Nehas Sopaj
Libri që keni në duar, është mund disavjeçar hovesh të ndry¬shme shkrimi që nga viti 1993 e këndej rreth veprës letrare të B. Musliut (1945-1996), shkrimtarit tonë shumë të njohur, një nga më të veçantit në letërsinë e sotme shqiptare. Nuk di se sa do të jetë i suksesshëm ky libër, por jam i sigurt se opinioni do ta mirëpresë këtë mund, sepse shkrimtari dhe vepra e tij meritojnë diçka të këtillë. Libri nuk është menduar të ndriçojë aspekte nga biografia e shkrimtarit, kjo gjë u mbetet miqve më të ngushtë të autorit, në vend të kësaj këtu studimi merret me fenomenin e shkrimit të tij që është një nga problemet shumë thelbësore dhe shumë të mundimshme të lexuesh¬mërisë. Autorin e kam njohur shumë herët, që në vitet e adoleshencës sime (1971 e këndej), por nuk kam pasur fatin të jem afër tij, sado që miqësinë autori ma kish ofruar që atëherë, dhe siç edhe zakonisht ndodh, leximi “për karshi” nganjëherë është më i dashur. Ky libër merret ekskluzivisht me veprën e botuar të shkrimtarit dhe mund të them se është i vetmi shkrim që mëton të jetë interpretimi i tërësishëm i veprës së autorit. Të gjithë ata që e kanë njohur Beqir Musliun, e dinë se ai në hartimet letrare, ishte “i shumtë“, shkruante poezi të gjata, proza e drama “të çuditme”, ndaj nga periodiku dhe botimet e atëherë¬shme, krijimet e tij ishin ndër më të “vështirat”, ndër “më të mëdhatë“ që botoheshin, dhe ata lexues që dëshironin t’i kuptonin, dety¬roheshin t’i mësonin mirë rregullat e teorisë së letërsisë dhe të estetikës, duhej të mbatheshin mirë e mirë me gno¬seologji, erudicion dhe ontologji, të ishin në korrent me kohën (historike dhe estetike), përndry¬she kthehe¬shin pa kuptuar gjë nga ajo që lexonin.
Beqir Musliu, krijuesi i cili m’i kish hapur dyert e letërsisë mua personalisht, mu kur po “çelej”, “rritej” dhe bëhej “i madh”, shpejt m’u bë “i huaj” pikërisht për shkak të mënyrës së tij të shkrimit dhe “frikësimeve” të kritikucëve të kohës! Fillimet letrare të autorit, më vonë bëri që unë, më se një dekadë, “të largohem” nga ai dhe të mos e lexoja autorin, të “mërgohem” nga rrjedhat e tij letrare për një kohë, duke iu rikthyer vetëm në vitet e pjekurimit të shkrim¬tarit, pra pas “plandosjeve” të mia jetësore në kohën kur shkrimtari ynë kish botuar veprat e tij më të mira letrare. Prandaj them se unë nuk dalloj fare nga shumica e lexuesve/krijuesve të tjerë, të cilët “e kishin “braktisur” dhe nuk e lexonin më autorin, kështu që vetëm kah vitet e fundit (prej vitit 1983), te unë u ndez ndjenja e moçme që ta lexoja autorin, ta lexoja dhe rilexoja dhe t’i kthehesha “grishjes” miqësore të tij nga viti 1971, letërsisë së tij. Më shumë se një dekadë, vepra e shkrimtarit ishte “trashur”, ishte bërë e madhe, kaq sa ishte shumë vështirë të “çelej” dhe “qepej” para syve të mi magjia e dikurshme e leximit. Grishja e vjetër që një vepër letrare ta lexoja me ëndje, pa “bacilet” e teorive, dogmave dhe hijeve të “diktatit” soc-realist, të ngu¬litur pavetëdijshëm në sub-koshiencën time, tani magjia e shkrimit të shkrimtarit vetë po më shkarkohej nga mendja.
Hiq lexuesit e këqinj të veprës së këtij shkrimtari të madh, hileqarët e ziliqarët, si dhe lexuesit që letërsisë mund t’i hyjnë edhe sot me teza të ngritura prej përpara me atë që prej letërsisë ta kërkojnë atë që arti letrar nuk mund ta ketë, vërtetë janë shumë të paktë lexuesit e B. Musliut (qofshin ata edhe “miqtë“ e tij më të ngushtë, prandaj shkrim¬tarët që sot mund të jenë eminenca e kohës), të cilët e kanë lexuar komplet këtë shkrimtar. E them me përgjegjësi se vërtetë janë fare të paktë ata lexues të cilët e kanë lexuar B. Musliun fillim e fund. Krejt kjo, për shkak të mënyrës së shkrimit të shkrimtarit! Ata mund të thonë se e kanë lexuar, por nuk e kanë lexuar, sepse po ta kishin lexuar, po ta kishin lexuar p.sh. romanin Amullia apo dramat, nuk do të bënin aso gafesh të tipit: “Beqir Musliu ishte poet dhe mbeti vetëm poet”, në ndërkohë që autori ka dhënë prova se ai lëre që nuk është vetëm poet, por prozator dhe dramaturg me po të njëjtat vlera që mund të qëndrojë në kulm të tri gjinive letrare për të cilën kritika letrare akoma s’di se kjo është e vërtetë. Krejt kjo, sepse vërtetë të rrallë janë lexuesit, prandaj edhe të interpretuesit, të kësaj vepre në tërësi të këtij shkrimtarit!
Vepra letrare e Beqir Musliut duhet parë në dritën e një evoluimi të gjatë krijues në të cilën autori bëri shembullin e një lëruesi vetëmohues e të palodhshëm të letërsisë, duke lënë amanet mija faqe shkrimesh të ndryshme letrare. Ajo shtrihet në tërësinë e saj, duke u dalluar nga të gjithë krijuesit e tjerë dhe kap tri gjinitë kryesore - poezi, prozë dhe dramë, të cilat autori i kishte kultivuar paralelisht, me një intensitet dhe dinamikë pothuaj të njëjtë, në tërë shekullin e tij krijues. Prandaj, për ta njohur veprën e krijuesit dhe sidomos veçantinë e tij, për t’i parë tiparet artistike, dhe siç do ta thoshim ne, për ta mikrofilmuar “grimasën” e tij intime, duhet parë esencialitetin letrar nga fillet e para krijuese në të cilat ai shquhej me një indivi¬dualitet shumë të veçantë nga të gjithë shkrimtarët tanë të tjerë bashkëkohorë. Duke u nisur nga ky aspekt, prandaj unë më poshtë do të përpiqem të jap një kontribut modest për ndriçimin e disa aspekteve të fenomenit letrar të shkrim¬tarit, duke u munduar t’i zbardh disa aspek¬te të shkrimit, të cilat, ma merr mendja mua, e ardhmja do t’i dëshmojë si shumë thelbësore nga vepra e tij, që është kulm i eksperi¬montuesit, modeluesit nga më të guximshmit dhe më të sukses¬shmit që ka pasur ndonjëherë letërsia shqiptare në përgjithësi. Duke qenë mjeshtër që bëri sprova më shumë se të gjithë të tjerët në fushë të letërsisë, ai me durim dhe guxim shumë të madh punoi, eksperimentoi dhe dha vepra shumë të rëndësishme të letërsisë shqipe, që me vite rrinë akoma të pastudiuara nga kritika jonë letrare. Duke qenë krijues që arriti jo vetëm të trasojë tema dhe motive të ndryshme, por edhe t’i kurorëzojë ato brenda një vepre të madhe, me stil dhe shprehje autonome, ai paraqet një nga kulmet e rralla estetike në të cilën vigjilon një madhështi letrare ku e bukura dhe e shëmtuara trajtohen me të njëjtin seriozitet, me një shkrim nga më të çuditshmit te i cili vlon një zjarr prometeik krijues nga më të paepurit në tërë letërsinë e sotme shqipe. Duke çmuar se kritika shqipe i ka shumë borxh këtij krijuesi, jam i sigurtë se një ditë do të vijnë studiues të cilët do ta ndriçojnë këtë vepër monumentale që na qëndron e pastudiuar nga fillimi, në mënyrë që ta shohim të sistemuar, të interpretuar dhe të prezantuar si duhet, me një fjalë, ajo të bëhet e kapshme për vlerat që kanë brenda. Duke e parë numrin tematik të revistës Jetës e Re të vitit 1997 që i kushtohet autorit me rastin e vdekjes së tij, ku janë mbledhur pothuaj të gjitha shkrimet rreth veprës letrare të autorit për kohën kur qe botuar, fitohet përshtypja se autori ynë në letrat shqipe, kryesisht kish qenë vetëm poet, edhe pse, siç dihet, autori gjatë tërë jetës, krahas poezisë, krijoi të gjitha gjinitë dhe zhanret letra¬re,aprozë (tregime, romane), dramë, por edhe kritikë letrare, publicistikë etj. Jo vetëm nga ky botim ku janë përmbledhë pothuaj të gjitha shkrimet për autorin dhe veprën e tij, por edhe më gjerë, brenda dyzet vjetëve e sa, në opinionin publik shqiptar në Kosovë, Maqedoni dhe Shqipëri, vazhdon të dominojë mendimi se autori ynë kryesisht kish qenë poet, dhe vetëm pastaj edhe prozator, dramaturg e kështu me radhë. Është e vërtetë se B. Musliu për nga natyra ishte poet, madje duke i analizuar poezitë dhe krijimet në prozë dhe dramë të cilat kanë tharmin e poezisë, fitohet përshtypja se vokacioni i parë i shkrimtarit ishte thjesht poezia (shih deklarimet e T. Dërvishit, S. Hamitit etj.), por ç’bëjmë se prozat dhe dramat e autorit, atij ia kanë marrë shumë më tepër kohën e krijimtarisë se sa poezia, dhe se rëndësia dhe pesha e këtyre dy gjinive nuk rrinë fare prapa poezisë, kështu që botëkup¬timi ynë për veprën e tij letrare, përveç se në “paushall”, edhe “fizikisht” mund të ndryshojë. Duhet të themi se brenda kësaj kohe, (pra pas vitit 1997), gjithsesi të pafavorshme për shkak të luftërave dhe thyerjeve të mëdha që ndo¬dhën dhe që ndër¬prenë zhvillimin shkencor albanologjik te ne, krahas disa studi¬meve dhe qasjeve kritike rreth prozës dhe dramës, për kënaqësi të opinionit tonë, krejt papritur u botuan disa studime dhe qasje kritike shumë serioze ndër më kompetentet që janë shkruar ndonjëherë për autorin dhe veprën e tij, siç janë janë studimet e R. Musliut, N. Islamit, J. Papa¬gjonit, I. Stafës etj., që hapin gamën e interesimit të ri për B. Musliun, i cili ndryshon dukshëm në gjykimet e mëparë për autorin dhe krijimtarinë e tij. A flet kjo se po nis, nga fillimi, epoka e studimeve për autorin? A do të thotë kjo se po nis interesimi i opinionit për veprën e tij? Këtë mbetet ta dëshmojë e ardhmja. Në këtë drejtim, edhe ky kontribut imi modest. Mendoj se problemi i parë që shtron sot vepra letrare e B. Musliut, është mosleximi i saj jo vetëm nga lexuesit e thjeshtë, por edhe nga vetë kritika letrare. Marr guximin të them se shumë pak janë lexuesit që e kanë lexuar dhe lexojnë B. Musliun, madje edhe lexuesit e shkolluar, kritikët, por edhe vetë shkrimtarët. Këtë e konstatoj, sepse nuk ka asnjë studim të plotë për veprën e autorit, qoftë ajo edhe pa ambicie shkencore, një studim rrumbullakësues që do të tregonte iti¬nerarin e përgjithshëm letrar të autorit para lexuesve . Nuk u paraqit asnjë kritik letrar që do t’ia bënte një vlerësim të tërësishëm kësaj vepre, krijuesit par exelence, ndonjë studiues i cili do t’i “ulej” leximit në tërësi veprës së këtij krijuesi, leximit që do të ishte hapi i parë për të filluar njohja e krijuesit në dimensionin e tij të drejtë, gjë që do ta grishte lexuesin për mënyrën e shkrimit të tij të veçantë, shumë herë të diskutueshëm në “kallaballëk”, kur është në pyetje sidmos ky krijues dhe vepra e tij, por edhe “shkolla” e tij. Është shumë e qartë pse kritika profesionale i bishtëron inter¬pretimit të veprës letrare të autorit, sepse ajo është shumë e gjerë - poezi, prozë e dramë, që është një ndër më të mëdhatë në produksionin tonë letrar në përgjithësi. Ajo është shkruar me një gjuhë dhe stil shumë të lartë, që me automatizëm presupozon një punë të madhe për njohjen e kodeve të veçanta të shkrimit të autorit, që d.m.th. se kjo kërkon një mbathje teorike bukur të lartë për t’i njohur drejt mesazhet dhe vlerat e vërteta estetike që kanë, ndaj duket se kritika sikur i “frikësohet” interpretimit të vërtetë veprës letrare të autorit, sikur “i trembet” dekodimit të këtij krijuesi, i cili ishte deshifrues duke shifruar , ishte dhe është një autor që patjetër duhet të interpretohet, në mënyrë që të kuptohet drejt në mënyrë që vepra e tij letrare të komu¬nikojë lirshëm me lexuesit. Lirshëm, sepse për t’u kuptuar kjo patjetër duhet kulturë, gnoseologji, erudicion dhe ontologji, estetikë dhe filozofi, informata dhe dokumen¬taritet nga të gjitha kohët dhe epokat, një mbathje maksimale teorike, përafër¬sisht adapte me karakteristikat që ka vepra brenda, në mënyrë që lexueshmëria e autorit të “kapet” plotësisht, diçka të cilën nuk e ka bërë askush gjer tani. Me botimin e veprave letrare të fundit që bëri ShB Faik Konica në shtatë vëllime , duket sikur po vjen epoka kur vepra e Beqir Musliut do t’i nxisë studiuesit të fillojnë ta lexojnë dhe njohin atë si një ndër shkrimtarët më pak të lexuar dhe të cilin kanë dashur ta njohin, por s’e kanë njohur. Fitohet përshtypja sikur po vjen koha kur do të fillojë të lexohen, vlerësohen dhe ndriçohen aspektet teorike-letrare që ngërthen kjo vepër, në mënyrë që ajo që quhet etos i përgjithshëm i këtij artisti, të njihet, të vlerësohet pa hiperbolizime, dhe të çmohet nga kritika dhe opinioni i përgjithshëm letrar dhe shke¬ncor. Por, problem është si të dekodohet kjo vepër letrare e mjeshtrit të madh të letërsisë, Magut Beqir Musliu, siç kanë qejf ta quajnë shokët e tij, ndër më të ndërlikuarat që kanë ngritur kodet letrare autori, si të zbardhen, të afrohen kah lexuesit që ta “prekin” shpirtin e tyre, në mënyrë që “kapacitetet” teorike dhe “tensionet” e trasuara, siç janë poezitë e tij të pastra, romani i përroit të ndërgjegjes dhe në fund, antidramat ose dramat e absurdit, që synojnë të jenë etaloni i përba¬shkët teorik i tri gjinive letrare të veçanta të shkrimtarit, të kuptohen, të ndriçohen dhe të bëhen të kapshme nga të gjithë. Të gjitha ato aspekte letrare që duken të rënda për “zbërthim” (një fjalë e preferuar e autorit për shprishjen e lules), duhen zbardhur në mënyrë që të mos jenë të rënda, t’i thyejnë “fortesat” e tyre hermetike duke u bërë të receptueshme për lexuesit.
Esencialiteti i poezisë, sferat e “errëta” të romaneve dhe të dramave, autorin e dëshmojnë fshehës të qëllimshëm të kodeve të shkrimit, kurthe për lexuesit që ta sprovojnë kulturën e tyre ontolo¬gjike dhe sensin e tyre për artin poetik, në mënyrë që të gjurmojë mesazhet artistike që mban “në dry” autori, po i cili është kaq transparent në fshehje, i kapshëm në moskapje, fluid në zërimin që thekshëm flet për të vërtetën absolute, i “pamundshëm” e i “paka¬pshëm” në gjuhën që mbërthen të gjitha fijet e fshehta dhe të thella mendimet, të cilat nganjëherë shkasin në groteskë, po kaq është edhe i fshehtë, mistik dhe i thellë sa vetë e vërteta absolute, e cila është kaq enigmatike si edhe vetë shpirti njerëzor në përgjithësi. Nuk është për çudi që një ditë ato vlera që ka vepra e autorit, të bëhen të recep¬tueshme, të kapshme dhe të prekshme nga lexuesit e thjeshtë; mendja e njeriut përherë përsoset, fshehtësitë gjithmonë vrapojnë të bëhen tran¬sparente. Thyerja e tabuve, klisheve dhe trasave të ndryshme që krijon/ndryn zhanri, lloji a gjinia letrare, janë fara enigmatike që duhen çenigmizuar, misteret e fjalës artistike duhen bërë dritë për çdo lexues/recepient, eliksiret duhen hapur ose kuptuar si të këtilla, për çka flasin hartimet unikale të autorit tonë.
Beqir Musliu u lind në Gjilan, më 11 VI 1945 dhe vdiq më 24 VI 1996. Qershori i autorit është si gushti i F. G. Lorkës (1889 – 1936, pra muaji i lindjes dhe vdekjes). Prindërit e tij kishin ardhur nga fshati Livoç të Gjilanit, para se të lindëte autori. Shkollimin fillor e të mesëm i kryen në Gjilan, kurse studimet për Gjuhë dhe Letërsi Shqiptare në Universitetin e Prishtinës. Gjatë studi¬meve, tok me Rexhep Elmazin (poetin e martirizuar për çështje kombë¬tare), u prangos si aderues në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, në krye të së cilës ishte A. Demaçi. Pastaj, një kohë (1970-1971), e drejtoi revistën letrare Plejada, ku tuboi krijuesit e rinj shqiptarë, dhe ajo pas gjashtë numrave, në numrin e saj të shtatë, u konfiskua nga UDB-ja famëkeqe jugosllave për të mos u ripërtërirë asnjëherë më. Në fillim punon në revistën letrare për të rinj Zëri i Rinisë e më vonë gjatë kohë punoi në revistën letrare Fjala. Në vitet ’90, është redaktor i revistës letrare Jeta e Re. Vdiq nga një sëmundje e pashërueshme në moshën 51 vjeçe.
Bibliografia e veprave të botuara të autorit është kjo:
Opusit të gjerë letrar të autorit, do shtuar librin Libri i ana¬temave, 1987, zgjedhje nga poezia, librin Trëndafili i drunjtë, përkthim në serbokroatishte nga M. Gashi, dhe përkthimet e ndryshme në gjuhët më të njohura të botës (frëngjisht, anglisht, gjermanisht, italisht etj.), zakonisht pa rëndësinë dhe peshën e preza¬ntimit çfarë e meriton autori, por edhe çfarë, me përjashtime, në përgjithësi i bëhet letërsisë shqipe në botë. Me gjallje të shkrimtarit, qe vënë në skenë dhe pastaj ekranizuar, drama Unë Halil Garria. Për jetë të tij, nuk qe shpërblyer asnjëherë, sado që si redaktor, ai i shpërblente miqtë e tij (mes tjerash, edhe shkruesin e këtyre rreshtave). Jashtë botimit, në bibliotekën familjare, ruhen dorëshkrime dhe shkrime të ndryshme rreth teatrit si dhe shkrime të tjera publicistike të hedhura gjithandej nëpër gazetat dhe revistat tona.
Materiali qw po ju paraqesim wshtw shkwputur nga studimi i autorit Nehas Sopaj: “Individualitete Letrare” pwr vepwrwn e shkrimtarit Beqir Musliu. Redaktor: Sali BASHOTA. Recensentë: Shaip BEQIRI, Ramadan MUSLIU.
Libri që keni në duar, është mund disavjeçar hovesh të ndry¬shme shkrimi që nga viti 1993 e këndej rreth veprës letrare të B. Musliut (1945-1996), shkrimtarit tonë shumë të njohur, një nga më të veçantit në letërsinë e sotme shqiptare. Nuk di se sa do të jetë i suksesshëm ky libër, por jam i sigurt se opinioni do ta mirëpresë këtë mund, sepse shkrimtari dhe vepra e tij meritojnë diçka të këtillë. Libri nuk është menduar të ndriçojë aspekte nga biografia e shkrimtarit, kjo gjë u mbetet miqve më të ngushtë të autorit, në vend të kësaj këtu studimi merret me fenomenin e shkrimit të tij që është një nga problemet shumë thelbësore dhe shumë të mundimshme të lexuesh¬mërisë. Autorin e kam njohur shumë herët, që në vitet e adoleshencës sime (1971 e këndej), por nuk kam pasur fatin të jem afër tij, sado që miqësinë autori ma kish ofruar që atëherë, dhe siç edhe zakonisht ndodh, leximi “për karshi” nganjëherë është më i dashur. Ky libër merret ekskluzivisht me veprën e botuar të shkrimtarit dhe mund të them se është i vetmi shkrim që mëton të jetë interpretimi i tërësishëm i veprës së autorit. Të gjithë ata që e kanë njohur Beqir Musliun, e dinë se ai në hartimet letrare, ishte “i shumtë“, shkruante poezi të gjata, proza e drama “të çuditme”, ndaj nga periodiku dhe botimet e atëherë¬shme, krijimet e tij ishin ndër më të “vështirat”, ndër “më të mëdhatë“ që botoheshin, dhe ata lexues që dëshironin t’i kuptonin, dety¬roheshin t’i mësonin mirë rregullat e teorisë së letërsisë dhe të estetikës, duhej të mbatheshin mirë e mirë me gno¬seologji, erudicion dhe ontologji, të ishin në korrent me kohën (historike dhe estetike), përndry¬she kthehe¬shin pa kuptuar gjë nga ajo që lexonin.
Beqir Musliu, krijuesi i cili m’i kish hapur dyert e letërsisë mua personalisht, mu kur po “çelej”, “rritej” dhe bëhej “i madh”, shpejt m’u bë “i huaj” pikërisht për shkak të mënyrës së tij të shkrimit dhe “frikësimeve” të kritikucëve të kohës! Fillimet letrare të autorit, më vonë bëri që unë, më se një dekadë, “të largohem” nga ai dhe të mos e lexoja autorin, të “mërgohem” nga rrjedhat e tij letrare për një kohë, duke iu rikthyer vetëm në vitet e pjekurimit të shkrim¬tarit, pra pas “plandosjeve” të mia jetësore në kohën kur shkrimtari ynë kish botuar veprat e tij më të mira letrare. Prandaj them se unë nuk dalloj fare nga shumica e lexuesve/krijuesve të tjerë, të cilët “e kishin “braktisur” dhe nuk e lexonin më autorin, kështu që vetëm kah vitet e fundit (prej vitit 1983), te unë u ndez ndjenja e moçme që ta lexoja autorin, ta lexoja dhe rilexoja dhe t’i kthehesha “grishjes” miqësore të tij nga viti 1971, letërsisë së tij. Më shumë se një dekadë, vepra e shkrimtarit ishte “trashur”, ishte bërë e madhe, kaq sa ishte shumë vështirë të “çelej” dhe “qepej” para syve të mi magjia e dikurshme e leximit. Grishja e vjetër që një vepër letrare ta lexoja me ëndje, pa “bacilet” e teorive, dogmave dhe hijeve të “diktatit” soc-realist, të ngu¬litur pavetëdijshëm në sub-koshiencën time, tani magjia e shkrimit të shkrimtarit vetë po më shkarkohej nga mendja.
Hiq lexuesit e këqinj të veprës së këtij shkrimtari të madh, hileqarët e ziliqarët, si dhe lexuesit që letërsisë mund t’i hyjnë edhe sot me teza të ngritura prej përpara me atë që prej letërsisë ta kërkojnë atë që arti letrar nuk mund ta ketë, vërtetë janë shumë të paktë lexuesit e B. Musliut (qofshin ata edhe “miqtë“ e tij më të ngushtë, prandaj shkrim¬tarët që sot mund të jenë eminenca e kohës), të cilët e kanë lexuar komplet këtë shkrimtar. E them me përgjegjësi se vërtetë janë fare të paktë ata lexues të cilët e kanë lexuar B. Musliun fillim e fund. Krejt kjo, për shkak të mënyrës së shkrimit të shkrimtarit! Ata mund të thonë se e kanë lexuar, por nuk e kanë lexuar, sepse po ta kishin lexuar, po ta kishin lexuar p.sh. romanin Amullia apo dramat, nuk do të bënin aso gafesh të tipit: “Beqir Musliu ishte poet dhe mbeti vetëm poet”, në ndërkohë që autori ka dhënë prova se ai lëre që nuk është vetëm poet, por prozator dhe dramaturg me po të njëjtat vlera që mund të qëndrojë në kulm të tri gjinive letrare për të cilën kritika letrare akoma s’di se kjo është e vërtetë. Krejt kjo, sepse vërtetë të rrallë janë lexuesit, prandaj edhe të interpretuesit, të kësaj vepre në tërësi të këtij shkrimtarit!
Vepra letrare e Beqir Musliut duhet parë në dritën e një evoluimi të gjatë krijues në të cilën autori bëri shembullin e një lëruesi vetëmohues e të palodhshëm të letërsisë, duke lënë amanet mija faqe shkrimesh të ndryshme letrare. Ajo shtrihet në tërësinë e saj, duke u dalluar nga të gjithë krijuesit e tjerë dhe kap tri gjinitë kryesore - poezi, prozë dhe dramë, të cilat autori i kishte kultivuar paralelisht, me një intensitet dhe dinamikë pothuaj të njëjtë, në tërë shekullin e tij krijues. Prandaj, për ta njohur veprën e krijuesit dhe sidomos veçantinë e tij, për t’i parë tiparet artistike, dhe siç do ta thoshim ne, për ta mikrofilmuar “grimasën” e tij intime, duhet parë esencialitetin letrar nga fillet e para krijuese në të cilat ai shquhej me një indivi¬dualitet shumë të veçantë nga të gjithë shkrimtarët tanë të tjerë bashkëkohorë. Duke u nisur nga ky aspekt, prandaj unë më poshtë do të përpiqem të jap një kontribut modest për ndriçimin e disa aspekteve të fenomenit letrar të shkrim¬tarit, duke u munduar t’i zbardh disa aspek¬te të shkrimit, të cilat, ma merr mendja mua, e ardhmja do t’i dëshmojë si shumë thelbësore nga vepra e tij, që është kulm i eksperi¬montuesit, modeluesit nga më të guximshmit dhe më të sukses¬shmit që ka pasur ndonjëherë letërsia shqiptare në përgjithësi. Duke qenë mjeshtër që bëri sprova më shumë se të gjithë të tjerët në fushë të letërsisë, ai me durim dhe guxim shumë të madh punoi, eksperimentoi dhe dha vepra shumë të rëndësishme të letërsisë shqipe, që me vite rrinë akoma të pastudiuara nga kritika jonë letrare. Duke qenë krijues që arriti jo vetëm të trasojë tema dhe motive të ndryshme, por edhe t’i kurorëzojë ato brenda një vepre të madhe, me stil dhe shprehje autonome, ai paraqet një nga kulmet e rralla estetike në të cilën vigjilon një madhështi letrare ku e bukura dhe e shëmtuara trajtohen me të njëjtin seriozitet, me një shkrim nga më të çuditshmit te i cili vlon një zjarr prometeik krijues nga më të paepurit në tërë letërsinë e sotme shqipe. Duke çmuar se kritika shqipe i ka shumë borxh këtij krijuesi, jam i sigurtë se një ditë do të vijnë studiues të cilët do ta ndriçojnë këtë vepër monumentale që na qëndron e pastudiuar nga fillimi, në mënyrë që ta shohim të sistemuar, të interpretuar dhe të prezantuar si duhet, me një fjalë, ajo të bëhet e kapshme për vlerat që kanë brenda. Duke e parë numrin tematik të revistës Jetës e Re të vitit 1997 që i kushtohet autorit me rastin e vdekjes së tij, ku janë mbledhur pothuaj të gjitha shkrimet rreth veprës letrare të autorit për kohën kur qe botuar, fitohet përshtypja se autori ynë në letrat shqipe, kryesisht kish qenë vetëm poet, edhe pse, siç dihet, autori gjatë tërë jetës, krahas poezisë, krijoi të gjitha gjinitë dhe zhanret letra¬re,aprozë (tregime, romane), dramë, por edhe kritikë letrare, publicistikë etj. Jo vetëm nga ky botim ku janë përmbledhë pothuaj të gjitha shkrimet për autorin dhe veprën e tij, por edhe më gjerë, brenda dyzet vjetëve e sa, në opinionin publik shqiptar në Kosovë, Maqedoni dhe Shqipëri, vazhdon të dominojë mendimi se autori ynë kryesisht kish qenë poet, dhe vetëm pastaj edhe prozator, dramaturg e kështu me radhë. Është e vërtetë se B. Musliu për nga natyra ishte poet, madje duke i analizuar poezitë dhe krijimet në prozë dhe dramë të cilat kanë tharmin e poezisë, fitohet përshtypja se vokacioni i parë i shkrimtarit ishte thjesht poezia (shih deklarimet e T. Dërvishit, S. Hamitit etj.), por ç’bëjmë se prozat dhe dramat e autorit, atij ia kanë marrë shumë më tepër kohën e krijimtarisë se sa poezia, dhe se rëndësia dhe pesha e këtyre dy gjinive nuk rrinë fare prapa poezisë, kështu që botëkup¬timi ynë për veprën e tij letrare, përveç se në “paushall”, edhe “fizikisht” mund të ndryshojë. Duhet të themi se brenda kësaj kohe, (pra pas vitit 1997), gjithsesi të pafavorshme për shkak të luftërave dhe thyerjeve të mëdha që ndo¬dhën dhe që ndër¬prenë zhvillimin shkencor albanologjik te ne, krahas disa studi¬meve dhe qasjeve kritike rreth prozës dhe dramës, për kënaqësi të opinionit tonë, krejt papritur u botuan disa studime dhe qasje kritike shumë serioze ndër më kompetentet që janë shkruar ndonjëherë për autorin dhe veprën e tij, siç janë janë studimet e R. Musliut, N. Islamit, J. Papa¬gjonit, I. Stafës etj., që hapin gamën e interesimit të ri për B. Musliun, i cili ndryshon dukshëm në gjykimet e mëparë për autorin dhe krijimtarinë e tij. A flet kjo se po nis, nga fillimi, epoka e studimeve për autorin? A do të thotë kjo se po nis interesimi i opinionit për veprën e tij? Këtë mbetet ta dëshmojë e ardhmja. Në këtë drejtim, edhe ky kontribut imi modest. Mendoj se problemi i parë që shtron sot vepra letrare e B. Musliut, është mosleximi i saj jo vetëm nga lexuesit e thjeshtë, por edhe nga vetë kritika letrare. Marr guximin të them se shumë pak janë lexuesit që e kanë lexuar dhe lexojnë B. Musliun, madje edhe lexuesit e shkolluar, kritikët, por edhe vetë shkrimtarët. Këtë e konstatoj, sepse nuk ka asnjë studim të plotë për veprën e autorit, qoftë ajo edhe pa ambicie shkencore, një studim rrumbullakësues që do të tregonte iti¬nerarin e përgjithshëm letrar të autorit para lexuesve . Nuk u paraqit asnjë kritik letrar që do t’ia bënte një vlerësim të tërësishëm kësaj vepre, krijuesit par exelence, ndonjë studiues i cili do t’i “ulej” leximit në tërësi veprës së këtij krijuesi, leximit që do të ishte hapi i parë për të filluar njohja e krijuesit në dimensionin e tij të drejtë, gjë që do ta grishte lexuesin për mënyrën e shkrimit të tij të veçantë, shumë herë të diskutueshëm në “kallaballëk”, kur është në pyetje sidmos ky krijues dhe vepra e tij, por edhe “shkolla” e tij. Është shumë e qartë pse kritika profesionale i bishtëron inter¬pretimit të veprës letrare të autorit, sepse ajo është shumë e gjerë - poezi, prozë e dramë, që është një ndër më të mëdhatë në produksionin tonë letrar në përgjithësi. Ajo është shkruar me një gjuhë dhe stil shumë të lartë, që me automatizëm presupozon një punë të madhe për njohjen e kodeve të veçanta të shkrimit të autorit, që d.m.th. se kjo kërkon një mbathje teorike bukur të lartë për t’i njohur drejt mesazhet dhe vlerat e vërteta estetike që kanë, ndaj duket se kritika sikur i “frikësohet” interpretimit të vërtetë veprës letrare të autorit, sikur “i trembet” dekodimit të këtij krijuesi, i cili ishte deshifrues duke shifruar , ishte dhe është një autor që patjetër duhet të interpretohet, në mënyrë që të kuptohet drejt në mënyrë që vepra e tij letrare të komu¬nikojë lirshëm me lexuesit. Lirshëm, sepse për t’u kuptuar kjo patjetër duhet kulturë, gnoseologji, erudicion dhe ontologji, estetikë dhe filozofi, informata dhe dokumen¬taritet nga të gjitha kohët dhe epokat, një mbathje maksimale teorike, përafër¬sisht adapte me karakteristikat që ka vepra brenda, në mënyrë që lexueshmëria e autorit të “kapet” plotësisht, diçka të cilën nuk e ka bërë askush gjer tani. Me botimin e veprave letrare të fundit që bëri ShB Faik Konica në shtatë vëllime , duket sikur po vjen epoka kur vepra e Beqir Musliut do t’i nxisë studiuesit të fillojnë ta lexojnë dhe njohin atë si një ndër shkrimtarët më pak të lexuar dhe të cilin kanë dashur ta njohin, por s’e kanë njohur. Fitohet përshtypja sikur po vjen koha kur do të fillojë të lexohen, vlerësohen dhe ndriçohen aspektet teorike-letrare që ngërthen kjo vepër, në mënyrë që ajo që quhet etos i përgjithshëm i këtij artisti, të njihet, të vlerësohet pa hiperbolizime, dhe të çmohet nga kritika dhe opinioni i përgjithshëm letrar dhe shke¬ncor. Por, problem është si të dekodohet kjo vepër letrare e mjeshtrit të madh të letërsisë, Magut Beqir Musliu, siç kanë qejf ta quajnë shokët e tij, ndër më të ndërlikuarat që kanë ngritur kodet letrare autori, si të zbardhen, të afrohen kah lexuesit që ta “prekin” shpirtin e tyre, në mënyrë që “kapacitetet” teorike dhe “tensionet” e trasuara, siç janë poezitë e tij të pastra, romani i përroit të ndërgjegjes dhe në fund, antidramat ose dramat e absurdit, që synojnë të jenë etaloni i përba¬shkët teorik i tri gjinive letrare të veçanta të shkrimtarit, të kuptohen, të ndriçohen dhe të bëhen të kapshme nga të gjithë. Të gjitha ato aspekte letrare që duken të rënda për “zbërthim” (një fjalë e preferuar e autorit për shprishjen e lules), duhen zbardhur në mënyrë që të mos jenë të rënda, t’i thyejnë “fortesat” e tyre hermetike duke u bërë të receptueshme për lexuesit.
Esencialiteti i poezisë, sferat e “errëta” të romaneve dhe të dramave, autorin e dëshmojnë fshehës të qëllimshëm të kodeve të shkrimit, kurthe për lexuesit që ta sprovojnë kulturën e tyre ontolo¬gjike dhe sensin e tyre për artin poetik, në mënyrë që të gjurmojë mesazhet artistike që mban “në dry” autori, po i cili është kaq transparent në fshehje, i kapshëm në moskapje, fluid në zërimin që thekshëm flet për të vërtetën absolute, i “pamundshëm” e i “paka¬pshëm” në gjuhën që mbërthen të gjitha fijet e fshehta dhe të thella mendimet, të cilat nganjëherë shkasin në groteskë, po kaq është edhe i fshehtë, mistik dhe i thellë sa vetë e vërteta absolute, e cila është kaq enigmatike si edhe vetë shpirti njerëzor në përgjithësi. Nuk është për çudi që një ditë ato vlera që ka vepra e autorit, të bëhen të recep¬tueshme, të kapshme dhe të prekshme nga lexuesit e thjeshtë; mendja e njeriut përherë përsoset, fshehtësitë gjithmonë vrapojnë të bëhen tran¬sparente. Thyerja e tabuve, klisheve dhe trasave të ndryshme që krijon/ndryn zhanri, lloji a gjinia letrare, janë fara enigmatike që duhen çenigmizuar, misteret e fjalës artistike duhen bërë dritë për çdo lexues/recepient, eliksiret duhen hapur ose kuptuar si të këtilla, për çka flasin hartimet unikale të autorit tonë.
Beqir Musliu u lind në Gjilan, më 11 VI 1945 dhe vdiq më 24 VI 1996. Qershori i autorit është si gushti i F. G. Lorkës (1889 – 1936, pra muaji i lindjes dhe vdekjes). Prindërit e tij kishin ardhur nga fshati Livoç të Gjilanit, para se të lindëte autori. Shkollimin fillor e të mesëm i kryen në Gjilan, kurse studimet për Gjuhë dhe Letërsi Shqiptare në Universitetin e Prishtinës. Gjatë studi¬meve, tok me Rexhep Elmazin (poetin e martirizuar për çështje kombë¬tare), u prangos si aderues në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, në krye të së cilës ishte A. Demaçi. Pastaj, një kohë (1970-1971), e drejtoi revistën letrare Plejada, ku tuboi krijuesit e rinj shqiptarë, dhe ajo pas gjashtë numrave, në numrin e saj të shtatë, u konfiskua nga UDB-ja famëkeqe jugosllave për të mos u ripërtërirë asnjëherë më. Në fillim punon në revistën letrare për të rinj Zëri i Rinisë e më vonë gjatë kohë punoi në revistën letrare Fjala. Në vitet ’90, është redaktor i revistës letrare Jeta e Re. Vdiq nga një sëmundje e pashërueshme në moshën 51 vjeçe.
Bibliografia e veprave të botuara të autorit është kjo:
1. RIMAT E SHQETSUEME, poezi, bot. Edicioni i Jetës së Re, Prishtinë1965;
2. LULKUQET E GJAKUT, poezi, bot. Rilindja, Prishtinë (1966);
3. KURORË SONETESH, poezi, bot. Rilindja, Prishtinë (1968);
4. BUKURIJA E ZEZË, poezi, bot. Rilindja, Prishtinë (1968);
5. SEZAMET, poezi, bot. Rilindja, Prishtinë (1972);
6. PARABOLA, poezi, bot. Rilindja, Prishtinë (1976);
7. DARKA E MAGJISË, poezi, bot. Rilindja, Prishtinë (1978);
8. RROPULLARI, dramë, bot. Jeta e Re, Prishtinë (1978);
9. VEGULLIA, roman, bot. Rilindja, Prishtinë (1979);
10. MBLEDHËSIT E PURPURIT, prozë-roman, bot. Rilindja, Prishtinë (1982);
11. UNË HALIL GARRIA, dramë, Rilindja, Prishtinë (1982);
12. LIBRI I ANATEMAVE, poezi, bot. Rilindja, Prishtinë (1987);
13. FAUSTIANA, dramë, bot. Rilindja, Prishtinë (1988);
14. MURANA, dramë, bot. Rilindja, Prishtinë (1988);
15. KRUPA, roman NGBG Rilindja, Prishtinë, (1989);
16. RRAKULLIMA, teatër-libër tetraptik, (MURANA, KORI I KORBAVE, FAMILJA E SHENJTË, ANTI¬FONA), Bot. Flaka e Vëllazërimit, Shkup, 1989;
17. SHTRIGANI I GJEL-HANIT, libër-teatër, tetralogji, (UNË HALIL GARRIA, FAUSTIANA, ORA E KUKU¬VAJKËS, PANAIRI I GJILANIT), bot. NGBG Rilindja, Prishtinë, 1990;
18. KORI I GJELAVE TË VDEKUR, tregime, bot. Duka¬gjini, Pejë, 2002
19. ORFEIANA, shtatë libra me poezi,
20. SKENDERBEU, poezi,
21. AMULLIA, roman,
22. KRUPA, roman,
23. MAKTHI, roman,
24. NDESHTRASHA, roman,
25. SKËRLUTA, bot. Sh. B. Faik Konica, Prishtinë, 2004.
Opusit të gjerë letrar të autorit, do shtuar librin Libri i ana¬temave, 1987, zgjedhje nga poezia, librin Trëndafili i drunjtë, përkthim në serbokroatishte nga M. Gashi, dhe përkthimet e ndryshme në gjuhët më të njohura të botës (frëngjisht, anglisht, gjermanisht, italisht etj.), zakonisht pa rëndësinë dhe peshën e preza¬ntimit çfarë e meriton autori, por edhe çfarë, me përjashtime, në përgjithësi i bëhet letërsisë shqipe në botë. Me gjallje të shkrimtarit, qe vënë në skenë dhe pastaj ekranizuar, drama Unë Halil Garria. Për jetë të tij, nuk qe shpërblyer asnjëherë, sado që si redaktor, ai i shpërblente miqtë e tij (mes tjerash, edhe shkruesin e këtyre rreshtave). Jashtë botimit, në bibliotekën familjare, ruhen dorëshkrime dhe shkrime të ndryshme rreth teatrit si dhe shkrime të tjera publicistike të hedhura gjithandej nëpër gazetat dhe revistat tona.
vijon...
No comments:
Post a Comment