Prend Doçi e Bib Doda janë pjesa më dinjitoze
e
palcës mirditore dhe e thalbit të shqiptarizmit...
Kohët e fundit po gëzojnë
dritën e botimit dy vepra me nivel të lartë për kulturën tonë kombëtare të
autorit të talentuar, doktorit të shkencave Luigj Martini. Nga tematika e
problematika e gjërë dhe nga volumi i madh i lëndës që trajtojnë, këto i kanë
kaluar kufijtë e traditës së zhanrit të monografisë. Dhe serioziteti krijues me
një erudicion të spikatur u dhuroi lexuesëve pothuajse dy “romane” krejt të
veçanta e dinjitoze të karakterit historik, letrar dhe religjioz me titull
“Abati i Mirditës– Prend Doçi” dhe princi i Gjonmarkajve “Bib Doda”. Prandaj
përgjithësisht ngjet vërtetë, ashtu siç thekson profesori kosovar Salajdin
Salihu, se “Libri është metaforë e jetës, rrezatues drite që nuk guxojmë ta
humbim...Jeta e përgjithshme e njerëzimit është paluar në libër. Ai është
gjurmë që ka lënë njeriu për ekzistencën e vet”.
Pikërisht për këtë arësye,
që në krye të këtyre vlerësimeve modeste, nuk mund t’i shmangem faktit mjaft
inkurajues e njëherësh premtues, se çfarë e shtynë doktorin e shkencave të
Kimisë e teknologjisë industriale të ecë në gjurmët e historisë lokale e
kombëtare dhe të merret me studimin e aspekteve më të rëndësishme të saja,
veçanërisht për ndriçimin e të kaluarës së lashtë pellazgo-ilire dhe të
shekujve më të afërm të Mirditës, kur ai po debuton me shumë sukses në
profesionin e tij me kërkime të ndryshme shkencore.
Mishërimi në genet, në
ndërgjegjen dhe në botëkuptimin e këtij autori: të ndjenjës së patriotizmit
shekullor, të idealeve të shenjta kombëtare që liria e pavarësia të bulojnë si
filiza të shëndetshëm për t’ ua përcjellur brezave përherë të freskëta dhe, të
ndjenjës së përgjegjësisë qytetare për t’i ndriçuar bëmat heroike dhe figurat e
shquara që u flijuan për dheun e të parëve, pa marrë parasysh përkatësinë e
tyre etnike. Përkushtimi i mendjes së kultivuar dhe i talentit eruditiv
krijues shpërthyen suksesshëm për të
marrë përsipër me vullnet e këmbëngulje përballjen me stuhitë e përgjakshme që
e tronditën shekuj me radhë Mirditën e lashtë në rrugën e saj të mbijetesës.
Guximi i tij i palodhur ka gërmuar e përvetësuar pirgje të tëra materialesh
arkivore e studimore, duke hedhur dritë mbi shumë paqartësi e probleme
historike që për arësye subjektive dhe objektive flinin në errësirën e kohës së
shkuar me rrezikimin e mosnjohjes në detaje me të vërtetat e tyre shkencore e
jetësore. Pasioni e vullneti kur kombinohen e ngjizen bukur me mençurinë dhe
dashurinë, ato kthehen në një “kapsoll detonatori” për të ndezur dëshirat,
perfeksionuar pikësynimet dhe kthjelluar objektivat që njerëzit e ditur i bëjnë
gurë themeli të ecurisë së tyre në lëmejtë e shkencave të ndryshme. Përmbajtja
e këtyre veprave historike flet pikërisht edhe për këto dy dhunti të
inteligjencës së palodhur të kimistit Martini. Si çdo shkencë tjetër, edhe
historia ka mjaft tema, probleme apo figura që nuk janë ndriçuar ende me
trajtimin e mjaftueshëm dhe me shtjellimin e duhur shkencor. Prandaj këtu
spikat veprimi i mençur i autorit për t’ iu përveshur shkencërisht ndriçimit të
bëmave heroike e kulturore dhe diplomatike e religjioze të këtyre figurave
elitare, të cilat janë të lidhura pazgjidhshmërisht me historinë e përmendur të
trevës së Mirditës. Jo vetëm kaq. Bujaria e dhuntisë tjetër struket si një
gjallesë e rinovuar te dashuria e ndrojtur e ish djaloshit shkodranë që në
vitet ’60-të e lidhi të ardhmen e karrierës së tij me zulmën e lashtë e
traditat e vyera të kësaj treve të pastër etnikisht dhe me vendlindjen e
prelatit të Parasporës së Bulgërit e të princit të Oroshit. Dhe këtë dashuri të
sinqertë të miqësisë tradicionale që i dhuroi Rubiku i xeherorëve e vëllazëria
mirditore, ky studiues i palodhur e kompensoi me mirënjohjen intelektuale dhe
thellsinë e diturisë së tij, duke përjetësuar kontributin elitar të dy
martirëve historikë. Këto e të tjera cilësi individuale të studiuesit Luigj
Martini përbëjnë thelbin e kësaj shtyse mjaft kurajoze, mbresëlënëse dhe të
pasur me fakte të reja të trajtuara me kulturë letrare dhe me një përmbajtje të
sinqertë që i ngjizet natyrshëm relativitetit të të vërtetave historike.
Portretizimin e figurës së
Abat Prend Doçit, autori e arrin me ravijëzimin e disa paraleleve më të
qenësishme piketuese diturore, historike dhe shpirtërore, të cilat lindën e u
rritën dhe kulmuan të mbrujtura brenda tharmit të realitetit historik të
shekullit 19-të përmes zjarrit që ndezën ngjarjet e mëdha kundër robërisë
Otomane dhe synimeve të reja gllabëruese ballkanike. Hulumtimi këmbëngulës me
një pasion letrar mjaft të dukshëm artistik e njeh lexuesin dhe opinionin shoqëror
me rrugën e shenjtë që nisi jetimi i vogël i Parasporës së dhèut të Bulgërit.
Nga qëmtimi i kujdesshëm përshkruhen me realizëm vuajtjet e kësaj familje të
varfër, cilësitë e prirjet e djaloshit dhe vitet e arsimimit, niveli i formimit
kulturor dhe ngjitja e shkallëve të shugurimit në altaret e Krishtërimit të
këtij prifti patriot. Nga ndjeshmëria e përgjegjësisë krijuese spikasin me
ngjyra të forta zgjuarsia e mençuria sojnike dhe dashuria për vendlindjen,
durimi e gjakftohtësia dhe heshtja njerëzore përthithëse e virtyteve kristiane,
sa tingujt e kambanës së altarit të kultit katolik u bënë lajmëtare shprese e
besimi dhe komunikimi të ëmbël shpirtëror me nënën e motrën e vetme, me
vendlindjen e tij Mirditën dhe me besimtarët e tre kontinenteve, ku shërbej si
bari i grixhës së shenjtë. Mungesën e ndikimeve e të prioriteteve të jashtme të
jetës fëminore, lehtësimin sadopak të pasojave të varfërisë dhe të anktheve e
streseve të vetmisë brenda kolegjeve fetare, u përpoq t’ ia davariste dashuria
e bujaria humane e prelatëve kishtar vendas e të huaj, si e dom Bibës,
monsinjor Bardhit e veçanërisht e arqipeshkëvit Pal Dodmasej, të cilët i
kultivuan thellë etjen dhe zellin e pashuar për diturinë, kulturën e gjuhën
shqipe dhe për çeshtjen kombëtare e besimin Katolik. Janë shumë kuptimplote
këshillat e mësuesit të tij atdhetar Pal Dodmasej, i cili e porosiste
vazhdimisht që “Lindëm në një vend të bukur, padrejtësisht të shtypur në mes të
errësirës..., por nuk do të jetë i largët ndryshimi që do të na risjellë identitetin”.
Përkushtimi i autorit e nxjerr të plotë shumanshmërinë elitare të këtij
personaliteti më të rëndësishëm të kësaj treve kryengritëse për liri e pavarësi
dhe mbrojtëse e flaktë e parimeve të besimit kristian. Komunikimi e mirëkuptimi
i ngrohtë e parimor, besnikëria tradicionale dhe mprehtësia politike e
manovrimi diplomatik ishin cilësi të thekura që e ngjitën atë në kulmet më të
larta të politikës së kohës si personalitet autoritar me një dituri e ndikim të
madh në zhvillimin e ngjarjeve të ndryshme për liri e pavarësi, për kulturën e
gjuhën shqipe dhe për pajtimin, unitetin e bashkimin kombëtar të shqiptarëve.
Me këto virtyte ai ju impunua qarqeve të ndryshme politike ballkanike dhe
evropiane, duke zbuluar e në një farë mase edhe zbehur forcën e makinacioneve
që ato thurnin e kurdisnin për realizimin e interesave të tyre në Shqipëri.
Përpos këtyre shkathtësia e manovrimit diplomatik i dha mundësi të ndërhynte
deri në instancat më të larta për të siguruar përfitime e mbështetje morale e
politike, ekonomike e ushtarake, arsimore e kulturore dhe bashkëpunuese në të
mirën e lëvizjeve e të organizimeve, të iniciativave e zhvillimeve dobiprurëse
për Mirditën e mbarë vendin tonë. Në këtë fushë krahas të mirave që i siguronte
ky autoritet i jashtëm mjaft ndikues e potencial për kohën, ai kuptonte e
përpiqej me mundësitë e tija diturore e kishtare që t’i zbulonte e sqaronte dhe
zhvlerësonte hiletë, makinacionet dhe interesat pragmatiste e asimiluese të
fuqive të ndryshme për pushtimin, sundimin e shfrytëzimin e vendit tonë. Sa ato
e kishin kuptuar e ia kishin frikën pushtetit të diturisë së tij, për të cilat
intrigat e tyre djallëzore filluan me marifete klandestine ta injoronin e
pengonin, shmangnin e izolonin derisa më në fund papritmas zhgënjimi dështues e
shuajti përgjithmonë në altarin e abacisë së Oroshit. Mungesa dokumentare e pamjaftueshme
ka krijuar boshllëqe e pamundësi për gjetjen e interpretimin e tyre. Pasi ish
fuqitë ballkanike dhe evropiane që lidheshin me mbikëqyrjen e veprimtarisë së
gjithanshme të tij ose të ndonjë tjetri, ende nuk i kanë hapur të gjitha
arkivat sekrete për të dokumentuar akuzat e hidhura të kohës si “filo austriak
apo malazez, si filo italian apo përkrahës i politikës së xhonturqve të ri” e
të tjera. Një vërtetësi e tillë dokumentare pro ose kundër lidhjes së fshehtë
me këto shtete, do ta sqaronte e lartësonte më së miri ende më shumë
personalitetin e tij para opinionit të sotëm shqiptar. Meqë tani më janë bërë
bajate shpifje të tilla të dashakeqësisë apo të armiqësisë për figura të
kalibrit kombëtar e ndërkombëtar, se gjoja ky ose akcili patriot “ishin
shërbëtorë apo agjentë të të huajëve”. Megjithatë hulumtimi i sinqertë i Luigj
Martinit e jep qartë faktin e pakundërshtueshëm historik se në ato situata të
tensionuara e të pa barabarta ishte shkathtësi e mençuri diplomatike dhe kurajo
e tepruar të lidhje marrëdhënie e të kërkoje ndihmë tek më i fuqishmi i kohës
për t’u mbrojtur nga rreziqet që i kanoseshin lirisë e pavarësisë dhe
zhvillimit koherent të mbarë vendit, pa marrë parasysh rreziqet dhe etikimet që
mund t’u klithnin pas shpine. Madje diplomacinë vjeneze e bën të flasë me pahir
studiuesi ynë në rastin kur ky prelat dha shpirt nga shkaqe të vërteta
objektive e subjektive shëndetësore apo të improvizuara e të përshpejtuara nga
censura pushtuese për ta hequr qafe sa më parë, ashtu siç u veprua haptazi me
helmimin e princit të Gjonmarkajve. Reagimi cinik i ambasadorit të asaj kohe të
perandorisë dualiste austriake ishte i menjëhershëm e realist se “Êshtë e
vërtetë që imzot Doçi ka qenë kundërshtari im, por duhet pranuar e vërteta se
ka qenë mendjehollë dhe shumë i zoti. Në ministrinë tonë ndoshta të gjithë nuk
e kanë dashur, por të gjithë e kanë çmuar”.* Po të zbulohen edhe të tjera
deklarime të tilla nga arkivat malazeze, italiane ose turke do të shuhej me
turp çdo hamendësim, shpifje apo poshtërim që ka tentuar të vrugojë
personalitete të tilla si Prend Doçi, Nikoll Kaçorri, Luigj Gurakuqi, Gjergj
Fishta e të tjerë prelatë apo patriotë shqiptarë që u flijuan me patriotizmin e
tyre për Shqipërinë në luftë dhëmb për dhëmb me politikat, synimet dhe
agresionet ushtarake të atyre që kanë sulmuar e pushtuar vendin tonë nga
lashtësia e deri në vitet ’40-të të shekullit të kaluar. Autori nuk harron pa
theksuar as edhe dy nga karakteristikat kryesore të personalitetit të tij
poliedrist. Atë të forcimit të unitetit e të bashkimit të vëllezërve të një
gjaku jo vetëm kundër robërisë e synimeve pushtuese, por edhe për luftën kundër
varfërisë e zhdukjen e zakoneve prapanike, pajtimin kombëtar dhe për zhvillimin
arsimor e kulturor të mbarë popullit. Këtu spikasin qartazi dashuria e
përkushtimi për ta paisur e zhvilluar gjuhën shqipe me alfabetin e saj, për të
hartuar e shtupur dhe shpërndarë libra të ndryshme në një numër jo të vogël
shkollash shqipe që i hapi me inisiativen e tij në juridiksionin e dioqezës se
Oroshit, në krijimin e shoqërisë kulturore-artistike më të përparuarën e kohës,
duke trajtuar problemet e gjuhës, të letërsisë e të kulturës kombëtare dhe të
asaj religjioze me vënien e theksit në përhapjen e Krishtërimit, në organizimin
e luftës për liri e pavarësi dhe në pajtimin e gjaqeve e për emancipimin
shoqëror të Mirditës me rrethinat. Për këtë, si çdo udhëheqës e udhërrëfyes i
denjtë atdhetar, ai ju drejtua popullit me organizmin e kuvendeve krahinore që
të bashkëbisedonte ngrohtësisht me vëllezërit e etur për dije e përparim që të
shëroheshin plagët e të shkuarës, si të egoizmit e përçarjes, të vetëgjygjësisë
e të dhunës në familje, të përmirësimit të mënyrës së jetesës e të shkollimit
me trinomin patriotik “fè e atdhte” dhe përparim e kulturim mbi gjithçka.
Studiuesi i vëmendshëm, në çdo rast, me kujdesin e duhur paraqet në mënyrë
realiste luftën e qarqeve të huaja dhe tendencat intriguese e ambicioze
klerikale të brendshme për ta komprometuar e izoluar, penguar dhe zeruar vlerat
e dukshme të patriotizmit e të kulturës eruditive e filozofike, arsimore dhe
kishtare që prelati të dështonte në misionin politik, shoqëror dhe atdhetar.
Kur intrigat, makinacionet dhe goditjet hileqare me prapaskena e kurthe
intriguese nuk dhanë rezultatet që prisnin kundërshtarët dhe armiqtë, ato me
brutalitetin e forcës e të ndërhyrjeve pushtuese e sunduese nuk lanë forma
shantazhuese dhe mjete të egëra dhune represive pa përdorur që ta gjunjëzonin e
poshtëronin, ta mundnin e largonin nga misioni i tij liridashës, atdhetar e
përparimtar. Nëpërmjet fakteve dalin në pah format dhe egërsia e skajshme e
persekutimit që u ushtrua vazhdimisht ndaj tij me izolim e internim, përjashtim
nga urdhëri i shenjtë dhe burgim në Turqi e në Malin e Zi. Për gjithë këtë
veprimtari patriotike, kulturore e kishtare poeti i madh Gjergj Fishta që varej
si prift nga dioqeza e Abacisë së Oroshit, do të shprehej “I la nder vedit e
nam kombit”.* Po ashtu, i gjetur e relativisht me vend, është cilësimi i
shkruesit të parathënies së këtij libri, Kolec Çefa, i cili i përkufizon bukur
disa tipare të abatit që hyri në histori për të mbetur si pinjoll i denjtë nga
i cili ke se çfarë të mësosh, pasi ai “...jepte këshilla të mira, ishte udhërrëfyes
i sigurtë, por edhe printe i pari. Ishte ma shumë prelat se luftëtar, ma shumë
trim se guximtar, ma shumë burrë se trim. Paraqiti mjeshtërisht mendimin e
zotimin kristian në politikë”.*
Êshtë e nevojshme, madje
me vend dhe në kohën e duhur që një studiues i mirënjohur, ndoshta jo mirditor,
të merret me hulumtimin shkencor të veprimtarisë së gjithanëshme të oxhakut të
Gjonmarkajve. Ky zotim do t’ ia rriste vlerat edhe historisë së Mirditës, pasi
kjo hierarki princërore është e lidhur ngusht me ngjarje nga më të rëndësishmet
e vendlindjes së saj. Një zbulim serioz e i sinqertë, një gërmim i thellë e
përpunim i kujdesshëm i të dhënave arkivore të vendit e të huaja dhe një
analizë metodologjike shkencore e fakteve apo e bëmave historike,
politiko-shoqërore, institucionale kanunore dhe etnokulturore të veprimtarisë
së pasur të kësaj dere që e udhëhoqi e drejtoi Mirditën shekuj me radhë, do t’i
bënte nder të madh jo vetëm kapedanit, por të gjithë mirditorëve. Pasi jo pak
kanë fryrë dallgë e stuhi të kohërave të ndryshme mbi ato saraje. Jo pak lidhje
e marrëdhënie midis tij dhe forcave të ndryshme politike e ushtarake të
brendshme e të jashtme kanë mbetur në errësirë pa u sqaruar mirë dobia apo
efekti i kundërt i interesave personale e konjukturale. Jo pak lëvdata të
personave të ndryshëm ose të lidhjeve nepotike kanë zënë vend në mediat tona e
të huaja për lartësimin e këtij emëri të nderuar. Jo pak bëma patriotike e
shoqërore dhe lokale e kombëtare kanë buruar nga oxhaku i Oroshit për
mirditasit e mbarë popullin. Jo pak gurë e baltë është hedhur mbi fytyrën e këtij oxhaku të njohur nga vendasit dhe nga miqtë me një
autoritet të përmendur historikisht. Jo pak represione e internime dhe burgosje
e pushkatime kanë pësuar pinjollët dhe familjet e breznive të Gjonmarkajve! E
drejta, paanësia dhe mirëkuptimi kurajoz flet pa dorashka edhe për ambicjen
intriguese e verbuese të dinastive që e ka rënduar e vruguar ndërgjegjen e tyre
me energji negative, se disa absurditete, paudhësina, farse alencash e
marrëveshjesh të fshehta dhe krime të ndryshme brenda e jashtë fisit princëror
janë kryer nga pjesëtarë të veçantë të këtij oxhaku në kohëra e rrethana të
ndryshme historike e shoqërore. Prandaj iniciativa e studiuesit Luigj Martini
është për t’u përshëndetur e stimuluar për largpamësinë e guximshme dhe
qëllimin fisnik në përjetësimin e gjithçkaje të mirë që ky oxhak trashëgoi, e
cila nga pluhuri i harresës, nga dashakeqësia e mosvlerësimi është parë bardhë
e zi e jo me kolorin e ndritshëm që ka patur dhe tani po humbet e nuk njihet
nga opinioni i brezave të sotëm e i atyre që do të vijnë.
Kështu, autori në fjalë
shkruan me shumë pasion krijues një libër dinjitoz me vlera të dukshme
historike për princin e derës së Kapedanit të Oroshit, duke e vënë theksin fort
në plagët, në bëmat heroike dhe në ngjarjet dramatike me të cilat u ndesh dhe i
përballoi varfëria mirditore. Për krijimin e kompozimin e kësaj vepre autori
heq disa paralele krahasimore, analizon me objektivitet e maturi shumë situata
dinamike të ngjarjeve të atyre viteve, zbulon e zbërthen qëllimet e prapaskenat
dhe synimet e diplomacisë evropiane, duke nxjerrur deduksione me vlerë
shkencore që i afrohen të vërtetës relative të historisë së kësaj krahine e të
asaj mbarë kombëtare. Që mos të biemë në një përsëritje të pavend e të
mërzitshme, po përpiqem të theksojë vetëm ajkën e thelbit të ideve të autorit,
të cilat i ka zhvilluar me një pasion, dashuri e pjekuri eruditive, duke e
lartësuar e bërë të njohur historinë kolektive të Mirditës me Oxhakun e
Gjonmarkajve si lidership udhëheqës shekuj me radhë. Prandaj po mundohem të jap
një panoramë sa më bindëse të përmbajtjes së kësaj vepre, të ravijëzuar bukur
me gojën, mendjen dhe dorën e Luigj Martinit pa shtuar asgjë nga ana ime, e
cila do të mbetet në arkivin e veprave të këtij zhanri për t’u lexuar me shumë
interes nga brezat e sotëm e nga ata që do të vijnë. Konkretisht, dimensionet e
veprimtarisë së Bibë Dodë Gjonmarkajt janë pjesa më me vlerë e enciklopedisë
vitale, e karakterit heroik dhe e traditave virtuale të kësaj treve me akte
trimërie që kanë lënë gjurmë të pashlyeshme në historinë tonë kombëtare.
Qëndresa e vendosur dhe e pamposhtur e mirditorëve nëpër shekuj nuk u përkul e
nuk u zvetnua asnjë herë që të mos venitej e shuhej emëri i vendlindjes, i
shqiptarisë dhe i Krishtërimit. Rënia e mbretërisë së lashtë iliriane solli
pushtime të ndryshme dhe kryengritje të përgjakshme, duke e kushtëzuar jetën e
stërgjyshëve tanë me vetëmbrojtjen në malet si kështjella që të mbijetonin në
shekuj vetëm si partnerë me pushtuesit, për të ruajtur lirinë e pavarësinë,
vlerat e katoloçizmit dhe të drejtat e tyre zakonore e tradicionale. Otomanët u
bënë një faktor i rrezikshëm dhe të gatshëm për të ndërhyrë në çdo rast në
konfliktet rajonale, duke rrezikuar seriozisht sundimin e familjeve veriore e
jugore shqiptare. Disfata në betejën e Fushë-Kosovës, ku morën pjesë edhe
krerët më të mëdhenjë të Gegërisë solli pasojën më të keqe: pushtimin e
menjëhershëm të trevave shqiptare që në vitin 1380 dhe mbaroi në janarin e
vitit 1479, d.m.th. brenda shekullit XIV e XV, duke humbur pavarësinë e tyre për
shumë kohë dhe duke iu nënshtruar me dhunë reformave për islamizimin e besimit
dhe të vendeve të kultit të Krishtërimit. Megjithatë mirditorët të etur për
liri nuk pranuan nënshtrim as pazarllëk të Sulltanatit me rivalët e tij në
kurriz të lirisë së Arbërisë, përveç ndonjë marrëveshje me leverdi reciproke
për të drejtat e tyre. Prandaj siç thotë profesor dhe akademik Mark Tirta,
“Mirdita është një nga krahinat më të unifikuara e më të njësuara në trojet
shqiptare me një status tepër të përcaktuar, me doke e tradita dhe...me të
drejtën popullore ...që filloi të duket...herët në mesjetë me emërtime të
ndryshme, ndonëse është bërthamë e Dukagjinit mesjetar”. Studiuesi Luigj
Martini e vën theksin te karakteristikat më të qenësishme të mirditorëve: te
pushteti i popullit me unitet e besnikëri dhe vetëqeverisje e bashkim
vëllazëror sipas dokeve pa dallim fisesh e bajraqesh në organizimin e kuvendeve
popullore për të gjitha problemet, rreziqet dhe nevojat e domosdoshme që u
dilnin ose u imponin situatat dhe koniukturat politike, ushtarake dhe ekonomike
me qëllim që t’i përballonin ato me dinjitet dhe me sa më pak humbje ose me
fitore të qëndrueshme. Kështu, Mirdita është ruajtur dhe u është shmangur duke
i bërë të paefektshme dy metodat asimiluese të Sulltanatit, përveç rastit të
Preng Bib Dodës: atë të komprometimit e mashtrimit me anë të dhënies së pronave
në përdorim dhe të marrjes peng e të islamizimit të fëmijëve të vegjël të
krerëve të pabindur vendas për t’i përgatitur në oborrin e Sulltanit si kuadra
për shtetin Osman. Prandaj dalja në opinion, organizimi e drejtimi dhe fitimi i
statusit të trashëgimisë u bë me luftë të pandërprerë të derës princërore të
Gjonmarkajve si lidër udhëheqës me kompetenca maksimale drejtësie në zgjidhjen
e problemeve kanunore në krye të mirditorëve që të ruanin vetëqeverisjen dhe
autonominë tradicionale të trevës së tyre kundër synimeve grabitqare dhe perandorisë
Otomane, pa u lidhur asnjë herë me armiqtë e saj. Rritja e popullaritetit
princëror, fitimi i një pozite të veçantë, dëgjimi e pranimi i mençurisë e i
ndihmesës së saj për zgjidhjen e shumë problemeve e përballimin e konflikteve
të kohës ishin një kusht i domosdoshëm që buronte nga zhvillimet dhe
konjukturat politike të çdo epoke historike. Kështu, dera e Gjonmarkajve me
pinjollët e beznive të saja u kthye në lider udhërrëfyes e në simbol uniteti
për Mirditën me një rol kryesor në organizimin e bashkimin krahinor të
bajraqeve, të kuvendeve e besëlidhjeve popullore dhe religjioze për mbrojtjen e
lirisë, të interesave autonome dhe të besimit katolik. Prandaj ka spikatur dallimi
dhe bërja emër e Marka Gjonit të parë, e Lleshit të Zi, e Dodë Prengës, e Preng
Markolës, e Bibë Dodës me banim në Orosh dhe e Gjon Pjetër Gjonmarkajt në Itali,
ë Ndue Gjon Markut në SHBA, e vëllezërve Bardhok e Mark Bibës, e Prena Preng
Kolës, e Pal Gjokës apo e mësueses së merituar Marie Biba me banim në Rrëshen dhe
e martires Bardhe Gjonmarkaj, e murgeshës Marie dhe e dy infermiereve të
spitalit të qytetit verior si bija të këtij oxhaku me banim në Shkodër, të
cilët u dalluan për trimëri e mençuri, intelektualizëm e përparim, emancipim e
humanizëm, besnikëri dhe unitet në dhënien e kontributit të tyre patriotik e
atdhetar dhe kulturor e shoqëror që liria, pavarësia e shtetformimi të mos
cënoheshin asnjëherë nga askush, duke ruajtuar lidhjet me lashtësinë
etnokulturore e tradicionale mirditore e kombëtare. Në këto kushte e rrethana
historike dolën dy pinjoll të vetëm të këtij oxhaku Bib Dodë Prenga dhe Gjon
Mark Lleshi, si më të aftit që mund të udhëhiqnin mirditorët rreth viteve
1840-1868. Midis tyre, autori shquan personazhin kryesor të këtij libri, i cili
që në moshën 13 vjeçare kishte mësuar artin e luftimit në stërvitjet e
garnizonit turk të Shkodrës, sa 4 vjet më vonë me gradën e majorit kthehet e
merr drejtimin e derës së Gjonmarkut dhe të krejt Mirditës, pas miratimit e
besimit që i dha kuvendi i përgjithshëm tradicional i mirditorëve, si
institucioni me aftësi të spikatura shtetformuese. Veprimtaria e tij
karakterizohet nga fryma krenare e pavarësisë prej pushtetit Osman, nga
organizimi i shpejtë i jetës shoqërore duke respektuar normat e traditat
shekullore të vendlindjes së tij, nga pastrimi e mbrojtja e besimit katolik
prej presionit e trysnisë së jashtme dhe të faktorëve shpërbërës të brendshëm
duke ruajtur lidhjet e partneritetit me Portën e lartë. Po ashtu në atë
veprimtari mishëroheshin zgjuarsia e dinakëria e tij me një politikë elastike
me të krishterët e Mali të Zi me gjithë kontradiktat antishqiptare që zienin
midis tyre, përgatitja e organizmi i luftërave kundër të njëjtit pushtues,
përballja sakrifikuese me shumë probleme të varfërisë mirditore, me reformat e krizën
copëtuese të perandorisë Otomane dhe me garën grindavece e qëllimkeqe të fuqive
të mëdha që synonin copëzimin e Shqipërisë veriore e jugore, duke i dështuar
përpjekjet dinake të Sulltanatit perandorak për centralizimin e politikës së
tij. Me të drejtë autori konkludon, se në pjesën e parë të shek.19-të fuqitë e
mëdha evropiane Rusia e Austria, Franca e Anglia në aleancë edhe me Portën e
lartë ndihmuan me të gjitha mjetet për konfigurimin e shteteve ballkanike e të
Malit të Zi në kurriz të gllabërimit të tokave shqiptare, duke penguar edhe
bashkimin e kombit tonë brenda territoreve të veta. Pra, fundin e këtij
shekulli e prekën ngjarje të rënda dramatike, si acarimi i kontradiktave midis
fuqive të mëdha lidhur me përpjekjet e Rusisë për krijimin e mbretërisë sllave
evropiane edhe brenda territoreve turke, përvetësimi i trashëgimisë së
perandorisë Osmane gjithnjë në rënie, ashpërsimi i kryengritjeve shqiptare
kundër politikës centralizuese të Sulltanatit dhe përpjekjet e shteteve të
Ballkanit për t’i përdorur lëvizjet dhe qëndresën e shqiptarëve kundër të
“sëmurës së Bosforit” që kishte marrë teposhten e pandalshme, për kënaqjen e
interesave të tyre gllabëruese. Në qendër të kësaj politike qëndronte autonomia
e Mirditës e udhëhequr nga Bibë Doda i kërcnuar në fshehtësi nga lakmitë e tendencat
e rrymave politike shoviniste dhe nga konfliktet kufitare midis malsorëve
shqiptar të kurdisura nga pushtuesi dhe fqinjët sllav, për evitimin e të cilave
ra në marrëveshje me Malin e Zi (prapa të cilit qëndronte Serbia) që të
luftonte Turqinë. Veçse ato nuk u zbatuan nga ana e tyre. Në të njëjtën kohë
perandoria Osmane e zbuti qëndrimin, hoqi dorë përkohësisht nga reformat e
tanzimatit dhe e ftoi Bibë Dodën që të komandonte një forcë të madhe ushtarake,
duke e graduar atë “Pasha” (gjeneral brigade). Por ai ruajti pavarësinë dhe
politikën e tij vetëmbrojtëse me aleanca të ndërsjellta në dobi të Mirditës.
Kështu që Bibë Doda me trimat mirditorë luftoi në territorin malazez, duke
mbajtur peshën kryesore në luftimet turko-sllave, për të ndaluar zgjërimin e
pushtimeve të tyre në Mirditë e në Shqipëri dhe për të shpëtuar forcat e të dy
palëve nga shkatërrimi, duke qenë nën presionin e fuqive të mëdha që nuk e
dëshironin copëtimin e perandorisë Osmane dhe të Rusisë, e cila e përjashtonte
mundësinë e krijimit të shtetit të pavarur shqiptar. Por princi në fjalë në
krye të trimave të tij luftuan me sukses edhe në luftën ruso-turke, duke korrur
fitore si heronjë të vërtetë kundër ushtrive të Car Nikollës në betejën e
Krimesë, të Sevastopolit e të ishullit Kama, emëri i të cilëve u lakua me
respekt e mirënjohje nga kancelaritë diplomatike, duke u shpërblyer me stimuj
trimërie nga Porta e Lartë. Megjithatë Bibë Doda u ftoh nga djallëzitë e
Sulltanatit për nënshtrimin dhe pushtimin e Mirditës me forma nga më të
kamufluarat. Përveç interesave ballkanike, u shfaq edhe interesi i diplomacisë
franceze e austriake për këtë trevë dhe princin e saj që ta bënin atë
principatë autonome, duke i dhënë atij titullin “Princi i Mirditës” nga
Napoleoni i tretë me të cilin e njihte Mirditën krahinë të pavarur. Në këtë
kohë pjekuria e tij arrin pikën kulminante me nuhatje të hollë politike, me
zgjuarsi në shfrytëzimin e situatave politike, me shfaqjen atje ku duhej i
heshtur e i matur, mjeshtër i fjalës me disa kuptime dhe një krenar i
vëmendshëm, por edhe uragan i prerë e kapadai dhe gjithmonë origjinal. Kjo i
tërhoqi vëmendjen Portës së lartë, e cila nuk kishte hequr dorë nga nënshtrimi
e pushtimi i Mirditës dhe që të mos i dilte nga dora, djallëzia mendoi ta
eliminonte nga skena politike e roli udhëheqës kapedanin trim Bibë Doda. Kështu
Omer Pasha, i çarmatosi e u hoqi uniformën luftëtarëve mirditorë e shqiptarë dhe
një pjesë i kthej në vendlindje, me qëllim që t’i ngrinte kundër princit udhëheqës
e komandant të tyre, duke e konsideruar si rival të rrezikshëm me një
popullaritet të madh brenda e jashtë vendit që ngrinte peshë gjithë Mirditën.
Kjo alibi intriguese u keqkuptua dhe bëri efektin e duhur negativ te luftëtarët
mirditorë, duke e shmangur kapedanin e tyre Bibë Dodën, i cili u ndje mjaft i
tradhëtuar. Ndërhyrja e fuqive të mëdha i pajtoi mirditorët me Portën e Lartë
dhe me princin e tyre me kusht që t’u ktheheshin armët një pjese të forcave
ushtarake dhe atyre të painkuadruara, t’u paguheshin rrogat si trupa të luftës
ruso-turke dhe të mos sulmoheshin banorët e fushës e të lejohej kalimi i lirë i
banorëve të maleve, të Kthellës e Selitës. Pasojat e luftës ruso-turke i
shfrytëzuan fuqitë evropiane dhe shetet ballkanike për interesat e tyre
konçensionare territoriale kundër lindjes, të cilat filluan bisedimet dhe
përgatitjet luftarake për të realizuar synimet pushtuese. Në këto kushte
politike të mbarsura me konflikte të pabesa, nga mendimtarët e Rilindjes
kombëtare shtrihej e forcohej edhe lëvizja çlirimtare shqiptare për sigurimin e
autonomisë në kuadrin e mbrojtjes së perandorisë Osmane, si parakusht për
arritjen e pavarësisë së plotë. Por Bibë Doda e nuhati erën e kësaj politike
dhe nuk priti prej saj ndonjë gjë vendimtare për të drejtat e Mirditës dhe
reagoi haptazi ndaj çdo vartësie nga guvernatorët turq të Shkodrës. Traktati i
Parisit e ndezi më tepër gjendjen politike në rajonet Shqipëri-Mali i
Zi-Bosje-Hercegovinë, duke krijuar pakënaqësi për vendimet e tija. Në atë kohë
pashallëku i Shkodrës kishte mbetur në gjendjen e viteve të mëparëshme, pasi
nga qeveria nuk ishin bërë reforma administrative, konfliktet midis mirditorëve
e Portës së Lartë dhe Malit të Zi ishin gati të shpërthenin meqë marrëdhëniet
midis tyre ishin heshtazi të acaruara me një urrejtje të dukshme kundër
robërisë turke nga egoizmi e armiqësia, shpirtligësia e korrupsioni dhe
pabarazitë e padrejtësitë që shfaqte qeverisja e administratës lokale të
perandorisë. Bibë Doda mori pjesë në luftimet kundër Malit të Zi me 2000
luftëtarë mirditorë përkrah forcave të krahinave të tjera shqiptare bashkë me
ato të Omer Pashës turk. Gjendja u qetësua nga fuqitë e mëdha dhe Rusia. Për
shkaqet që e shtynin princin me luftëtarët mirditorë në këto konflikte
rajonale, autori e ven theksin te prirja luftarake dhe fryma krenare për
pavarësinë e krahinës së tyre, te qenia sojnike e perfeksionuar në artin e
luftimit që të përballonin varfërinë, si mercenar për të siguruar burime të
ardhurash për mbijetesë, duke pohuar ekzistencën e popullit heroik shqiptar që
për disa shtete si Rusia nuk duhej të ekzistonte, por të copëtohej midis vendeve
ballkanike. Gjendja e rëndë ekonomike e shpirtërore, shoqërore dhe
administrative e Mirditës pas luftës së Krimesë u reflektua jo vetëm në
personalitetin e Bibë Dodës, por edhe në atë të luftëtarëve mirditorë të faruar
nga luftërat. Kjo situatë kishte krijuar një hendek e një largësi midis
Mirditës e Portës së Lartë, pavarësisht se ajo me miratimin e princit paguante
një tubë zaptishë nën urdhërat e gjeneralit mirditorë të varur nga Stambolli e
jo nga Shkodra, të cilët me zgjuarsinë, nuhatjen e hollë dhe guximin e
trimërinë e tyre kishin tërhequr vëmendjen e fuqive të mëdha evropiane e të
shteteve ballkanike. Megjithatë gradimi i tij i lartë me përfitimet që merrte
dhe qëndrimi në rehatinë e shtëpisë së tij për një kohë të gjatë në Shkodër, e
larguan atë nga ndërgjegjeja e zemra e bashkëluftëtarëve mirditorë. “Ai sa mori
vesh për tensionin e lartë midis Portës së Lartë dhe perandorisë franceze, me
një letër shprehte pëlqimin që vihej në dispozicion të Francës me gjithë armët
e mirditorëve të tij në luftë kundër Turqisë, duke i harruar nderet e
mirënjohjet që i kishte bërë Sulltani”- thekson konsulli austriak në Shkodër
drejtuar eprorëve të tij në Vjenë. Pra, Bibë Doda ishte gati t’i vinte pushkën
Portës së Lartë. Mirëpo në rrethin e afërm të kapedan Bibë Dodës kishin ndodhur
disa ndryshime nga sjellja e qëndrimi i tij që i nështrohej një kritike
politike të pamëshirshme, për grindjet me sekretarin e tij dhe me Abatin e
Oroshit në të cilat u përfshinë përkrahësit e kapedanit, pashallarët e Shkodrës
dhe autoritetet e kishës e të Vatikanit. Ato grindje e përfolnin princin si i
shitun te Stambolli që kishte tradhtuar vendin e kanunin e Mirditës që kur
kishte pranuar pashallëkun dhe formimin e një grupi xhandarmërie nën urdhërat e
Portës së Lartë për qeverisjen e kësaj treve autonome. Synimi ishte i qartë të
ngrinin mirditorët kundër kapedanit dhe udhëheqësit të tyre. Në këtë gjendje të
rëndë shpirtërore, të ftohur me Turqinë dhe të zemëruar nga brenda me
bashkëluftëtarët, e gjeti lëvizja e Mirditës në pranverën e vitit 1862 e
organizuar nga abati Gaspër Krasniqi, ipeshkëvi i Lezhës Pal Dodmasej, Zef
Jubani sekretar i konsullatës franceze dhe Pashko Vasa sekretar i guvernatorit
të Shkodrës, e cila u zhvillua në kuadrin e lëvizjeve për çlirimin kombëtar që
zhvilloheshin në shumë vende fqinjë kundër pushtimit Osman. Megjithatë Bibë
Doda qëndroi i tërhequr e nuk e përkrahu këtë nismë në kuvendin e Shpalit dhe nuk
u deklarua për të marrë pjesë me pretekstin e kohës së papërshtatshme, të
përgatitjes serioze të ushtrisë turke me mijëra forca, të pamundësisë së
rezistencës të trevave të tjera shqiptare t’i përballonin sulmet osmane dhe për
shkak të pengesave që nxirrnin fuqitë e mëdha përkrahëse të Portës së Lartë, në
veçanti Austria. Prandaj zërat se ai i kishte premtuar Portës së Lartë që në
rast të shpërthimit të luftës nga ana e saj me Malin e Zi, do të ndihmonte me
disa mijëra ushtarë nga forcat e tija ushtarake, ishin bërë të ditur me kohë në
marrëveshjet e para të Mirditës me këtë fuqi pushtuese. Pastaj disa forca të
parregullta vepronin në ndihmë të cilitdo që i paguante më mirë në luftimet e
kryera ndaj kujtdo qofshin ata. Në këto situata shpërtheu një konflikt i ashpër
midis Bibë Dodës e luftëtarëve mirditorë, shumica e të cilëve doli kundër tij
dhe e akuzoi për përfitime në kurriz të tyre e përvetësim të rrogave të
vullnetarëve në luftimet e mëparëshme dhe i vunë zjarrin rezidencës së tij në
Kallmet të Lezhës. Kapedani u tërhoq në shtëpinë e tij në Shkodër meqë ishte
marrë vesh larg syve të njerëzisë me konsullin francez për të mos ndihmuar
Turqinë kundër malazezëve. Meqë heshtja e tij synonte të mos komprometonte
figurën si mbështetës i Turqisë as mos të privonte përfitimet që merrte nga ajo,
pasi ishte akuzuar nga konsulli austriak dhe ai anglez si “autor i të gjitha
intrigave revolucionare”. Por edhe malsorët heshtën në krahinën e tyre, duke
mos dërguar forca në ndihmë të Portës për të luftuar me Malin e Zi, sepse abat
Krasniqi me konsullin francez bënë një propagandë të madhe që mirditorët të mos
merrnin pjesë në këto luftime. Situatën e ndezën flakë intrigat e kurtheve
diplomatike të fuqive të mëdha për interesat e tyre dhe për mbrojtjen e Portës
e të Malit të Zi, acarimi i marrëdhënieve të organeve lokale të qeverisjes
turke të Shkodrës me konsujt e fuqive të mëdha, ashpërsimi i skajshëm i
qëndrimit të papajtueshëm luftarak dhe i pakënaqësive të klerit katolik për
arrestimin e Abat Krasniqit nga forcat turke e më pas strehimi i tij politik në
konsullatën franceze, përzënien në Vatikan të ipeshkëvit Pal Dodmasej, mbylljen
e abacisë e të kishës së Zadrimës nga autoritetet turke dhe dalja dëshmitar i
kapedanit Bibë Doda kundër abatit të Oroshit Gaspër Kraniqi si shkaktar i
organizimit të lëvizjes së Mirditës. Qeveria Otomane e zhbllokon situatën duke
pushuar Bibë Dodën si pasha për shpifjen ndaj abat Krasniqit e mos dërgimin e
ushtarëve në ndihmë të luftimeve turke-malazeze e zëvendësimin e tij me Mark
Dodën, kthimin e abatit në Orosh e të priftërinjve të tjerë në kishat e tyre,
pagimin e një dëmshpërblimi për cënimin e nderit të tij e të gjithë klerikëve
katolik, pezullimin e çdo procesi kundër priftërinjve dhe të ngrihej e
përshëndetej flamuri i Francës e të fillonin marrëdhëniet diplomatike
rregullisht midis organeve lokale të Shkodrës e konsullit francez. Mirditorët
nuk ishin dakort me këto masa bashkë me princin e tyre, i cili nuk i pranoi e
nuk i përfilli masat e qeverisë lokale dhe shkruan letra e merr takime me
konsujt e fuqive të mëdha, kryesisht me atë austriak e të Portës së lartë që
t’i krijonin mundësinë të shkonte në Stamboll për të sqaruar pozitën e tij. Rrokullisja
e ngjarjeve në favorin e tij solli nga Sulltanati ndyshimin e balancës dhe zbutjen
e qëndrimit ndaj kapedanit edhe me ndërhyrjen e diplomacisë austriake, duke e
riabilituar pricin e mirditorëve me të gjitha atributet që kishte patur, i cili
kthehet në Orosh në krye të Mirditës dhe pritet për vizitë me solemnitet nga
autoritetet turke të Shkodrës dhe nga konsujt diplomatik, përveç atij të
Francës, duke i caktuar edhe rezidencën në Shkodër dhe shërbëtorin enigmatik
Finzo, i cili gëzonte përkrahjen e konsullit francez e të Sardenjës. Porta e
lartë, fuqitë e mëdha dhe shtetet fqinjë e kishin kuptuar se pavarësia e
Mirditës ishte në rritje dhe jo e largët me këtë prijs trim e të pabindur. Pasi
Bibë Doda ishte afirmuar si pashà dhe si sundimtar i plotë i padiskutueshëm i
mirditorëve, i cili me vendimet që merrte po e kthente Mirditën në një krahinë
të lirë e të pavarur që vetëqeverisej nga kuvendet popullore dhe nga dera e tij
në bazë të kanunit të Lek Dukagjinit me besimin Katolik të patjetërsueshëm.
Prandaj, sipas abat Prend Doçit, armiqtë dhe kundërshtarët e tij (ndër më të
përfolurit ishte shqiptari nga Podgorica, mudiri i Lezhës Sali Pasha), të cilët
me anën e beut të Varoshit në një drekë të shtruar për nder të tij në kalanë e
vjetër të Lezhës e helmuan. Dhe papritmas, pas dy muajve, vdes në Shkodër në
rezidencën e tij, duke e mbyllur kalvarin e përplasjeve e të luftimeve, të kundërshtive
e intrigave të huaja e të brendshme dhe të pakënaqësive që u krijuan rreth personit
të tij. Arkivolin e tij e mbuloi flamuri francez, si shenjë paqeje e mbrojtje
të mëtejshme. Disa ditë pas varrimit në një vorbull kobzi, nga lukunia e
njerëzve që “hidhnin gurin e fshihnin dorën” me në krye shërbëtorët besnik të
perandorisë thuret një sakrilegj i rëndë, ku shpërthyen mllefet e urrejtjes me
një lëngatë shumë të keqe përgojimesh e thashethemesh, stigmatizimesh e
denigrimesh, poshtërimesh e përbuzjesh, duke dhunuar varrin dhe trupin e princit
të derës së Gjonmarkut. Ndonëse erdhi nga Stambolli urdhëri i rivlerësimit edhe
një herë të këtij princi të njohur e të përmendur jo vetëm në Mirditë, për ta
rivarrosur në mënyrë solemne me të gjitha nderimet që i takonin dhe duke i
ngritur një memorial me fjalët më të zgjedhura për bëmat heroike 31 vjeçare si
pashà mirditor dhe themelues i principatës autonome të Mirditës krejtësisht të
pavarur. Me rënien e këtij princi trim, Mirdita u shpall nën prefekturë e
vilajetit të Shkodrës nën sundimin e ligjeve të perandorisë Otomane, djalin e
tij 9 vjeçar Prengë Bibë Doda e morën peng në oborrin e Sulltanit për 8 vjet
dhe në krye të Mirditës emruan kapedan Markun i njohur si Gjoni i Mark Lleshit.
Kështu, taktikat dhe strategjitë hileqare e të paragjykuara, makinacionet përplasëse
dhe kombinacionet nën rrogozë, kurthet intriguese e aventurat e dhunëshme dhe komprometimet
e propaganda dashakeqe, ishin mjetet më të ashpëra që perandoria Osmane
organizoi e zhvilloi kundër Mirditës e popullit të saj, me anën e të cilave pas
400 vjetësh mundi t’i nështronte përkohësisht duke vendosur mbikëqyrjen e
administratës së pushtetit perandorak mbi autonominë e kësaj krahine të pa
mposhtur në luftërat për liri e pavarësi. Prandaj edhe unë po i mbyll këto
radhë për këto dy vepra cilësore historike me një përcaktim shumë të drejtë e
cilësim mjaft të spikatur dhe me shumë vend, të shprehur nga Kolë Ndreka në
parathënien e tij për këtë studiues erudit, se “...Mirditasit e kanë pranuar
varfërinë me kusht...të mos u mungonte liria. Dhe mirë se na erdhe me këtë epos
të Mirditës sonë! T’u rrit ndera, or Luigj Martini!”.
II.Proza letrare e Shpendi Topollajt është një homazh për
elitarizmin e LANÇl dhe për të përndjekurit e diktaturës...
Janë vijimësi e pasqyrimit
të shpirtit e heroizmit të asaj epopeje legjendare katër romane e disa tregime
e novela të shkrimtarit Shpendi Topollaj, jehona e së cilës duhet të vijë përherë
e freskët deri në ditët tona, duke ndërtuar një realitet sa heroik, aq
patriotik e liridashës për një epokë plot ëndrra idealiste. Në këto vepra rrëfehet
edhe konflikti politiko-ideologjik i diktaturës me atë brez luftëtarësh që e
sollën atë në pushtet me sakrifica të mëdha, duke pranuar në heshtje
viktimizimin e një pjese jo të vogël të shoqërisë shqiptare. Përmbajtja e tyre
është e mbrujtur me alkiminë e këndellur, ku ngjizen fort realja me irealen, e
kaluara me zulmën e saj dhe aktualja me brutalitetin e poshtërimin burokratik
që tentuan të sakrifikojnë e shlyejnë nga memoria e kombit një pjesë të mirë të
elitarizmit që pati ai brez luftëtarësh.
Natyrshmëria e rrëfimit
artistik na sjellë jehonën e rrjedhës së lumit të kohës, ku filli i fabulës
estetike e detyron lexuesin të jetë i pranishëm në njohjen e asaj periudhe me
gjithçka ajo pati, por edhe me përplasjen e pamëshirëshme të personazheve të
kundërta gjatë diktaturës. Dhe shfaqjet e atij realiteti me idetë, rezultatet
dhe ndëshkimet që praktikonte ajo ndaj atyre që e kundërshtonin sado pak, janë
shprehur në një mënyrë të tillë bindëse në tregimet “Brikena, Kali i
gjeneralit, Komisari del privat, Ai që shpërtheu burgun, Arratisja, Burri i
fisit Kaloshi, Vëllezërit Agaraj, Rruga e Fllakës, në novelën Pietata” dhe në
romanet “Lotët e zambakut, Mashtruesi, Zhgënjimi i partizanit të Gramozit e
Luani i kafazit”, sa nuk duken hijet e hamendësimit që të dyzojnë se mund të
jetë një trill i sajuar enkas apo i rastësishëm. Pra, kemi një lidhje ose
ngjeshje harmonike midis formës së jashtme dhe përmbajtjes së brendshme që
zhvillohet në subkoshiencën e personazheve realistë të ravijëzuar grafikisht në
kohë e hapësirë nga frymëzimi i vetëdijshëm i këtij prozatori të kujdesshëm, ku
del qartë fakti që sakrificat e përgjakshme të lirisë e të përkushtimit
atdhetar tentoi t’i hidhte në honet e ekstremitetit të skajshëm klasor absurdi
i humbjes së arësyes me shkeljet ekstremisht të dhunëshme të lirive e të
drejtave njerëzore nga burokracia totalitare.
Retrospektiva historike
transmetohet në kohë e hapësirë me lidhjen mes bëmave të së shkuarës me fijet e
së tashmes, si një proces bashkimi të perceptimeve e konceptimeve ideoartistike
të autorit me shfaqjet e përjetuara të realitetit jetësor. Kjo lëvizje, duke
dhënë formën e jashtme tekstuale të këtyre krijimeve që t’i shijojnë lexuesit,
mban të fiksuar në terrinën artistike përmbajtjen e brendshme të tyre si një
arkitekturë me copëza të ndritura të asaj epopeje, por edhe të hidhura për jetën
në diktaturë, ku brengat njerëzore shfryjnë ende dhimbjet e torturat e
tragjizmit që mbollën dënimet vdekjeprurëse. Prandaj themi që kujtesa artistike
e krijuesit në trajtimin e temave të tilla duhet të këmbëngulë më shumë deri në
fund që t’u japë lexuesëve kuptimin e shkaqeve të së vërtetës relative për
thelbin e prejardhjes së kësaj dukurie kriminale, e cila edhe sot i lemeris
ndjenjat njerëzore me shfaqjen në mendjen e një kategorie të shoqërisë aktuale,
të atavizmit primitiv “gjak e hak-marrje” midis njëri-tjetrit në forma nga më
të ndryshmet.
Në çdo kohë fenomenologjia
i ka mësuar përherë krijuesit që nuk mund ta kuptojnë një epokë të caktuar
historike, pa njohur veprimtarinë e gjithanëshme jetësore të realitetit të asaj
epoke duke gërmuar nëpër arkiva, medituar e jetuar me erudicionin shkencor
brenda botës njerëzore se si ka jetuar, punuar e luftuar shqiptari për të
mbijetuar në përballje me vështirësitë e përparësitë, me pengesat e mundësitë,
me kërcnimet e së keqes dhe me favorizimet e së mirës rrethanore, për të
qëmtuar cilësitë më thelbësore të asaj shoqërie që ka ekzistuar në kohën e
hapësirën për të cilën ata duan të shkruajnë. Këtu bie në sy një punë e
kujdesshme dhe e lodhshme e autorit për të akumuluar shumë të dhëna, vëzhguar
mjaft skena dhe analizuar disa operacione luftarake e konsumuar një literaturë
të gjërë e cilësore nga fusha e historisë, veçanërisht të luftës për çlirim,
duke ndërtuar një realitet të prekshëm, ku kanë jetuar e luftuar dhe punuar
personazhet për të cilat po flasim. Kjo i ka dhënë mundësi që me një gjuhë të
thjeshtë, figura të zakonëshme dhe forma stilistike të ndjeshme të shprehë
dukuritë e jetës me larushinë, dritëhijet dhe anët kontradiktore të botës
shpirtërore të personazheve që hyjnë e dalin nëpër këto vepra letrare. Dhe ky
pohim ideoartistik i domosdoshëm u ka dhënë atyre një karakter realist
ekzistencial për emocionet e forta që përcjellin, një tingëllim aktual për
idetë bashkohore dhe një frymë përgjithësuese të dramacitetit artistik për atë
realitet zulmëmadh të historisë sonë kombëtare që diktatura u përpoq ta
përbaltëte, pa ia arritur qëllimit.
Gjatë periudhës njëzet
vjeçare krijuesi në fjalë ka shkruar 3 vëllime letrare në prozë “Rrëfimet e
Kapitenit, Arratisja dhe Autograf” me rreth 33 tregime, një pjesë e mirë e të
cilëve anojnë nga zhanri i skicës letrare dhe tematika e tyre sillet rreth
atyre problemeve që e kanë shqetësuar më shumë autorin. Konkretisht 6 janë me
temë për lirinë e atdheut e dashurinë për vendlindjen, si “Carina, Kali i
gjeneralit, Ushtari i dekoruar, Gjenerali i UÇK-së dhe Karafili”; 5 për luftën e
klasave ku veçojmë “Brikenën, Komisarin që del privat, Burrin e fisit Kaloshi,
Rrugën për në Fllakë dhe Jakovin që duhet ta falin”; 4 për terrorin e organeve
të censurës së diktaturës në shkeljen e lirive e të drejtave të njerëzve, si
“Ai që shpërtheu burgun, Arratisja, Vëllezërit Agaraj dhe novela Pietata”; 3
për korrupsionin, si bie fjala “Bërxollat e plazhit, Dy pleqtë dhe Bojaxhiu”.
Madje 10 prej tyre trajtojnë tema sociale: për kurbetin “Zhgënjmi i Borës”, për
gjakmarrjen “Punë fëmijësh dhe Mençuria e Binak Alisë”, për ndihmën humane,
mikpritjen e dhimbjen njerëzore, ku shquhen “Ahu në mes të pyllit, Ndërgjegje
oficeri, Mikpritja shkodrane, Grerëza dhe Shpërndarësi i picave”; ndërsa 6 janë
për erotizmin e dashurinë bashkëshortore, si bie fjala “Meditim për një profil të bukur, Rrëfimet e Kapitenit, A
më ke falur, Dashuri e vonuar, Hungarezja, E bukura Kejti dhe Pengu i një
gruaje”.
Tematika e problematika e
këtyre tregimeve tërheq vëmendjen për frymën aktuale dhe realiste, për njohjen
e shqetësimeve e të dukurive të ndryshme që preokupojnë jetën e shoqërisë sonë.
Praktikisht pena e autorit ravijëzon ide të rëndësishme koherente, se thundra e
pushtuesit jo vetëm që na grabiti lirinë dhe na ndau nga trojet e nga
njëri-tjetri, por mbolli gjëmë, tragjedi e varfëri. Prandaj mesazhi na vjen i
fuqishëm që dashurinë për atdheun, vendlindjen e për shokun nuk e zëvendëson
asgjë, si te tregimi “Karafili” që përshkruan rastin e flijimit të shqiptarit
në vend të polakut për lirinë e njerëzimit. Apo te tregimet “Carina, Ushtari i
dekoruar” e tjerë. Ndonëse krimi i grabitjes është një veprim antinjerëzor që i
rrëmben njeriut jetën me gjithë lirinë e virtualitetit shpirtëror. Megjithëse
rrallë herë niset nga qëllime të mira dhe në jo pak raste përfundon paqësisht
duke sjellur mirësi e harmoni, si bie fjala te “Carina”, veçse jo si te malsori
gjakovar që mos t’i shitemi tjetrit sa nuk jemi dhe të tregohemi të arsyeshëm
për të dëgjuar e mirëpritur këshillat e të tjerëve. Në këto kushte, thekson
autori, rritja e vigjilencës për të qenë kurdoherë i gatshëm të përballosh të
papriturat e jetës është domosdoshmëri jetike dhe detyrë parësore që duhet
kryer përherë me përkushtim të veçantë.
Me qenë se në një masë të
caktuar i ka vuajtur edhe vetë pasojat e egërsisë të luftës së klasave, nervi i
këndellur i talentit të tij i është kthyer disa herë këtij fenomeni shqiptar që
diktatura e çoi në infinit zhvillimin e tij. Faktikisht ai na njeh me format e
dukurisë së jashtme të ekstremitetit të dhunës represive që u përdor mbi një
pjesë të shqiptarëve pa dallim shtrese a hierarkie shoqërore, pa u futur në
analiza të thella të shkaqeve ideopolitike e filozofike, ekonomiko-shoqërore
dhe psikologjiko-juridike, të cilat i prodhuan parimet, rregullat e ligjet,
taktikat dhe strategjia që ai sistem i përdori për një gjysmë shekulli në
Shqipëri. Me këto fragmente të vërtetash jetësore të trajtuara në shumë raste
bukur artistikisht, tregimet japin një pamje të egër të fytyrës së dhunës që
shkilte hapur liritë e të drejtat dhe kufijtë e trajtimit të kategorive të
ndryshme njerëzore. Kjo del qartë te figura e personazheve episodike, si te
Brikena që prapaskenat e djallëzisë së censurës i godasin lirinë e dinjitetin vetëm
se kritikoi veprimet e saja të paligjshme; te djaloshi i Kaloshëve ku lufta e
klasave me diferencimet e saja të skajshme i ndau njerëzit për së gjalli; te
sakrifikimi i vëllezërve Agaraj me sebe e montime të sajuara nga monstruoziteti
i mediokritetit profesional, ndonëse ishin oficerë dhe bij të ish partizanit të
vjetër që nuk kurseu asgjë për lirinë e vendit. Kjo shfaqet me një theks të
veçantë te vajza dibrane që i shpëtoi të atit jetën me qumështin e gjirit sa
herë e takonte në qeli duke dhënë shpirt nga uria, si dikur princesha e
mëshirës “Pietata”. Pasi represionet dhe torturat e censurës për rekrutimin e
b.p. nuk e thyen e as nuk e mposhtën qëndresën e njerëzve patriotë, se i mbajti
gjallë e të pathyeshëm ndjenja e patriotizmit dhe e dashurisë njerëzore, në
këtë rast e fëmijës për prindërin e saj. Ndërsa keqtrajtimet dhe torturat ndaj
ish të përndjekurve jashtë normave ligjore, përshkruhen me një kujtesë vizuale
te pjesa që lidhet me veprimtarinë e ish të burgosurve politik në tregimet “Ai
që shpërtheu burgun dhe Arratisja”. Autori është përpjekur të rrëfejë kushtet e
kufizuara e të shtrënguara të regjimit të vuajtjes së dënimit të asaj kohe me
aq sa ka mundur të kapë vizioni, intuita e përceptimi i tij prej kallëzimit të
tjerëve, të cilat kur shoqëroheshin me keqtrajtime fizike, dhunë të ashpër
psikologjike e shpirtërore dhe juridike me shkeljen e të drejtave të tyre, ato
bëheshin tepër të vështira e shumë herë të padurueshme e të pa përballueshme.
Këtu spikat ideja reale, se ata që mendonin të dyzuar për humbjen e
perspektivave të së ardhmes së tyre (të cilët ishin shumicë) nuk e njohën
frikën dhe as nuk e pranuan poshtërimin e dinjitetit, por u kthyen në simbole
rezistence të guximshme, trimërie e burrërie shqiptare për të mbetur një
legjendë e gjallë kundër një të keqeje të pakufishme që e mbolli diktatura
moniste në shpirtërat e tyre, të cilët vuanin për më shumë liri, për më shumë
drejtësi e mirëqenie shoqërore.
Autorit nuk i shpëtojnë as
temat sociale, trajtimit të të cilave u kushton një kujdes të vazhdueshëm.
Konkretisht te tregimi “Ahu në mes të pyllit” del ideja, se në rrezik e në
nevojë, shoku-shokun ta ndihmojë, duke mos i bërë tjetrit atë që të dëmton, që
nuk e don dhe që nuk e pranon për veten tënde me rrënjosjen e virtytit të
besnikërisë jo vetëm për njerëzit, por edhe për kafshët, siç ishte rasti i mos
mbrojtjes së ariut që humbi jetën nga agresiviteti i ujqërve. Me nerv të
veçantë na jep në tregimet “Zhgënjimi i Borës, Komisari që del privat,
Bërxollat e plazhit e Bojaxhiu” edhe denatyrimin e personalitetit të
mërgimtarit nga plagët e kurbetit që e çuan në një përfundim tragjik nga krimi
familjar brenda llojit, të ish komisarit nga marrëdhëniet hipokrite që krijonte
me vartësit, të pedagogut nga raportet korruptive me studentët e tij, të
drejtuesit të një universiteti që shet diploma false për të paguar djersën e
fukarasë apo të dy pleqve të rrjedhur që meken deri në frymën e fundit të
nxjerrin mbijetesën nga fatkeqësia e shokëve të tyre, fenomene korruptive këto
mjaft shqetësuese për aktualitetin që po jetojmë. Me problemet e erotizmit dhe
të dashurisë duket se krijuesi jeton në çdo çast, madje edhe në gjumë, të
cilave përpiqet t’u japë atë shijen e ëmbël që na dhurojnë ato të dy nocione
kaq të nevojshme e të domosdoshme, pa të cilat nuk mund të mbijetojë asnjë
qenie e gjallë, kryesisht bëhet fjalë për ato me vetëdije njerëzore. Duke qenë
se këtë përparësi e ka prirje debuluese të zemrës së tij, ai dallon në
zgjedhjen e tematikës, edhe në shtjellimin e fabulës me kënaqësitë estetike që
i rrisin vlerat e tyre artistike. Praktikisht te tregimi “Meditim për një
profil të bukur” jepet peizazhi natyror dhe bukuria femërore si dukuri të
domosdoshme jetësore me efektshmëri të ndjeshme estetike. Te “rrëfimet e
Kapitenit” kemi përshkrimet bardhë e zi të realitetit më një ekzaltim euforik
ndjenjash dhe me ekstremitet e pezmatim pesimist, ku mendjelehtësisë fluturake
ia ndërpret vrapin përkujdesja e ndershmërisë. Ndërsa te “Dashuri e vonuar,
Hungarezja, Pengu i një gruaje dhe A më ke falur” dalin në pah dashuria
platonike e vonuar që gërryente ndërgjegjen, moralin dhe dashurinë bashkëshortore.
Pasi, kur burri gabon në cënimin e dashurisë e të marrëdhënieve midis çiftit,
gruaja duhet ta shohë shkakun te disniveli arsimor dhe te cilësitë e dallimet e
karakterit në fushën kulturale e shoqërore. Me qëllim që të njohë e mësojë se
si konceptohen e trajtohen me durim e pjekuri, logjikë të ftohtë e kulturë
qytetare e juridike veprimet arrogande e të dhunëshme dhe çarja e prishja e
unitetit nga secili bashkëshort. Kjo domosdoshmëri vjen nga nevoja parësore që
të luftohet në zanafillë nxitimi për krijimin e një lidhje pa patur kohën e
nevojshme të njohjes së gjithanëshme për të gjitha karakteristikat dhe kushtet
e cilitdo partneri me qëllim të mos bëhen zgjedhje të gabuara, por të ngjizura
me brumin dhe logjikën e dashurisë së pastër familjare. Kjo do të sjellë një
bashkëjetesë të qëndrueshme, në harmoni të kënaqshme dhe me lumturi të përherëshme.
Bashkëjetesa me
diversitete të ndryshme, larmishmëria kulturore-letrare dhe ajo gjuhësore janë
prirje të përgjithshme të kohës e të botës ku jetojmë. Prandaj në procesin
krijues ndjehet nevoja e ridimensionimit të disa treguesëve profesional gjatë
shkrimit të një vepre në cilindo zhanër qoftë, duke ruajtur linjat e
specifikave që duhen ndjekur për të dalur krijimi gjithnjë i mirëpritur. Mirëpo
kjo kërkon që puna krijuese të shihet si bashkëbisedim letrar me kohën e
shkuar, atë aktuale dhe me të ardhmen. Ky kusht i jep mundësi çdo autori t’i
futet një pune të lodhshme për të njohur e rivlerësuar të shkuarën me
problematikat e saja që të krijojë lidhjet e nevojshme me proceset e sotme
letrare, të cilat na ndihmojnë në interpretimin e drejtë të realitetit aktual.
Këtu po ndalemi në analizën e shkurtër të tre tregimeve, ku mbrujtja e
shtjellimi i lëndës së tyre letrare flet qartë për një domosdoshmëri dhe nevojë
të tillë që të mbahen para sysh në krijimtarinë e ardhme. Në tregimin “Ushtari
i dekoruar”, veç anëve të mira që theksuam më lart, vihet rè që mesazhi
kuptimplotë i vigjilencës e i gatishmërisë për të kryer detyrën me përkushtim
injorohet dhe ironizohet me një ilaritet nënvlerësues nga fjalët, dyshimi e
qëndrimi mosbesues i komandantëve, i banorëve dhe i të afërmeve të tij. Nuk
kuptohet pse i serviret lexuesit kjo mënyrë të konceptuari e të vepruari, duke
dashur të kritikojë organizmat e shtetit monist për praktikën e dhënies së
stimujve moral personave “merhumë e të mefshët”, të cilët sipas nëntekstit që
del nuk e meritokan një shans të tillë edhe kur u bjen rasti të kryejnë akte
trimërie?!. Kur vetë krijuesi na jep informacionin më të rëndësishëm pse i
ishte dhënë dekorata çobanit skraparlli me çiltërsinë e sinqeritetin e virgjër
të një të riu të pa zhvilluar si duhet nga kushtet e mundësitë e kohës që nuk
vareshin prej tij. Megjithatë ishte vigjilenca, gatishmëria e përkushtimi i tij
i lartë për detyrën shkaku që goditi veprimtarinë kriminale, duke sjellur si
pasojë jo vetëm mos prekjen e objektit, por edhe zbulimin e “armikut” që
vepronte aso kohe në atë rajon. Këndshmërisë ideoestetike nuk i pëlqejnë hijet
e errëta që ndjellin një dyshim të pamotivuar ndaj cilësive të shëndosha morale
që prodhojnë vlera të bukura artistike edhe me një tregim të tillë të shprehur
me një gjuhë të zakonshme dhe me mjete të thjeshta semantike. Përkushtimi krijues
ishte mirë të djersinte më shumë për të na e dhënë këtë përmbajtje të mbrujtur
me ide të bukura që dialogjet të përjetoheshin artistikisht nga fakti që tani
më ka fituar qytetarinë kombëtare, se rrënjët e heroizmit e të patriotizmit
mbijnë kudo në çdo pëllëmbë të tokës shqiptare. Êshtë mirë të mbahet parasysh
ndërtimi i një logjike më të shëndoshë artistike në raportet midis anëve të
jashtme dhe cilësive të brendshme të personalitetit të personazhit që niveli
ideokulturor dhe psikologjik i figurës së tij të dalin në harmoni më të plotë,
më të besueshëm dhe më të pëlqyeshëm estetikisht. Ndërsa në tregimin “Jakovin
duhet ta falin njerëzit...”, problematika na jepet me dritëhije të tjera me një
kuptim të ndryshëm e semplist të farseve të kontradiktave në gjirin e masave.
Zotërimi i një profesioni, i një detyre
ose i një funksioni nuk është mëkat, sepse ndryshe nuk mund të funksionojë një
shoqëri e arsimuar dhe e emancipuar. Për rrjedhojë nuk mund të kemi as shtet
dinjitoz ligjor. Por bëmat antiligjore e antihumane dhe antinjerëzore që i
kryen mbartësi i këtyre atributeve të ligjshme, përbëjnë një faj të rëndë
kriminal kur vërtetohet kryerja e tyre. Autori, si vëzhgues i hollë i
realitetit dhe me ndihmën e aftësive të tija profesionale juridike, zbulon pak
nga pak fajet e Jakovit të konsumuara në diktaturë kur ai shalonte
ekstremitetin e alergjisë klasore me hetimin dhe ekspertimin e shkeljeve të
ndryshme që vinin nga masat shtrënguese dhe represive të keqqeverisjes së
monizmit. Kështu na jepet natyrshëm me nota bindëse metamorfoza e karakterit të
këtij personazhi që dritëhijet e koncepteve dhe të veprimeve që shfaq ky “ish”
i dikurshëm me mashtrimet, tjetërsimin dhe denatyrimin e artikulimeve e të
marifeteve mafioze për ta shndërruar fytyrën e tij prej fajtori, në imazhin e
një “engjëlli” gjoja të pafajshëm. Dhe për t’i shpëtuar llogaridhënies juridike
për mëkatet e kryera përpiqet të krijojë iluzionin e pafajsisë dhe shanset e
riabilitimit të mundshëm të portretit të vruguar me bëma ndaj të pambrojturve,
pa shfaqur asnjë fije pendese dhe pa i kërkuar asnjëherë falje askujt. Prandaj
arsyetimet dhe veprimet absurde do t’ ia djegin tërë shpresat iluzive bashkë me
avenirin e zymtë për një kategori të tillë. Megjithatë mos përfillja e mos
mirënjohja e heshtur e ndershmërisë dhe e sinqeritetit kanë një cak kufiri të
lejueshëm, të cilit po ia sfumonin personalitetin çdo ditë pa ia hedhur sytë e
vëmendjes se ç’ bënte rrufjanllëku i prototipit që i kishte sosur ditët e
karrierës së mëtejshme. Pra, kemi të bëjmë me një prototip, ku mashtrimi
përpiqet ta paraqesë veten si model suksesi. Por kur nisën t’i bienë pendët,
filloi të vuante nga zilia e panegjerizmit, nga humbja e ekuilibrit psikik, nga
dalja jashtë kontrollit të logjikës dhe nga dëshpërimi se po i mohonin aftësitë
dhe të drejtat për të bërë karrierë. Nga kjo rezumè e shkurtër dalin idetë e
përmbajtja, dalin problemet për pastrimin e ndërgjegjes nga fajet e mbeturinat
e së shkuarës dhe kumtohen mesazhet koherente për vendosjen e drejtësisë pa u
vonuar ndaj shkaqeve të padrejtësive të diktaturës që njerëzit të çlirohen për
të mos mbetur pengje të së ardhmes. Dhe gënjeshtrat e kamuflimi i të vërtetës
mos të prishin unitetin e mos të cënojnë marrëdhëniet e reja shoqërore. Ky
është personazh real dhe jo i vetëm që po vegjeton në mjegullnajën e këtyre
dekadave pluraliste pa marrë atë që meriton, ndonëse narracioni rrëfehet me një
gjuhë të thjeshtë e të zakonëshme pa një figuracion të spikatur. Kurse në
tregimin “Punë fëmijësh” që në fillim të bie në sy nxitimi i një konceptimi
fluturak, se titulli i duhur i krijimit nuk është gjetur ende për idetë,
problemet e përmbajtjen e rëndësishme që ai shtjellon. Ndonëse ajo ishte një
nismë e nevojshme që të aftësoheshin njerëzit për t’u vetëmbrojtur, pakujdesia
rastësore e kthen në një aksident fatal që nuk duhej të ndodhte për një njeri
të pa përtuar dhe me një përkushtim patriotik. Boshti ideor i krijimit është
virtyti tradicional i faljes që kthehet në një farsë lidhëse me të shkuarën konservatore
të kanunit të prapambetur, të cilin shekujt e kanë lënë prapa si relike
arkivore. Nga mënyra e sipërfaqshme si shtjellohet dhe argumentohet kjo lidhje
me “nyjen” e tjetërsimit të karakterit të djalit të viktimës, të len
përshtypjen e gjetjes artificialisht të këtij mjeti artistik vetëm për hir të
nevojës së ekspozimit të shfaqjeve negative në personalitetin e disa të rinjëve
ose adoleshentëve në mjedise të ndryshme pas ’90-tës. Dhe për të kënaqur
kërshërinë e zgjatjes së fillit të intrigës letrare përpjekja synon të bëjë një
lidhje të paqenë midis vdekjes aksidentale të ushtarakut të rënë në krye të
detyrës me gjakmarrjen që nuk ekziston midis kësaj familje dhe oficerit që
drejtonte stërvitjen. Vërshimi i mbeturinave agresive me karakter të theksuar
ordiner bëhet shkak për të përgatitur terrenin (kushtet) e një krimi të ri fare
të paarsyeshëm jashtë çdo logjike njerëzore, kanunore e juridike. Dhe për të
justifikuar pamundësinë e kryerjes së kësaj gjëme, papritmas djaloshi vritet si
grabitës. Mosbesueshmërinë e kësaj farse trilluese larg të vërtetës e mbështet
ardhja dhe deklarimi i këtij lajmi tragjik nga motra e viktimës. Pasi nuk
kishte asnjë arësye apo faktor nxitës që ta detyronte të vinte në shtëpinë e
ish oficerit, për ta siguruar që nuk do ta shqetësonte njeri, meqë nuk kishte
borxh për të larë se kjo dihej shumë vjet më parë nga vendimi i drejtësisë. Për
sa sipër, fabula ngrihet në fantazinë e krijuesit e të lexuesit me një rrëfim të vakët e
detaje të rëndomta të panevojshme me ndonjë pasaktësi të tepërt lidhur me
keqsjelljet e ndonjë personi juridik në trajtimin e paligjshëm të fëmijës së
tij dhe lidhur me porositë imagjinare të gjyshes për të “ripërtërirë” një
miqësi që nuk kishte ekzistuar as para dhe as pas aksidentit të ndodhur në atë
fshat malor. Të gjitha këto kulmojnë me fjalët e fundit të tregimit për mos
asgjësimin e “armikut” imagjinar, të humbjes fatalisht të jetës së fakirit dhe
me tjetërsimin e personalitetit të jetimit të paedukuar apo të sjelljeve të të
miturit, të cilat përpiqen ta justifikojnë titullin e tregimit si një krijim i
zakonshëm me shije të vakëta estetike. Pasi nuk mund të quhet “punë fëmijësh”
aksidentimi i një të pafajshmi dhe as përgatitja e një krimi të ri që të
justifikojnë e mbështesin idetë dhe problemet e rëndësishme që ngërthen
përmbajtja e krijimit, duke qenë se syri e veshi i njerëzisë është mësuar me
dukuri të tilla në këto dy dekada. Prandaj kujdesi duhet të jetë i përhershëm
në përzgjedhjen e shtjellimin bindës të tematikës së krijimtarisë letrare. Meqë
jemi në përmbyllje të prozës tregimtare të këtij autori të talentuar, në
mirëkuptim me intelektualizmin e profesionalizmin e tij të dukshëm, sinqeriteti
i ndihmesës dhe jetëgjatësia e përvojës mendojnë që është e nevojshme t’u
ruhemi dhe t’u shmangemi ekzaltimeve panegjiriste të shkujdesjes në rreshtimin
e përmbajtjes së disa skicave në zhanrin e tregimit dhe të ndonjë artikulli
reçensional në llojin e hulumtimit shkencor të kritikës letrare për botimet e
ardhshme, se këto të botuarat e kanë mbyllur ciklin e publikimit të tyre ashtu
siç janë. Pasi te ndonjë krijim, zbërthimi
e shtjellimi i mesazheve dhe niveli e funksioni i tyre nuk e justifikojnë një
pagëzim të tillë as nga tematika e problematika, as nga struktura
kompozicionale e semantika stilistiko-estetike dhe as nga volumi i lëndës që
trajtojnë. Nuk është e mjaftueshme të kujdesemi vetëm për zgjedhjen e tematikës
problemore që prek shqetësimet e çdo kohe historike, por edhe ta mbrujmë e
ngjizim tharmin e frymëzimit duke i ndërtuar e shtjelluar gjerësisht me një
arkitekturë të bukur ideore nga ana estetike dhe artistike në kufirin e zhanrit
përkatës dhe duke i qëndruar sa më larg skematizmit shabllonist. Përmendja me
emra konkret është evidencuar si fakt ekzistues që priret drejt sasisë numerike
se sa cilësisë artistike, por meqë ato kanë shkuar te lexuesi me të mirat që
kanë, për anën tjetër të medaljes na duket i panevojshëm komentimi i mëtejshëm.
Megjithatë
te ky krijues prirja e shikimit dhe e trajtimit të problemit në mënyrë
dialektike me shfaqjet e jashtme dhe me thelbin e përmbajtjes, në vijimësi e ka
nxitur përgjegjësinë e detyrimit t’i pohojë opinionit letrar nevojën e
domosdoshme, se ngarkesat emocionale të frymëzimit e ligjërimit të tij poetik
në gjininë e prozës na kanë dhënë krijime të tjera me vlera të arrira artistike
që dëshmojnë për një talent premtues edhe në këtë fushë, si një autor punëtor e
këmbëngulës që e kërkon kudo në çdo fushë të jetës e në çdo cep të atdheut
fabulën e shqetësimeve të jetës për krijimtarinë e tij letrare. Duhet theksuar
se talenti nuk përton të gërmojë, meditojë e hulumtojë për tema më interesante
e më të rëndësishme, duke ndërtuar një arkitekturë kompozicionale më të gjërë e
më të ndërlikuar artistike në përmasat e zhanrit të romanit. Rezultante e këtij
konstatimi është fakti që gjatë kësaj periudhe na ka dhënë 4 romane dhe 5
vëllime me artikuj publicistik e recensione për libra të autorëve të tjerë, ku
spikat dëshira altruiste dhe përkushtimi njerëzor për afishimin e dallimeve
pozitive të krijimtarisë letrare në përgjithësi, veçanërisht për talentet e reja.
Tingujt e ligjërimit dhe format e stilizimit rendin nga sipërfaqja narrative e
thjeshtë pa afinitetin e përshkrimeve eseistike në thellsinë e brendësisë
ideoartistike të dialogjeve e monologjeve që zhvillohen midis personazheve,
duke u përhapur në formën e valëve të një liqeni malor me ujë të kristaltë. Ku
shpaloset prania e dukurisë konkrete të përjetimit të atij realiteti
ashpërsisht të hidhur që shpërbëhet para syve të lexuesit. Këtu autori bën një
lidhje konkrete e domethënëse midis formës arkitekturore të konceptimit të
lëndës letrare dhe mesazhit që përcjellë nëpërmjet episodeve të hidhura për atë
skajshmëri dramatike që përdornin strukturat mbikëqyrëse dhe ato të drejtësisë,
të cilat luftonin të mbanin më këmbë atë regjim që u përmbys nga vetë
shqiptarët, se ishte kalbur e gangrenizuar që në themele.
Në
këto romane që janë si binjakët “siamez”, se trajtojnë paralelisht të njëjtën
temë e të njëjtat probleme të atyre periudhave historike veç me emra të tjerë dhe
kompozicion e ngjarje të ndryshme të të njejtit sfond historik, Shpendi
Topallaj shpjegon konkretisht metamorfozën e një ideje të rëndësishme
filozofike. Atë të gërshetimit të ëndrrave me zhgjëndrrat, do me thënë të
simbolikës sinjifikative të idealeve me prirjen e theksuar të zhgënjimit të
papritur me pasoja të dëmshme, nëpërmjet përshkrimeve të thjeshta dhe kuptimeve
shtresore të lidhura estetikisht midis tyre. Këtu nuk kemi të bëjmë me
përmbajtje të njëjta që mbulojnë e as përsërisin njëra-tjetrën, por me vepra që
paraqesin anë të thelluara sa më të ndryshme të dy proceseve historike: të
luftës nacional çlirimtare dhe të sundimit të diktaturës moniste, nga të cilat
del fytyra e plotë e heroizmit vital të idealeve e heronjve të lirisë dhe ajo e egërsisë e skajshmërisë të luftës së
klasave. Kjo i ka dhënë kuptim të qartë logjik ideor dhe një miratim të
pranueshëm artistik zhvillimit të personalitetit të personazheve kryesorë të
këtyre romaneve, “Partizanit” të Gramozit dhe “Luanit” të kafazit, të cilët
veprojnë me bashkëkohësinë konkrete në vorbullën e ngjarjeve të ndryshme e
tensionale të asaj periudhe para e pas diktatoriale. Prandaj fabulat e veprave
ravijëzojnë dukshëm ironinë e fatit të heronjve të lirisë e të qindra të
tjerëve dhe zbulon qartë fytyrën e egër të alegorisë së ngjitjes së diktaturës
të glorifikuar në mënyrë pompoze sikur vetëm ajo ishte shpëtimtaria e
gjithçkaje njerëzore, duke i matur hapat e delireve të veta edhe me hyjnoren e
pakapshme e të paarritshme asnjëherë. Këtu del në pah alternativa e asaj kohe:
po ta kishe mirë e t’i bindeshe diktatit të partisë e të sistemit në fuqi do të
gëzoje të gjitha privilegjet dhe atributet që t’i jepte me thërrime, ose
ndryshe kritika e kundërshtimi sado i vogël apo i paqëllimshëm të ishin, do të
çonin në humnerat e ferrit të atij regjimi. Kjo është një vlerë e dukshme
ideoartistike e këtyre veprave si një mësim për të ardhmen e çdo klase politike,
pasi reminishencat e atyre koncepteve dhe praktikave tejet burokratike duken
edhe sot në lider apo klane të vogla monopartiake që parimet demokratike dhe
zëri i popullit të varfër u janë bërë barrikadë me përpjekjet për t’ ua frenuar
dufin dhe kufizuar dëmet e shfaqjes së tyre në praktikën pluraliste të jetës
politike e sociale të popullit tonë. Në jo pak raste vihet rè që po të jeshë
militant i thekur, po të mbashë anën ose t’i gjendesh vazhdimisht pranë
lidershipit partiak je më i mbrojturi, më i përkrahuri dhe më i përkëdheluri i
froneve të karrierës nga përkujdesjet dhe ndihma e politikës së partisë që
drejton. Pasi në jo pak herë parimet paraqiten të zverdhura diku në qoshet e
strukturave të administratës dhe jo vazhdimisht ua hedhin sytë me çiltërsinë e
ndershmërinë e domosdoshme të drejtësisë demokratike.
Êshtë
e nevojshme që këtu të theksojmë një veçori të krijimtarisë së shkrimtarit në
fjalë, pasi vetë ai nuk mund të ndahet e shkëputet nga vepra e tij, siç mund të
dëshirojë ndokush. Sepse jeta e krijimtaria e tij janë produkt i një realiteti
të parcelizuar i “këmishave të gjelbërta”, ku ka milituar pothuajse tërë jetën
i mbështjellur në lëvozhgën e lirisë së përgjithshme fizike duke pritur i
molisur e me ankth pikat e vogla të lirisë mendore e shpirtërore aty te
pozicioni i tij luftarak nën armë. Ky ndikim i gjithanshëm ishte një pengesë e
veçantë jo vetëm për ‘të, por edhe për krijues të tjerë të këtij profili, pasi
nuk mund të shkruanin pa mbajtur para sysh kontekstin politiko-censurues në
vartësi me rrethanat dhe me keqkuptimet e opinionit të kohës që të ndjeheshin
të mbrojtur nga diktatura. Mbasi në shoqëritë e paemancipuara plotësisht nga
ana politike e kulturore ka qenë dhe është gjithnjë më e vështirë dhe më e
rrezikshme të merresh me të sotmen. Prandaj lirinë e krijimit ai e ka fituar,
si shumë të tjerë nga goditjet dhe persekutimet familjare që ka përjetuar, pas
proceseve demokratike të viteve ’90-të, duke e lidhur atë me problemet e para e
pas luftës çlirimtare të popullit tonë, me konflikte e drama sociale, morale
dhe ekzistenciale të personazheve të shoqërisë e ushtrisë sonë. Në shtatë
tregime, në një novelë e në tre romane të shkruara prej tij me temë problemet
ushtarake, theksohet qartë një karakteristikë kryesore, madje shumë heroike dhe
patriotike e shqiptarëve (kuptohet në radhë të parë e efektivave ushtarake), e
cila ka të bëjë me gatishmërinë për të sakrifikuar gjithçka për mbrojtjen e
interesave dhe idealeve të vendit e të popullit të tyre. Ashtu siç theksonte
dikur ideologu italian Gjuzepe Macini, se “Gadishmëria për sakrificë...sipas
qëllimeve të larta njerëzore, është cilësi e popujve të pjekur historikisht”.
Për këtë arësye, ligjërimi i tij poetik në prozë e në poezi në veprat e
shkruara gjatë kësaj periudhe njëzet vjeçare, shfaqet si një risi e veçantë me
një kuptueshmëri të ndjeshme popullore dhe me larmishmëri stilistike që
reflektojnë vlera estetike, duke refuzuar artistikisht politikën e djeshme
moniste në fushën e trajtimit të kuadrit ushtarak dhe për disa probleme të
mbrojtjes, siç ishte ajo për bunkerizimin e vendit, që i masakroi pa mëshirë
shumë prej kuadrave të saj për absurditete të paligjshme. Akademiku i nderuar
Rexhep Qosja na sjellë në kujtesë një porosi të mençur për t’u mbajtur para
sysh, se “Lirinë e meriton vetëm ai njeri që di të nderojë edhe lirinë e të
tjerëve”. Megjithatë, si te shumë të tjerë, kujdesi është e nevojshme të rrisë
intensitetin e vëmendjes dhe cilësinë artistike gjatë mbrujtjes së krijimit
letrar që ngjizja e arkitekturës së ligjërimit mos të dobësojë kufirin e
kalimit të tij prej një forme në tjetrën. Do me thënë prej monologut a dialogut
në narracion e anasjelltas, ose prej tregimit në novelë apo në roman, deri te
larmia e figurshmërisë estetike dhe e intonacionit artistik me ndërhyrje e
përshkrime të stërzgjatura nga meraku për t’i thënë të tëra. Pasi rritja e
dimensioneve semantike rrit artikulimin figurativ: metaforik e simbolik,
krahasimor dhe alegorik ose realist e mitik, të cilët në mënyrë të pashmangshme
të çojnë në zhvillimin dinamik të procesit krijues të një vepre, duke
sintetizuar artistikisht retrospektivën e periudhës dramatike të terrorit
monist, pa kaluar në personalizime vetjake apo në teprime hiperbolike sipas
stigmatizimeve të urrejtjes: “hajde t’i biemë, se përbindshi i ngordhur ka
shumë borxhe për të larë!” Ky ekuilibër ideoartistik është i domosdoshëm të perfeksionohet
e forcohet kurdoherë nga secili krijues që ta ruajmë të pastër filozofinë e
qëndresës dinjitoze në përmasat e mbrujtjes dhe të shtjellimit të lëndës
artistike për çdo zhanër letrar.
Domosdoshmëria
e një krijimtarie vlerësuese na e çukit kujtesën që çdo shkrimtar gjatë
procesit krijues të ruhet shumë nga euforia kapriçioze e aftësive të zotërimit
të procesit konsumues të lëndës së grumbulluar dhe nga zagushia e panegjirizmit
artistik, sëmundje këto profesionale që vijnë veç të tjerave edhe nga dashuria
e pasioni që ka autori për personazhet e tij që të dalin sa më dinjitoz e të
besueshëm në arenën letrare. Pasi këtu përkitazi vihen rè shfaqje sado të vogla
të njerëzores në artikulimin e bëmave të këtyre personazheve shumë të
respektuar nga cilido për t’i paraqitur me një shkëlqim të fortë e ndonjë herë
edhe verbues, duke mos i marrë parasysh edhe gjërat që oreksi asimilues i
krijuesit i ka quajtur si të parëndësishme. Fjala është për një analizë të
hollë filtruese të anëve të ndryshme të çdo karakteri që të dalë në pah figura
e gjithanëshme e tij me ato që ka mbartur gjatë tërë jetës. Finiteti estetik
nuk ka të bëjë me ato që pëlqimi nuk don t’i ekspozojë, por vetëm me paraqitjen
sa më bukur të çdo dukurie me “pilulat e sheqerosura apo të hidhura” qofshin,
siç i përcaktojnë kriteret e artit tonë popullor. Këtu është fjala për dhënien
e informacioneve të gjithanëshme lidhur me marrëdhëniet kolektive që
zhvilloheshin përreth, që të dilnin nga goja e të tjerëve në mënyrë të
natyrshme përmes dialogjeve më të përpunuara e dinamike cilësitë e
karakteristikat, problemet dhe bëmat e personazheve kryesore. Pasi ata kanë
jetuar e punuar dhe bërë qëndresë të shkrirë mes pranisë dhe opinionit të një
mase të vetëdijshme njerëzish, kujtesa e të cilëve regjistron gjithçka
përcilindo, jo më për këta që ishin kuadra elitare të hierarkisë ushtarake të
mbarë vendit. Dhënia e rrëfimit vetëm nëpërmjet monologut narrativ në mënyrë
përshkruese ka paraqitur më shumë anën e jashtme të ndodhisë së ngjarjeve, se
sa atë dinamike të brendshme me shkaqet e saja që e kanë përjetuar vetë
personazhet, si bie fjala: ballafaqimet e rrokatat logjike e ideore, ndëshkimet
e vuajtjet prej dhunës juridike e hetimore që ka ushtruar mbi ‘ta qelia dhe
qëndresën e pamposhtur heroike për t’u bërë ballë keqtrajtimeve e veprimeve
makabre të ushtruara ndaj tyre. Ky abstragim shkencor estetik do ta këndellte e
çelikoste qëndresën patriotike të idealeve dhe të pafajësisë së tyre dhe do të
ndizte flakë emocionet, qëndrimin dhe mirënjohjen e masave për të mos u shuar
lehtë zërat e tyre në kujtesën e kombit. Sa bukur e domethënës tingëllojnë ato
pak ndërhyrje anësore pohuese e mbështetëse të personazheve kalimtare të
mjedisit rrethues në komunikim me “Partizanin” e Gramozit dhe me “Luanin” e
kafazit. Por pamjaftueshmëria nuk e davarit në përmasat e mundësive ekzistuese
agoninë, monotoninë e zymtësinë shpirtërore të tyre që inkurajimi i guximit
heroik të bënte një revoltë e kundërshtim më të gjallë e më patriotik siç ka
qenë në të vërtetë në ato kushte, ku i kishte katandisur dhuna antiligjore. Manovrimi
më i vëmendshëm kompozicional gjatë ngritjes së arkitekturës së këtyre veprave
për ta ndërtuar në këtë linjë zbulimin e botës së brendshme të personazheve, do
të shmangëte ndonjë hamendësim te ndonjë lexues i zakonëshëm për zhanrin
monografik të këtyre veprave. Mirëpo pavarësisht nga kjo dukuri
tekniko-profesionale që ka rrëshqitur gjatë procesit krijues, nga idetë dhe
problemet e rëndësishme të kohës në fushën e mbrojtjes dhe nga lënda e
mjaftueshme letrare e shtjelluar mirë me cilësi të dukshme artistike, autori me
të drejtë i ka quajtur romane, sepse të tilla janë dhe plotësojnë një boshllëk
të ndjeshëm si kontribut i vyer letrar në gjininë e romanit historik për këtë
periudhë njëzet vjeçare pas diktatoriale. Ana tjetër pozitive e këtij narracioni artistik është përshkrimi me vërtetësi i
shumë veprimeve luftarake të forcave të ndryshme partizane (apo pluraliste siç
mund t’i quajmë sot) gjatë luftës nacional-çlirimtare të bazuara në arkivat e
shtetit. Ato, ashtu siç i përshkruan ndonjë vepër historiko-letrare për atë
periudhë kohore, ndonëse ishin shkëputur nga formacionet e rregullta të
ushtrisë partizane prej drejtimit të keq e trajtimit hakmarrës të ndonjë
drejtuesi të luftës antifashiste, megjithatë nuk e kishin humbur busullën e
orientimit: luftën kundër të njëjtit armik për çlirimin e vendit, siç ishin ato
që komandonin nacionalistët patriotë, si trimi i Skraparit Xhelal Staravecka, heroj
i Malsisë së Madhe Prek Cali, ish komandanti i brigadës së Kukësit, Hysni
Lepenica në jug kundër forcave pushtuese italo-gjermane e ndonjë tjetër.
Hulumtimi i kujdesshëm i autorit ka hedhur dritë mbi mundësitë reale të
shfrytëzimit arkivor për ngjarjet që janë zhvilluar në atë kohë në teatrin e
luftës antifashiste, të cilat nga historiografia e mëparëshme janë paragjykuar
e anashkaluar pa u dokumentuar e përshkruar si të vërteta objektive të asaj
epopeje historike që përballoi populli ynë me ato mundësi, resurse dhe mjete
luftarake që dispononte. Pasi ato i kanë fiksuar, shënuar e dokumentuar në
arkivat e tyre komandat aleate që morën pjesë në luftën e dytë botërore dhe për
studiuesit tanë mbetet vetëm të hyjnë në ‘to e të gërmojnë me kujdes për të
gjetur dëshmi autentike për vërtetësinë e këtyre ngjarjeve. Këtu nuk është
fjala të ngrihet tani berihaj militant dhe të glorifikojë të vërtetat e asaj
kohe, duke tentuar ta bëjë të “pa qenën” si të “vërtetë” kohore pa ekzistuar
fare. Rëndësi vendimtare ka fakti që hulumtimi i paanëshëm i historianëve apo i
kriuesëve tanë erudit, domosdoshmërish ta centrojë e kundrojë sa më
shkencërisht peshoren e fenomenologjisë e të faktologjisë, për t’i trajtuar sa
më shkencërisht dhe interpretuar drejt parimisht e realisht ngjarjet e asaj
periudhe zulmëmadhe të popullit e vendit tonë.
Dy
personazhet kryesore të këtyre romaneve, “Partizani” i Gramozit dhe “Luani” i
kafazit me gjeneralët Gjin Marku e Petrit Dume, Sadik Bekteshi e Dilaver Radëshi,
Rrahman Parllaku e Halim Ramohito, Lym Keta e Atnand Qatipi, Gjule Çiraku e
Gjeli Argjiri, Asim Aliko e Mark Dodani, Alfred Moisiu e Ferit Zeneli e shumë
të tjerë, janë simboli i së vërtetës historike për lirinë e vendit nga
pushtuesit nazifashist dhe për rindërtimin, zhvillimin e mbrojtjen e tij me
dinjitet. Por edhe martir të fjalës së lirë dhe të mendimit ndryshe që të
forcohej mbrojtja kombëtare nga çdo rrezik i mundshëm, duke rezistuar ndaj
dhunës makabre të regjimit totalitar që tentonte të mbyste zërin e së vërtetës
me absurditetet e luftës së klasave edhe në gjirin e partisë e të forcave tona
të armatosura. Të dy romanet shuajnë paqësisht kufijtë kohorë dhe i kthejnë në
një fushë të kapshme filozofike për jetën aktuale. Prandaj këto janë një homazh
për elitarizmin e trimërisë, të patriotizmit e të humanizmit të asaj pjese të
shoqërisë shqiptare që u flijua për idealet jetike të lirisë e pavarësisë së
vendit në luftë me pushtuesit dhe me diktaturën, të cilat sot u japin
legjitimitet dashirave sublime që kujtesa njerëzore mos të harrojë asnjë herë,
por të luftojë për triumfin e virtyteve më të mira në mbrojtje të interesave të
vendit e të popullit që na ka lindur e rritur për t’i shërbyer deri në fund
çeshtjes kombëtare.
Durrës, Mars-Prill 2013. Pjetër Cara
