(Intervistw ekskluzive me shkrimtarin, historianin,
publicistin dhe diplomatin Luan Rama)
Bisedoi; Raimonda MOISIU
Luan Rama wshtw
ndwr shkrimtarwt, historianwt, studiuesit dhe pwrkthyesit mw produktivw,
i rwndwsishwm dhe shprehws serioz i origjinalitetit, pwrfaqwsues i denjw i
letrave shqipe, dijes e mwncurisw, i
njohur kombwtarisht dhe ndwrkombwtarisht
pwr punwn e palodhur, veprimtarinw e tij
tw gjallw e tw frytwshme, me sensin e shkwlqyer tw diplomatit dhe historianit, vizionin e tw
qenit i lirw nw njw botw e mendim tw lirw. Statura shumwdimensionale e
shkrimtarit dhe pwrkthyesit, njohws i mirw i disa gjuhwve tw huaja, dhe
veprat e tij tw botuara
monografike, historike, studimore, ese, letwrsi, pwrkthim dhe publicistikw, nw shqip e frwngjisht, kanw
njw shtrirje tw gjerw tw kombinimit tw fakteve historike, kujtesws, miteve,
marrwdhënieve ndwretnike, kombwtare, evropiane, veçmas asaj franceze dhe
ballkanike, qw perceptojw vlerwn e madhe tw edukimit kuptimplotw tw vetwdijes
njerwzore, njw refleksion pwr marrwdhwnie e figura qw kanw lwnw gjurmw nw
historinw tonw kombwtare dhe relacionet ndwrkombwtare nw sinkron me tw shkuarwn, tw tashmen e tw ardhmen. Kjo
bisedw mbreswlwnwse e drejtpwrdrejtw me
tw, mw bwri tw njoh vitalitetin, erudicionin e njw kocke tw fortw
intelektuale e qytetare, shumwplanwshe letrar, artistik, historik,
publicistik, pwrvojws disa vjecare nw gazetari e diplomaci, pwr tw njohur
botwn me kulturwn e historinw e popullit tw tij, duke e bwrw tw njohur nw
qarqet intelektuale e diplomatike tw Francws dhe nw botw, -njw shwmbull i
gjallw pwr kombin dhe brezat qw do tw vijnw, pwr dritwn e nderimit, obligimit
shpirtwror dhe identitetit kombwtar shqiptar. Ja si cfarw kanw thwnw disa
nga personalitete tw shquar botwrorw pwr
Luan Ramwn:
Jowl Baffou, shkrimtar, në parathënien e tij për Rruga
e gjatë në tunelin e Platonit:
“Udha e gjatë në tunelin e Platonit» është libri i një
njeriu që ka mbijetuar dhe që kërkon tashmë të nderojë viktimat që s’patën
fatin të jetojnë. Ky libër është një udhëtim i ngadaltë, ashtu si hapat e një
vizitori në një varrezë… Luan Rama i përshkruan pesëdhjetë vitet e plumbit të
shoqërisë shqiptare përmes fatit tragjik të një morie artistësh shumica e të
cilëve nuk patën kohë të bëheshin të njohur pasi shpesh u shtypën dhe u vranë.
Ai vë në dukje përdorimin me forcë të artistëve në shërbim të diktaturës së
proletariatit, rolin e kudoshëm e çensurës si dhe veçantinë e saj në Shqipëri… “
Jacques Rouil, kritik letrar, në librin
“L’Albanie sous le règne d’Enver Hodja» :
«Libri Udha e gjatë në tunelin e
Platonit i Luan Ramës mund të kishte shërbyer fare mirë si lëndë letrare për G.
Oruellin, pasi ne gjendemi në një univers surrealist ku survejimi i shtetit
bëhet çdo çast, ku historia shkruhet çdo minutë, ku fotografitë zyrtare
retushohen, ku zgjidhjet që kërkonte të bënte individi në jetë shpreheshin në
formulën e thjeshtë «ose bashkëpuno ose vdis»… Eshtë një dëshmi e fortë e
kohës. Aktualisht ambasador në Francë, Portugali dhe Algjeri, ky autor e tregon
të kaluarën me syrin e një intelektuali…»
“Ish ambasador i Shqipërisë në
Francë, nga viti 1997 deri në vitin 2001, Luan Rama sapo ka botuar një ese të
re të quajtur "Ura mes dy lumenjsh ".
Në këtë vepër të rëndësishme, shkrimtari na bën të zbulojmë mbresat,
kujtimet e tija personale, të cilat janë të shkruara me një forcë të madhe
shpirterore. "Ura mes dy lumenjsh" na pershkruan historinë e gjatë të
marredhenieve franko-shqiptare që nga fillimet e tyre në vitin 1272. Luan Rama
na lë në fillim të një "ure shpirtrash", ku nga ai moment s'na mbetet
gjë tjetër veçse të udhetojmë e të zbulojmë një histori mijevjeçare, të një
miqësie të lashtë midis dy popujve shqiptar e francez.” (Shënim i botuesit të
«Société des Ecrivains», Paris)
Bisedoi Raimonda MOISIU
- Përshëndetje z.Luan, Faleminderit për kohën e vyer në përkushtim të kësaj
interviste. Kam shfletuar dhe lexuar me interes të vecantë biografinë e
aktivitetit tuaj krijues. Sinqerisht jam ngazëllyer nga mjeshtëria e kulturës
profesionale që ju lëvroni në disa zhanre. Cila ka qënë experienca tuaj e parë
në letërsi, publicistikë, hulumtime studimore
apo përkthim?
Luan Rama -
Eksperienca ime e parë ishin poezitë çka atëherë ndodhte tek shumë të
rinj, një traditë që tashmë ka ndryshuar, pasi internet, kinematografia,
spektakli i kanë ndryshuar sot qëndrimet ndaj poezisë, por sidoqoftë, duke qenë
nga artet e para krahas pikturës, arti poetik shpresoj se do të gjej në të
ardhmen një lloj rinovimi, një rikthim drejt saj. Besoj se njerëzimi do të
lodhet nga industrializmi komunikativ, pasi në fund të fundit, poezia trazon
shpirtrat dhe ajo që ka vlerë të pare tek njeriu është shpirti…
R.M. - Do të thotë se ju keni nisur aktivitetin krijues
që në moshë të re. Kjo duhet të ketë
qenë me të vërtetë emocionuese dhe inkurajuese. Cfarë mendoni se ju ka
frymëzuar për të shkruar apo përkthyer?
L.R. - Shkruaja poezi dhe përktheja, sigurisht jo si
tani, por frymëzimi im ishte Lorca, Ricos, Eluard, Witman, librin e të cilit,
Fije bari e mbaja në bangot e gjimnazit. Gjithçka ishte dehëse. Poezitë e tyre
i ngjisja në muret e shtëpisë, kolazhe me guacka dhe gjethe vjeshte. Madje nëse
e desha aq shumë gruan time, ishte se kur e njoha, ajo adhuronte poezinë.
R.M. - Gjatë hulumtimit rreth krijimtarisë tuaj kam
hasur mjaft tituj të veprave tuaja monografike, studimore, ese, letërsi,
publicistikë, në shqip e frëngjisht. Si keni arritur ju të procedoni “në
udhëtimin tuaj monografik”, të jeni kaq kreativ, ku ka një shtrirje të gjerë të
kombinimit të fakteve historike, kujtesës, miteve, marrëdhënieve ndëretnike,
kombëtare, evropiane, veçmas asaj franceze dhe ballkanike, që perceptojnë
vlerën e madhe të edukimit kuptimplotë të vetëdijes njerëzore, në marrëdhënie
me të shkuarën, të tashmen e të ardhmen. A mund të na jepni disa mendime rreth
tyre?
L.R. - Keni të drejtë. Eshtë një shtrirje e gjerë,
profile të ndryshme ku here ka të bëjë me historinë e mirëfilltë, si tek
Kalorësit e Stuhisë, etj, e herë me marrëdhëniet ndërkombëtare, artet, etj.
Nëse kam shkruar një libër për dialogun e kulturave dhe bashkëpunimin e
Shqipërisë me Unesco-n (Shtëpia e Shpresës) që kur ajo u bë anëtare e kësaj
organizate; nëse kam botuar gjithashtu Shqipëria e Auguste Dozon apo Shqipëria
dhe Frankofonia e padyshim dhe Pont entre deux rives (në shqip i botuar me
titullin Krushq të largët), kjo sepse te unë jetonte si diplomati ashtu dhe
historiani, apo eseisti që kërkon të bëjë një refleksion për marrëdhënie e
figura që kanë lënë gjurmë në historinë tonë kombëtare dhe relacionet
ndërkombëtare.Librin Jani nga Morea, për poetin arvanitas Jean Moréas apo Jani
Papadiamanti, e shkrova sepse më habiti fakti për të cilin shkruante para një
shekulli poeti i madh francez Guillaume
Apollinaire, duke thënë se Moréas ishte shqiptar nga nëna dhe i ati, familja
Tombazi e Hidrës, kapedanë dhe admiralë të flotës së Revolucionit grek në vitet
1820-1830. Mirëpo në Francë (në Greqi gjithashtu) ai mbahej si poet me origjinë
greke. Ai ishte njëkohësisht ati shpirtëror i Apollinaire. Po kështu dhe për
konsullin francez në Janinë, Auguste Dozon, për të cilin nuk ishte shkruar
pothuaj asgjë. Duke e studjuar këtë figurë, i cili mblidhte përrallat shqiptare
dhe folklorin shqiptar, të cilin e botoi në 1875 dhe u vlerësua dhe me çmimin e
Akademisë Franceze, pikasa se bashkëpuntorët e tij më të afërt ishin
Kristoforidhi, Naim Frashëri, Thimi Mitko dhe Apostol Meksi. Shërbimi ndaj kulturës
shqiptare ishte shumë i madh dhe tashmë libri prej gati 500 faqesh më duket pak
për të. Gjithashtu, kur ndërmorra shkrimin dhe botimin e librit Bujtës të
largët mbi udhëtarët francezë në Shqipërinë e shekulit XIX (konsuj, gjeografë,
historian, arkeologë, kartografë, gjeologë, etj) unë u njoha me librat dhe
studimet e tyre dhe zbulova se me sa dashuri kishin shkruar ata për autoktoninë
shqiptare, për kulturën e vjetër dhe të afërt me atë homerike, për traditat dhe
virtutet e bujarisë së një kombi që u kishte rezistuar dyndjeve të përhershme
në brigjet e tokave të tij. Ishte pikërisht ky rast që njoha veprimtarinë e
Dozonit dhe po kështu dhe të të tjerëve. Një libër më vete meriton konsulli
tjetër Degrand në fundin e shekullit XIX apo François Pouqueville në fillimet e
shekullit XIX si i dërguar i Napoleon Bonapartit pranë Ali Pashë Tepelenës.
Janë figura themelore, pasi Pouqueville, p.sh. u bë burim jo vetëm për letrarë
të mëdhenj si Hugo (që shkroi në Les Orientales për trimërinë e suliotëve) apo
Aleksandër Dyma, por madje dhe për piktorët, që nga Delacroix, Corot, Decamps,
Jerome, etj të cilët në veprat e tyre trajtuan figurat shqiptare. Shembujt janë
të shumtë. Në kohën totalitare, vemendja ishte tek krijimi i një historie të re
të prirur nga ideologjia. Tashmë historianët janë të lirë në studimet e tyre
dhe kanë mundësi të konsultojnë bibliotekat e vjetra të Parisit, Vatikanit,
Venecies, Milanos, ato të Londrës, e po ashtu të Amerikës ku gjenden libra të
rrallë dhe me mjaft informacione historike.
-R.M. - “Nën hijen e eklipsit”, titullohet libri tuaj,
mbi krizën e Kosovës dhe diplomacinë euro-amerikane. Jam kurioze të di motivin dhe interesin që
ngjalli te ju personalisht për të shkruar këtë libër dhe pse vendosët të
dialogoni përmes etapave historike dhe diplomatike? Përse ky titull? Si kini arritur
ta realizoni botimin e tij?
.R. – “Nën hijen e eklipsit”, e shkruar
pak a shumë në formën e një ditari diplomati, është një dëshmi e drejtpërdrejtë
e ngjarjeve që po ndodhnin në Kosovë në fundin e viteve 90’. Atëherë unë isha ambasador
në Paris dhe aty mblidhej Grupi i Kontaktit i kancelarive më të mëdha të
diplomacisë botërore. Diplomacia franceze ishte mjaft aktive dhe në mbështetje
të diplomacisë amerikane. Presidenti Chirac morri një vendim historik, duke
hyrë në luftë kundër Milosheviçit. Pra ishin gjendje emocionale, takime, biseda
me personalitete të shumta, konferenca në Rambouillet, nënshkrimi i deklaratës
përfundimtare të Parisit në sallën Kleber. Pritjet në ambasadë, takimet me Rexhep Qosen, me
Hashim Thaçin, takimet me Kadarenë e një rradhë të aktorëve të nivelit të lartë
politik shqiptar, si ministri i Jashtëm Milo, presidentit Meidani, Sabri Godo,
etj. Por interesi im në këtë libër ishte të dëshmoja për solidaritetin e
jashtëzakonshëm të elitës dhe shoqërisë franceze, të intelektualëve me emër, të
«Comité du Kosovo», organizatave të të Drejtave të Njeriut dhe fondacioneve të
shumta e deri tek qytetarët e thjeshtë.
Cështja e Kosovës u bë një çështje e ditës. Unë pata rastin të shoqëroj
kryeministrin francez Jospin në Shqipëri, ku sëbashku takuam refugjatët
kosovarë në Tiranë, Durrës, Lushnje, etj Ishte një eksperiencë që duhej
dëshmuar. Unë e quajta librin Nën hijen e eklipsit, pasi Kosova për një
periudhë pësoi një eklips total të lirisë së saj, ajo rrezikonte ekzistencën e
popullit në trojet e veta duke u dëbuar me grykën e mitrolozave. Ky eklips
filloi me masakrën e Raçakut. Unë vetë kam takuar në Francë njerëz që i kishin
provuar këto masakra.
-R. M. - Ju keni eksperiencë
jashtëzakonisht mbresëlënëse e profesionale përsa i përket studimeve
deontologjiko–mediatike; Si operoni ju
në trajtimin e figurave e fenomeneve të ndryshme, që të japin përshtypjen në kuptimin e tyre simbolik, importin moral,
qytetar e intelektual, dhe substanca
humaniste në përputhje me interpretimin gazetaresk, historik, shkencor dhe filozofik? Këtu
kam parasysh librin tuaj “Metamorfoza e fjalës, për një
deontologji të shtypit gjatë tranzicionit politik shqiptar, 1997.
L. R. - Unë kam studjuar gazetari, si dhe shkencat
e komunikimit në Paris (Universiteti Denis Diderot). Gazetaria më ka pëlqyer
gjithnjë, madje pas vitit 1993, unë kam punuar si redaktor në revistën e njohur
franceze Courrier International, e cila i bënte jehonë ngjarjeve më të
rëndësishme të botës dhe ku botojnë analistë shumë të njohur. Idea e librit
Metamorfoza e Fjalës lindi në kohën kur unë isha korrespondent i gazetës Koha
Jonë në Paris. Kjo gazetë, veçanërisht në vitet 1994-1997 ishte në pararojë të
denoncimit të arbitraritetit të pushtetit në Shqipëri në emër të një lufte të
re klasash dhe një kundërvënieje që i bënte veriut dhe jugut shqiptar. Madje,
rastësisht, meqë isha në Tiranë, unë isha prezent në selinë e gazetës (të cilën
pak muaj më parë e kishin djegur forcat e policisë) kur furgonë policie rrethuan
gazetën dhe të gjithëve, nga kryeredaktori e deri tek pastruesi, na mbyllën në
polici duke na vendosur para hetuesve. Atëherë po përgatisja librin për
Miteranin dhe kjo ishte një shkelje tepër flagrante. Në kthim, në Paris, unë i
morra një intervistë presidentit të «Reporter’s sans Frontières», Robert
Menard, i cili gjithashtu mori përsipër botimin e këtij libri duke shkruar dhe
parathënien. Në Shqipërinë e tranzicionit të ashpër, nuk bëhej fjalë ende për
një deontologji për shtypin dhe unë shtroja pikërisht përvojën europiane të
lirisë së shtypit e të mendimit me atë çka ndodhte në Shqipëri. Në Shqipërinë
totalitare nuk mund të bëhej fjalë për deontologji të shtypit, për rregulla që
lidhen me figurën e gazetarit, përgjegjësinë morale, vërtetësinë e faktit,
dizinformacionin, etj. Atëherë mu desh të kontaktoja me drejtuezit e
«Artikullit XIX», «Human Wrigts Watch», etj.
-R. M. - Kam lexuar me interes të veçantë editorialët tuaj
studimore, dosier, trajtesa, analiza politike, opinione, reportazhe,
intervista e publikime të tjera në
fushën e publiçistikës. Si keni arritur ju, të harmonizoni aktualen
mbizotëruese historike, sociale e politike, në kurriz të pavarësisë tuaj
intelektuale?
L. R. - Po ju përgjigjem nga kjo e
fundit: pavarësia intelektuale. Ajo është gjëja më e çmuar që mund të kemi.
Cështja është të kesh bindjet e tua, të jesh i pavarur dhe të mos jesh «tregtar
flamujsh» të partive, pushteteve, etj. Unë qëndroj gjithnjë në principet
republikane, të majta, që lidhen me paktin social të shoqërisë, për të menduar
dhe integruar dhe të varfërit dhe për të mos i përjashtuar ata. Kjo ndoshta
vjen nga leximet e mia të literaturës së Thomas More, Campanelës, të utopistëve
si Erazmi, etj. Por unë kam shumë miq të djathtë (në fakt e majta dhe e djathta
në Shqipëri pak ndryshime kanë). Eshtë interesant fakti që para dy vitesh, i
ftuar në shtëpinë e mikut tim Ylljet Aliçka, ambasador në Paris, ndodhi që mes
të pranishmëve të ishte dhe një kryeredaktor francez i një reviste. Debati im
me ambasadorin ishte mjaft i gjallë dhe në fund të mbrëmjes, kur u ndamë me
kryeredaktorin francez , ai shprehu habinë që ishim kaq miq dhe me pikëpamje që
nuk pajtoheshin. E njëjta gjë na ndodhi dhe në një tavolinë darke në Senatin
francez me deputetë, diplomatë, kryetarin e Grupit të Miqësisë Francë-Shqipëri të
Parlamentit apo dhe të Senatit, etj. Dhe
përsëri miku im tha në debat e sipër se ne jemi miq pavarësisht nga opinione të
ndryshme. Pra që t’i rikthehem idesë: e rëndësishme është të jesh i pavarur në
pikëpamjet e tua. Jeta jonë ishte tepër kompekse, pasi shpesh, e përditshmja
mplekset me historinë, ku historia na vjen përmes fakteve, fenomeneve, debatit.
Kur flasim për lirinë e shtypit e të mendimit, nuk mund të mos citojmë
Sokratin, Platonin, madje dhe Brehtin, i cili ka shkruar shumë për «pesë
tiparet e së vërtetës»… Ajo që ndodh, ka gjithnjë një domethënie filozofike.
Jeta shqiptare ka jo pak fakte korrupsioni, por kur e trajtojmë këtë problem,
në fund të fundit vijmë në fushën e filozofisë e të moralit, duke iu referuar
njëkohësisht dhe autorit të famshëm…. Me çështjen që me të drejtë ai shtronte:
«Të kesh dhe të jesh»… shpesh harrojmë atë që pikësëpari të jemi «njerëzorë»…
-R. M. - Ju jeni prozator; romane
novela, tregime ese…. Tashmë një shkrimtar i afirmuar, autor i disa veprave.
Cfarë mendoni se ka mbetur konstante?
L. R. - Eshtë e vërtetë që kam
shkruar në shumë gjini, duke u marrë njëkohësisht dhe me profesionin tim më të
vjetër, kinematografinë. Por ajo që ka mbetur konstante është idea që kam se
gjithçka që shkruaj janë sprova letrare
tepër modeste dhe pa pretendime. Nga ana tjetër, ndërmarrja e shkrimit të një
analize, artikulli, mbresa udhëtimi, eseje historike, etj, është një udhëtim në
kontekstin historik e social të tyre. Për të shkruar biografinë mbi presidentin
francez François Mitterand, (François Miettarand - dhe Zotat vdesin gjithashtu,
veç mbresave personale nga takime diplomatike, festa kombëtare të Francës,
takime presidenciale, etj, kam lexuar dhjetra ilibra të autorëve të ndryshëm,
fjalime të rëndësishme gjatë 14 vjetëve të tij si president, çka më kanë futur
në historinë e personazhit. Po kështu kam vepruar dhe për librin Gjenerali De
Gol - një legjendë e gjallë, ku ka takuar shumë golistë të vjetër, mes të
cilëve dhe ish kryeministrin Pierre Messmer… Pra këto takime, si dhe idea për
të gjetur pikëtakimet franko-shqiptare, (p.sh. shqiptarët që iu përgjigjen
thirrjes së De Golit në luftën kundër Hitlerit, etj, apo gjykimet e Miteranit
për historinë, personalitetet dhe nevojën e integrimit të Shqipërisë në
rrjedhat europiane), më dhanë lëndë për të shkruar këto libra jo thjesht si
biografi por si pikëtakime dhe refleksione te mia për këto dy figura që hynë në
historinë e Francës së shekullit XX. Ajo çka ka mbetur konstante në punën time
është ritmi. Kam vazhduar të shkruaj e botoj gati dy libra në vit.
-R. M. - Shquheni në prozën për mendimin inteligjent, plot figura
letrare, artistike dhe mendimin filozofik. Ku qëndron forca e inspirimit si një
shkrimtar që i përket dy epokave - realizmit socialist dhe periudhës
postkomuniste? Ku qëndron ndryshimi midis këtyre dy epokave?
L.R. - Unë i përkas asaj gjenerate
që ka jetuar si në kohën totalitare dhe shëmbjes së regjimeve në Lindjen
europiane në fundin e viteve ’80 ashtu dhe të kohës së tranzicionit dhe pas saj
deri më sot. Qëndrimi ndaj dy epokave është diametralisht i kundërt. Në epokën
totalitare, çenzura përgjonte çdo hap të letrarit dhe artistit, çka tashmë i
njohim të gjithë nëpërmjet dëshmive të shumta që na kanë lënë protagonistët e
asaj kohe. Kur nga fillimi i viteve ’80 do botohej në gazetën Drita një shënim
për Gjon Milin e shoqëruar me një fotografi të tij, çuditërisht, kur në mesnatë
gazeta po rradhitej, dikush dalloi se në fotografinë e Gjon Milit që në fund të
shallit të tij shquhej shumë pak flamuri amerikan, çka nuk i kishte rënë në sy
askujt deri në ato çaste. Gazeta u bllokua dhe flamuri u retushua që të mund të
botohej gazeta. Ishte koha e anti-amerikanizmit të egër dhe absurd të Enver
Hoxhës, dhe një fotografi e tillë do të thoshte një dënim për autorin e
shkrimit. Sot, letrarët e artistët janë të lirë, madje nganjëherë i kalojnë
caqet e lirisë duke rënë në
dizinformacion, shpifje, cënim të jetës private të njeriut, pra në emër të
lirisë cënohet liria e tjetrit.
-R. M. - Kur ju shkruajtët romanin
“Santa Quaranta,”, i vlerësuar shumë nga kritika e kohës, ky roman nuk është
fantazi, por është bota e brendëshme njerëzore, e një artisteje me famë
botërore. Si shkoni ju në lidhje me vendosjen e emrave, të vendeve në ndërtimin
e një “bote të re” me tipikë; burim-rrëfim-frymëzim-kulturë?
L. R. - Romani Santa Quaranta
është një roman historik ku në qendër është jeta dramatike e balerinës
franko-amerikane Isadora Duncan në Shqipëri. Në vështrim të parë thua se ç’lidhje
ka kjo balerinë me Shqipërinë, por kur njihesh me historinë e saj ngjarjet janë
shumë interesante. Në fillimin e viteve ‘20 të shekullit XX, ajo ishte një nga
yjet e baletit në skenat e Europës. Por vdekja tragjike e dy fëmijëve të mbytur
në lumin e Senës në Paris, e tronditi shumë dhe ajo donte të vriste veten, por
vëllai i saj Rajmond Duncan, një intelektual i vërtetë kërkoi që ajo të kishte
si referencë dhimbjen e një populli, duke e sjellë në Shqipërinë e vitit 1913,
kur luftrat ballkanike po bënin kërdinë. Dhe ajo erdhi dhe jeta e rrêmbeu pêr
ta kthyer gjashtê muaj mê vonê nê skenat e Parisit. Rajmond Duncan ishte ai që
solli për herë të parë në Shqipëri ambasadorin amerikan që ishte vendosur në
Athinë. Ai e njihte shumë mirë Shqipërinë dhe Greqinë. Bashkë me ambasadorin
ata vizituan jugun shqiptar dhe erdhën edhe në Durrës për të njohur aspiratat e
këtij vendi, çka do të ndikonte në mbështetjen e madhe që i dha Amerika e
presidentit Wilson Shqipërisë së kërcënuar nga të gjitha anët. Santa Quaranta është
një roman historik, por personazhi vendoset në vendet ku ka jetuar, janë
shfrytëzuar letrat e saj, libri me kujtime, etj. Romani histoik kërkon një punë
studimore paraprake. Emil Zola punoi shume me dokumentet e kohës për Zherminal,
po kështu Flober, studioi shumë për të shkruar romanin Salambo, etj, njê punë
të tillê bënte gjithashtu Aleksandër Dyma e shumë të tjerë.
-R. M. - Letërsi artistike, poezi,
publicistikë, përkthim, dosier dhe eseist. Në cilën prej tyre ndjeheni më mirë?
Çfarë mendoni se ka mbetur e pandryshueshme?
L. R. - Përderisa i shkruaj, të
gjitha më pëlqejnë, por krijimi i mirëfilltë është ai që duhet të më prijë.
-R. M. - Botimet dhe veprat tuaja nënkuptojnë bashkëpunimin tuaj të
ngushtë me një sërë burime dhe arkiva të ndryshme, si brenda dhe jashtë
Shqipërisë, veçmas në Francë. A keni hasur në vështirësi nga këndvështrimi i
një protagonisti në gjetjen e tyre?
L. R. - Unë kam punuar dhe vazhdoj
të punoj shumë me bibliotekat e vjetra, arkivat, të lexoj letërsinë dokumentare
Kur shkrova librin dokumentar Tek Frankët, mbi historinë e emigracionit
shqiptar në Francë që nga koha e stradiotëve të kohës pas Skënderbeut deri më
sot, pra e stradiotëve të shquar shqiptarë gjatë shekujve XVI-XVII (që në
Francë krijuan kalorësinë e lehtë franceze që nga historianët e kohës cilësohej
si «Chevalerie albanoise», diçka përmend dhe Konica në shkrimet e tij), mu desh
të punoj në këto arkiva. Po kështu dhe për librin Dorëshkrime të Purpurta për
kodikët e vjetër, duke u përqëndruar në dy Kodikët e Beratit të shekullit VI
dhe IX, të cilët u regjistruan dhe në Trashëgiminë Botërore të Unesco-s në atë
që quhet «Kujtesa e Botës». Pikërisht
duke lexuar dokumenta të vjetra më ra në dorë botimi i P. Batiffol, zbuluesit
francez të këtyre kodikëve në shekullin e XIX në Berat. Por udhëtimi i tij,
gjetja e kodikëve, mbijetesa e tyre në sprovat e kohrave të shtypjes otomane,
si dhe koha që ngërthejnë ato, përbëjnë njëkohësisht ngasje për një letërsi të
mirëfilltë.
- Z. Luan, jeni edhe përkthyes,
dhe keni përkthyer disa libra, kryesish në shqip e frëngjisht. Cfarë ju ka
shtyrë t’i përktheni ato? Cilët janë autorët
dhe titujt e tyre? Cili është sekreti që fuqishëm ka influencuar në
përkthimin e tyre?
L. R. - Të them të drejtën nuk kam
dashur të bëhem përkthyes, pasi përkthimi është një profesion më vete dhe
kërkon një ushtrim afatgjatë, eksperiencë, njohje. Në fakt ka qenë interesi për
disa libra që lidheshin me Shqipërinë dhe shqiptarët që më shtynë drejt
përkthimit. Kështu më ndodhi me përkthimin e librit Bubulina të shkrimtarit dhe
historianit francez Michel de Grece, i cili pohonte me forcë përkatësinë
shqiptare të kësaj heroine shqiptare të Revolucionit grek. Unë isha në Hidra
dhe Specia të Greqisë, vënde ku jetoi dhe luftoi Bubulina, por përkatësia e saj
arvanitase ishte fshirë nga tekstet dhe kujtesa e shoqërisë së sotme greke. Pra
kjo më nxiti ta përkthej në shqip këtë libër. Po kështu kam përkthyer dhe
librin biografik të shkrimtarit dhe historianit Gilbert Sinoué Faraoni i
fundit, mbi jetën dhe veprën e Mehmet Ali Pashës, themeluesit të Egjiptit
modern. Por edhe dashuria për poezinë më ka shtyrë të përkthej. Kështu më
ndodhi kur shkruajta librin Udhëtimi i mbramë i Arthur Rimbaud, mbi jetën e
poetit më të madh francez, duke integruar dhe pjesë të poezive të tij, librin
Pikëtakim me Jean Cocteau, poetit, dramaturgut dhe artistit poliedrik francez,
dhe disa libra të tjerë. Përkthimi të jep kënaqësi sepse hyn në jetën e vet personazhit,
në strukturën e gjuhës dhe të poetikës së tij.
R. M. - A mendoni se “OLD TIMES”
rezonojnë ndryshe me audiencën e sotme dhe shoqërinë, krahasuar me audiencën e
viteve ’70-të?
L. R. - Kjo më duket se qëndron si
dukje, aparencë, pasi OLD TIMES është gjithnjë tani dhe dje, në kuptimin se ajo
që ka shkruar Homeri, Euripidi, Sofokliu për dashurinë, luftën, nderin,
tradhëtinë, etj, janë të njëjta dhe sot. Ndjesitë njerëzore janë po ato, morali
i Sokratit për qytetarinë dhe demokracinë është shumë aktual, siç e gjejmë në
Apologjinë e Sokratit, para se ai të dënohet. Le të marrim mitologjinë, mitet
shqiptare apo mitologjinë antike greko-romake. Shpesh letrarët e kohës sonë i
ndërtojnë romanet, esetê, dramat e tyre si paralele të këtyre miteve. Mjafton të
kujtojmë Kadarenë. Mitet e Edipit, Orestit, Kasandrês, Eumenideve, etj,
përbëjnë konstitucione shpirtërore të cilat sot i përjetojmë, madje dhe nga
ngjarjet që dëgjojmë në televizonet e botës. Ja pse “Qyteti i gëzimit” të Shën
Agustinit, idhullit të famshëm të viteve të para të Krishterimit është i
pranishëm dhe frymëzues për jetën tonë qytetare.
-R. M. - Cfarë do të dëshironit të
thoni në lidhje me karakterin e përgjithshëm të gazetarisë shqiptare,
Ballkanike apo Lindore, në krahasim me atë franceze dhe perëndimore, bazuar në
ato c’ka ju keni shkruar, lexuar apo vënë re?
L. R. - Deri kur ra Muri i
Berlinit gazetaria ballkanike dhe ajo e Lindjes Europiane ndryshonte
jashtëzakonisht nga gazetaria perëndimore dhe anglo-saksone: jo vetëm si liri
dhe pavarësi e shtypit, por dhe si strukturë, si kulturë të shkruari, etj.
Gazetaria tashmë në Europën jug-lindore po krijon dhe ajo fytyrën e saj duke iu
afruar gazetarisë perëndimore dhe kjo në sajë të një gjenerate të re në
gazetarinë e këtyre vendeve. Kjo vihet re në vende si Kroacia, Sllovenia, që po
ecin më parë se vendet e tjera ballkanike. Problem në vendet e tjera, si dhe
për ne shqiptarët është gjithnjë ajo që shtypi, mediat, rrjetet televizive bien
shpesh prehë e interesave të politikës dhe të bizneseve dhe ku nuk njihet ajo
që në Perëndim quhet “konflikt interesash”. Kështu gazetaria nuk e ka rolin që
duhet të ketë për të pozuar problemet kardinale të shoqërisë dhe të thotë të
vërtetën, e cila kërkon kurajo për të thënë të vërtetën, përgjegjësi për ta
thënë atë, kulture për ta thënë atë. Brehti flet për pesë vështirësitë për të
thënë të vërtetën…
-R. M. - Cfarë ju pëlqen dhe cfarë
nuk ju pëlqen në punën tuaj?
L.R. - Më pëlqen të shkruaj në
natyrë. Vite më parë, veçanërisht kur punoja si kineast, kisha dëshirë të
punoja në ndonjë kafene, madje ku kishte shumë njerëz dhe shumë zhurmë. Duket
diçka e habitshme, por unë abstragoja nga moria e njerëzve dhe e zhurmës dhe në
atë jehonë të largët, unë shkruaja. Isha në botën time. Si të thuash isha
brënda asaj bote dhe jashtë saj. Në punën time nuk më pëlqen që jam shumë i
shpërndarë. Shkruaj njëherësh për disa gjëra: këtu një tregim, pak më pas një
ese, një skenar për një film, apo një përkthim të shkurtër, zhanre që janë larg
njëri-tjetrit, por ku hyj pa vështirësi të madhe. Por nga ana tjetêr kjo s’tê
lejon tê thellohesh shumê.
-R. M. - Në ditët e sotme tradita
dhe realiteti “përziehen” me vlerat fetare. Në opinionin tuaj si gazetar,
shkrimtar, diplomat dhe përkthyes
profesionist e i karrierës, a ka ndonjë konfuzion që ndikon në
marrëdhëniet njerëzore dhe në
marrëdhëniet mes vendeve të Ballkanit?
L. R. - Lidhur me ndasitë fetare
dhe problem që kanë lindur në Ballkan, dua të theksoj se ka një konfuzion të
madh, çka po i trondit shoqëritë ballkanike. Shqipëria ka qenë gjithnjë një
vend i tolerances fetare dhe nuk i ka njohur kurrë xhihadistët, integrizmin
fetar. Në kuadrin e shoqërisë së hapur, të të drejtave të njeriut dhe të lirive
demokratike, integrizmi po fiton terren duke cënuar liritë e individit dhe të
shoqërisë, dhe thirrjet për xhihad bëhen madje tashmë nga institucione fetare,
çka mund ta kthejnë Ballkanin përsëri në një rajon eksploziv. Duhet që në
fillim të këtyre fenomeneve t’i vihet fré, të ketë një reaksion të përgjithshëm
shoqëror, pasi nuk mund të vihet feja mbi kombin, identitetin. Shqiptarët e
kanë ruajtur identitetin e tyre nacional dhe në kohrat më të errta të
historisë. Toleranca është diçka shumë e çmuar për një demokraci.
-R. M. - Cilët janë autorët tuaj
më të preferuar, shqiptarë e të huaj?
L. R. - Autorët më të parapëlqyer
shqiptarë janë për mua Migjeni, Kadare,
Mitrush Kuteli, etj, ndërkohë që nga letërsia e huaj janë Rembo, Floberi, Kamy,
Duras… Në librin tim Parisi letrar, të botuar para disa viteve, zbuloj
preferencat e mia për letërsinë franceze, duke zbuluar njëkohësisht se cilët
ishin ata, cila ishte jeta e tyre, dramat, tragjeditë, dhimbjet e tyre të
mëdha. Letërsia e madhe ka lindur nga dhimbjet e mëdha. Kështu ajo lindi tek
një Dostojevski, Edgar Poe, Bodler, etj…
-R. M. - Pse shkruani? A keni
disiplinë në të shkruar? E përfytyroni veten pa shkruar ndonjëherë?
L. R. - Shkrimi është një pasion,
ashtu si piktori, p.sh. që kërkon të jape refleksin e botës para tij perms
ngjyrave, linjave, kompozimit, etj. Për mua, të shkruarit nuk është një
profesion por një nevojë, dëshirë, pasion, gjendje, dehje… Sigurisht, unë
shkruaj çdo ditë, gjithnjë diçka letrare apo ese hsitorike. Por do doja të
largohesha diku që t’i kushtohesha një vepre letrare, një romani. Por jeta e
zakonshme vështirë të t’i japë këto mundësi. Do doja të bëja një udhëtim të
gjatë e të rrezikshëm, siç bënin dikur autorë si Flobert, Dumas, Nerval,
Lamartine, etj, të cilët ndërmerrnin udhëtime në vende të panjohura. Pra të
shkosh, të përjetosh diçka të fortë dhe të shkruash këtë, edhe me çmimin e një
jete.
-R. M. - Projektet tuaja në të
ardhmen? Cfarë iu ka mbetur
peng?
L. R. - Gjithnjë i them vetes se duhet të shkruaj vetëm
letërsi të mirëfilltë, roman, etj. Por kjo dihet që nuk është e lehtë. Duhet të
jesh një lloj maratonisti. Kur je i shpërndarë, vështirë të përjetosh në ethe
një krijim, një histori. Koletë, Yourcenar, Duras, Romain Gary, iknin që të
shkruanin diku… Megjithatë në të ardhmen kam disa subjekte për të cilat kam
kohë që mendoj. Mua më pëlqejnë dramat e forta shpirtërore, prekja e thellësisë
së shpirtit, zbulimi i vetvetes nga personazhi kryesor. Sa për pengje nuk kam
asnjë peng. Shtigjet janë të hapura. Mund të shkruaj në çdo kusht njerëzor.
Cështja është sa talent ke… Eshtë lexuesi që të gjykon. Mua s’më pëlqen
mburrja, publiçiteti i kërkuar… Pra të përpiqemi të themi diçka për të prekur
shpirtra njerëzorë!
-R. M. - A është i lirë shtypi
sot?
L. R. - Sot në Shqipëri shtypi
është i lirë, po ta krahasojmë me epokën totalitare dhe kjo është një nga
fitoret e mëdha, por mjerisht, dhjetvjeçarin e fundit shtypi ka rënë nën
diktatin e pushteteve politike dhe ekonomike, është bërë zëdhënës i partive,
etj, ndërkohë që shtypi duhet të jetë i pavarur. Demokracitë e vjetra e kanë
arritur këtë me vështirësi, duke u përballur me sfida të mëdha, me ngjarje që
kanë tronditur shoqërinë, siç kanë qënë skandali Uotergeit apo me thirrjen e
famshme të Zolasë “Akuzoj!” për çështjen “Drejfus”, etj. Ka disa analistë
shqiptarë që janë vërtetë prekursorë të fjalës së pavarur, por shëmbulli i tyre
duhet ndjekur…
- Cfarë është dashuria për ju? Kur
e ndjen një burrë se është i dashuruar? A keni shkruar ndonjë poezi dashurie?
L. R. - Dashuria është një nga
gjërat më thelbësore të njeriut. Eshtë diçka genetike, që në mugëtirat e
shekujve. Kënga e Salomesë në Kantikën e Kantikëve tek Testamenti i Vjetër
është nga himnet më të bukura të dashurisë që ka krijuar njerëzimi, pasi jeta
lulëzon veç nga dashuria. Lufta e Trojës kishte në thelb dashurinë… Eshtë
dashuria ajo që nxit krijonjësit e botës, puntorët e fushës, ustallarët e
veprave gjigande të njerëzimit, e gjithçkaje që ngrihet. Kuptohet që si dhe tek
shumë të rinj, edhe tek unë, poezitë e para ishin poezi dashurie. Por kjo do të
vazhdonte edhe më vonë. Të shkruash poezi dashurie edhe pas 40 vjet dashuri,
martesë, është diçka e bukur. Ndërkohë që ju them kështu, më kujtohen shkrimet
e të rinjve kilianë në muret e shtëpisë së poetit Pablo Neruda që sapo kishte
vdekur, ku ata i shkruanin: “Faleminderit Pablo… ti na mësove të dashurojmë!”…
Dashuria është gjithnjë frymëzuese.
-R.M. - Mesazhi tuaj për
inteligjencën e shoqërinë shqiptare sot....
L.R. - Unë nuk pretendoj të jap
mesazhe, por e konsideroj veten në rradhën e punëtorëve të dijes me misionin që
t’i shërbejmë një morali të kohës, një vendi që sapo ka marrë udhën për
ndërtimin e një shteti dhe shoqërie vërtetë demoratike dhe të një jete më të
paqtë për të gjithë shqiptarët. Siç e dini, sfidat janë të mëdha në këtë fillim
mijëvjeçari. Por epokat i bëjnë njerëzit. Një popull i përçarë nga zënkat
politike, nga ndarjet fetare apo përbaltjet që i bëjmë njëri-tjetrit veç e
vonon orën e progresit dhe nuk arrin të shohë horizontet e kohës, duke mbetur
shumë prapa popujve të përparuar. Të shpresojmë që dhe njerëzit e arteve, të
dijes, të kontribuojnë në këtë drejtim…
-R. M. - Ju faleminderit!
Bisedoi:Raimonda MOISIU
No comments:
Post a Comment