetor 1943

            - Vendlindja?

Kështu     vazhdonin    gjeneralitetet.  Kryetari  pyeste dhe Stefani  përgjigjej  qetë.  Si mbaroi me  të, ai thirri emrin e  Gjergjit  dhe  kështu  vazhdoi  me  të

gjashtë. Të pandehurit përgjigjeshin në dukje të  qetë.

            Pas tij e mori fjalën prokurori. Ai lexoi për gati dy orë aktakuzën  dhe përfundoi:

            - Mbështetur në sa thashë më lartë dhe duke u bazuar në Kodin Penal viti 1952, i akuzoj përsa më poshtë vijon:

a. Vënie në shërbim të  KGB-së  sovjetike  për  përmbysjen  e  pushtetit  popullor, parashikuar nga neni 65 i këtij Kodi.

            b. Sabotim të ekonomisë së vendit, nëpërmjet tentativës së hedhjes në erë të turbinës së hidrocentralit, vepër mbetur në tentativë, parashikuar nga neni 72.

            c. Agjitacion dhe propagandë kundër pushtetit popullor, ushtruar në radhët e punonjësve të ndërmarrjes, parashikuar nga neni 73.

d. Pjesëmarrje     në      një     organizatë      kundër

pushtetit popullor, parashikuar nga neni 76

Prokurori mbylli dosjen dhe u ul në vendin  e  tij.  Agroni  po  mendonte  se   si  kishte mundësi  të  sajoheshin  shpifje të tilla. Kujtonte  kohën  kur  kishte  pirë  kafe  me  të.  I ishte dukur burrë i mirë. Nuk ia merrte mendja që nga goja e tij të dilnin ato fjalë.

            Kryetari thirri emrin e Stefanit.

            - E pranoni akuzën?

            - Zoti kryetar! Atë që keni vendosur bëjeni. Unë nuk pranoj të hy në debat, për shpifje të tilla.

            Kryetari vazhdoi të pyeste të pandehurit e tjerë. Agroni po mendohej se si duhej përgjigjur. Para syve i dilte skena e tmerrshme. A mund të përsëritej? Në atë kohë gjithçka mund të ndodhte. Megjithatë hetuesia kishte mbaruar dhe ata tashmë ndodheshin para trupit gjykues. Ajo skenë nuk mund të përsëritej më. Në fund të fundit të dy protagonistët e atij veprimi e kishin pësuar. Dëgjoi emrin e tij. U ngrit 

dhe  po  qëndronte si i mpirë.

            -  E pranoni akuzën?

            - Jo, aty nuk ka asnjë të vërtetë. Jemi të pafajshëm.

            E ndjeu veten të lehtësuar. Ndërhyri prokurori. Me një ton të ashpër ai filloi t’i akuzojë të pandehurit për mashtrim dhe dinakëri. Kryetari filloi nga pyetjet për secilin të pandehur. Por ndërhyrjet e prokurorit ishin të shpeshta dhe gjithmonë dhe më të ashpra. Të gjithë të pandehurit i përgjigjeshin në mënyrë mohuese akuzave. Tashmë ishin çliruar nga ankthi i qëndrimit  në  qeli

dhe i torturave. E dinin se rruga e vetme që mund t’i shpëtonte ishte të mos pranonin asgjë

            Prokurori thirri dëshmitarët e akuzës. Një njeri me mend e kuptonte menjëherë se ato që thonin ata ishin shpifje nga më të ultat. Madje edhe vetë karakteri i tyre përputhej me ato që thonin. Ishin tipa që vështirë mund t’i quaje njerëz. Megjithatë për trupin gjykues, akuzat e tyre ishin bindëse. Seanca vazhdoi tre orë. U pyetën të gjashtë të pandehurit. Kryetari e mbylli seancën, duke deklaruar se tjetra do zhvillohej të premten, pas pesë ditësh,  në orën dhjetë.

                                                                        XV

Të premten seanca filloi në orën e caktuar. Ishte pretenca e prokurorit. Ai nuk la më baltë pa hedhur mbi ta. I akuzoi për spiunazh dhe terrorizëm, për agjitacion e propagandë dhe sabotim. Akuzat e tij i mbështeti në të ashtuquajturat dëshmi të  bëra  në  gjykatë.  Foli dhe foli një orë e më tepër dhe së  fundi e mbylli ligjëratën me këto fjalë:

            - Nisur nga të dhënat e mësipërme dhe mbështetur në nenet 65, 72, 73 dhe 76 të Kodit Penal, kërkoj dënimet e mëposhtme:

1  I pandehuri Stefan Gjoka  me vdekje me pushkatim dhe humbjen e të  drejtave civile përgjithmonë.

            2.  I pandehuri Gjergji Pano me 20 vjet privim lirie, punë të detyruar dhe humbjen e të drejtave civile për 13 vjet.

            3.  I pandehuri Agron Canaj me 15 vjet privim lirie, punë të detyruar dhe humbjen e të drejtave civile për 10 vjet.

            4. I pandehuri Ylli Nivica  me 10 vjet privim lirie, punë të detyruar dhe humbjen e të drejtave civile për 7 vjet.

            5. I pandehuri Gazmend Shpuza me 8 vjet privim lirie, punë të detyruar dhe humbjen e të drejtave civile për 5 vjet.

            6. I pandehuri Përparim Seferi  me 5 vjet privim lirie, punë të detyruar dhe humbjen e të drejtave civile për 2 vjet.

            Prokurori heshti. Nga sytë e familjarëve që ishin në sallë filluan të rrjedhin lot. Por nuk nxirrnin zë. I fshinin me shami dhe lot të tjerë u rrëshkisnin nëpër faqe. Sallën e kishte mbuluar një heshtje varri. Nuk u dëgjuan as duartrokitje dhe as thirrje histerike, siç ndodhte zakonisht në seanca të tilla. Dukesh sikur këto dënime i kishin pësuar vetë spektatorët e asaj çfaqjeje.

            Kryetari   u   kërkoi  të  pandehurve  të  thonin fjalën e fundit. Ata u ngritën njëri pas tjetrit dhe, sikur ta kishin bërë me fjalë, thanë:

            - Jemi të pafajshëm!

            Ndërsa Agroni foli me një zë të sigurt:

-          Unë  jam  fajtori   i   vërtetë.   Unë   denoncova

shokët e mi që nuk kishin  asnjë  faj. Tani përpara jush i hedh poshtë ato akuza, që m’u morën nën një presion të padëgjuar ndonjëherë. Dënomëni mua se bëra dëshmi të rreme dhe lerini ata të lirë. Ata janë të pafajshëm.

            Kryetari njoftoi se vendimi do jepej pas një jave, të premten tjetër.

            Në makinën burg Agroni iu drejtua shokëve:

            - A mundeni të më falni?

            - Tani është vonë, - u përgjigj Stefani.

            Të tjerët heshtën dhe askush nuk foli më.

            Pas një jave ishin të gjithë në sallë për të pritur vendimin. Midis tyre edhe nënë Gjyla, të cilën e kishte lajmëruar Syrjau për gjyqin.

            - Biri im! - pëshpëriti ajo kur ata u futën në sallë.

            Nuk qau, as uluriti.

            Trupi gjykues hyri në sallë. Të gjithë u ngritën më këmbë. Kryetari lexoi vendimin. Pasi bëri hyrjen e zakonshme, duke vënë në dukje akuzat që rëndonin mbi të pandehurit, së fundi lexoi edhe vendimin: Stefani me vdekje me pushkatim, Gjergji me pesëmbëdhjetë vjet burg,  Agroni me dymbëdhjetë , Ylli me tetë , ndërsa Gazmendi dhe Përparimi me nga pesë vjet. Pasi komunikoi dënimet kryetari komunikoi:

-          Të pandehurit  kanë  të  drejtë   që   brenda  një

afati prej pesëmbëdhjetë ditësh  të  ankimohen  në Gjykatën e Lartë në Tiranë

            Mbylli   dosjen   dhe  trupi  gjykues  u  largua. Rojet filluan të nxjerrin të pandehurit nga salla. Një zë u dëgjua papritur:

            - Ndaluni, dua të takoj djalin. Kam të drejtë ta takoj.

            Rojet qëndruan. Asnjë nuk guxoi të ndalonte nënën. Ajo u afrua, përqafoi të birin dhe e puthi në ballë.

            - Qëndro si burrë bir, burgu për burrat është.

            - Si je nënë? Si janë Irida dhe Lumtua?

            - A je i fortë bir?

            - Përse nënë?

            - Për ato që do të dëgjosh.

            Agroni u drodh. Fjalët e s’ëmës e tronditën. Diçka e jashtëzakonshme kishte ndodhur.

            - Tregomë! Ç’ka ndodhur?

            - Ka ndodhur ajo që s’ta merr mendja.

            Një zë i dridhur dhe gati i mekur doli nga goja e tij:

            - Çfarë?

- Lumtua  dhe  Irida   fluturuan  bir,  fluturuan   në qiell te Zoti i madh!

Për  pak  u   rrëzua   për  tokë. Ylli   me  Përparimin  e   mbajtën.  Filloi  të   qajë   me ngashërim. - Mos qaj bir. Burrat nuk qajnë. Shikomë mua. Jam  filli  vetëm  dhe  jam  prap  e fortë. Kështu duhet të jesh edhe ti. Unë do të pres. Nuk do të vdes deri sa të dalësh ti. Ikni tani dhe iu qoftë rruga e mbarë!

            U nisën. Në makinë Stefani i tha:

            - Më vjen keq për  çfarë  të  ndodhi!  Të   dyja ishin engjëj të vërtetë. Së shpejti edhe unë do të marrë atë rrugë. Kështu e ka bota.

            Pas një  muaji  erdhi  përgjigjja  e  Gjykatës  së  Lartë.  Dënimi  i  kishte  mbetur  aq sa e kishte dënuar gjykata e rrethit.  Po Stefanit? Po shokëve të tjerë? Nuk dinte asgjë.

Një  natë,  kishte  kaluar mesi i saj, dëgjoi zhurmë hapash dhe zinxhirash në korridor. Dëgjoi një zë:

            - Je bërë gati?

            - Gati jam!

            Njohu zërin e Stefanit. U drodh. Kur hapat u afruan në qelinë e tij, Agroni thirri:

            - Stefan falmë!

            Nuk mori përgjigje. Ai nuk e kishte falur.

            Pas një jave Agronin e dërguan në kampin e punës së detyruar të Spaçit.