Intervistë me poetin
Kolec Traboini
Poeti Kolec Traboini
është nga ata krijues që shpreh shpirtin fenomenologjik me të gjithë qartësinë
e mendimit filozofik e artistik dhe me dhuntinë e njerëzores. Është autor i 20
librave me poezi, prozë, esé, ku përfshihen 12 vëllime me poezi, nga të cilat tre
antologji poetike me bashkëautorë, të mirëpritura dhe të vlerësuara nga kritika
e kohës, audienca e lexuesve dhe
dashamirësve të poezisë dhe letërsisë. Poeti Kolec Traboini është një ndër
lirikët më të zjarrtë të vargjeve lirike shqiptare i letrave shqipe, kjo
dallohet e ndjehet te vëllimet e tij poetike “Itaka Grua” dhe “Lule Pellazgjike”.
Gjithashtu pena poetike e Traboinit dallohet për tonin qytetar e intelektual, është nga zërat poetikë më të rreptë i
gjendjes sociale në stilin migjenian, kujtojmë poemën “Koha e prostitutave”
krejt e veçantë ne poezinë bashkohore e me një forcë të madhe në idetë e mjetet
shprehëse e emocionale. Në këtë intervistë poeti i vargjeve lirike shqiptare
Kolec Traboini na rrëfen udhëtimin e tij interesant në botën e artit, veçmas
asaj të letërsisë, ku sikundër edhe shprehet: “Gjithçka në art konsiston në
dashurinë për jetën, madje edhe kur në rrethana të caktuara për qëllime të
larta je i detyruar ta japësh atë”. Poeti në këtë intervistë bën një apel të
dhimbshëm njerëzor, për vlerësimin e
poetit Frederik Rreshpja, duke e konsideruar si një nga lirikët më të mëdhenj të
gjysëmshekullit të kaluar. Për më shumë ndiqni intervistën.
Bisedoi:Raimonda MOISIU
-
Nëse do të duhej të prezantoje veten para lexuesve si do ta bënit këtë. Do t’ju
pëlqenit të quheshit poeti, shkrimtari, kineasti apo gazetari Traboini?
Njeriu
i tunduar nga arti provon veten në të gjitha fushat, por kjo nuk do të thotë se
mund të stamposet me një mori epitetesh siç ndodh rëndom. Krijuesi është dalëzots
i shpirtit të vet, është njeriu në kërkim
të përhershëm të mënyrave dhe formave të shprehjes, në këtë sens nuk mund ta
vendosësh as vetëm në një kuadër se do të ndjehej ngushtë. Mes këtyre arteve ku
e shpreh veten, autori ka diçka që e dallon dhe ajo është fryma e tij. Poetët në
çdo gjini të shkruajnë, në çdo formë arti të shprehen, do të ndjehen si të tillë, sepse në të gjitha
do të interferojë ndjesia e thellë e fryma poetike, sinqeriteti deri në brishtësi.
Mendoj se e bëra përzgjedhjen...
- Atëherë le të fillojmë me frymën poetike, çfarë është me pak fjalë qëllimi dhe esenca e
jetës së një poeti?
Kur
nis e shkruan ai që duhet ta meritojë të quhet poet, ka bërë një marrëveshje me
vetveten e kjo është shfaqja e gjithçkaje që përjeton në shpirt para atyre që e
lexojnë. Mosrespektimi i kësaj marrëveshje, pra nëse ai që shkruan kërkon të bëjë
të mençurin, të diturin, të zgjedhurin dhe i fsheh trazimet brenda vetes, tregon se është bërë zgjedhje e
gabuar. Ky është ndryshimi mes poetit dhe atyre që shkruajnë thjesht se ua kanë
mësuar alfabetin. Poetikën mund ta mësosh në shkolla, por shpirti nuk i përfill
zanatçinjtë. Ai është si nëna që e krijon fëmijën në shtatzani pa e prekur një
herë me dorë. Nëse do të insistojmë një përqasje me mjeshtëritë do të isha i
detyruar të bëja këtë përzgjedhje: arti
poetik është si një kudhër kur rrihet
gjithnjë hekur i skuqur.
- Çfarë
mendime keni për poezinë; a mund ta perifrazoni atë; cili është raporti i
autorëve me poezinë; dhe sa në poezi
shprehet vetvetja?
Poezia,
lirika e shpirtit është
si qielli ku fluturojnë të gjithë zogjtë, ngjashëm qielli i poezisë është
hapësira ku fluturojnë të gjithë dëshirat sado mistike të jenë. Më së shumti është
i kaltër ...eh, po dhe nxin ngandonjëherë, dhe atëherë, mjerë zogjtë e
dashuruar mbetur pa strehëz. Për mua ka rëndësi
që të shpreh çfarë kam me shpirt me çdo kusht e në çdo rrethanë. Anipse edhe
vetë përpiqem të shpjegohem, të gjitha teorizimet mbi poezinë më duken veç
retorikë. Askush deri tani nuk i ka dhënë një definicion të saktë. Ka edhe
groteske të tilla kur ata që sapo kanë shkruar një tufëz vargje naive e kanë
botuar një librushkë nisin e flasin për mjeshtrinë e poezisë dhe i flasin
seriozisht në televizionet kombëtare. Mjerim i madh është kur media kultivon
injorancën.
Nëse
hedhim vështrimin jashtë, vë re se poezia amerikane është shumë e thellë në
mendime, por jo dhe aq në ndjesi. Përpiqem t’i njoh, madje edhe i përkthej herë
pas here për t’i kuptuar më mirë. Më i fuqishmi i të gjithëve në poezinë
moderne ishte ai që quhej poeti i ndyrë i rrugës me emrin Bukowski dhe unë e pëlqej
aq shumë, sepse as nuk do t’ia dijë çfarë thonë për të, i thotë gjithë botës
intelektuale akademike : “Shko
tej!". Të tjerët janë ndryshe.
Ai është më shumë europian, sepse është pinjoll i një babai gjermani përzier me
grua polake. Unë i kam jetuar të dyja edhe Amerikën edhe Europën dhe them se arrij
të dalloj ndryshimet mes tyre. Poezia amerikane është temperamenti amerikan, të
vetmin revolucion të vërtetë në poezi e kanë bërë brezi e Beat Generation. Të tjerët, përjashto Bukowskin, që e thamë më
lart, janë më të qetë. Poezia amerikane
është jeta amerikane. Madje Xhim Morrison ka më shumë temperament se shumë
poetë të atij vendi të madh që natyrisht lind gjigandë në proporcionet e veta.
E kjo më bën të mos çuditem që kur u shfaq Khalil Gibran me poezinë e tij
mistike arabe, e pritën si një perëndi në qiellin e poezisë e prozës filozofike
amerikane e cila i pranon prurjet e artit nga gjithë bota dhe shpesh bëhet
frymëzuese e saj.
- A mund të ndahet
poezia nga autori në gjykim estetik në sensin - poezia është frymë, autori
është trup?
Sado të përpiqemi t’i ndajmë, vepra dhe
autori janë të ngjizura të njera-tjetra. Autori mund të ndërrojë jetë, por ka
jetën e dytë brenda veprës. Simpatia për veprën, do apo nuk do, të çon në
simpatinë drejt autorit dhe e kundërta. Më ka lindë një problem i kësaj nature
kohët e fundit kur nisa të merrem me një libër mbi poetët “Kujto Poetin”.
Mendova gjatë dhe pasi e shoshita me veten time vendosa ta lë jashtë autorin
Farudin Gunga. Dikush mund të thotë se i ndjeri ka qenë poet i mirë, por unë
kam mendimet e ndjesitë e mia. Ai mund të ketë qenë poet i mirë, por më i mirë
se për ne shqiptarët mund të ketë qenë për serbët të cilëve u shërbeu me
devotshmërinë e një skllavi. Çfarë më duhet mua retorika atdhetare kur i fut
thikën pas shpine popullit tënd. Kësisoj
mendoj se nuk ka një prerje me thikë të veprës nga autori. As vdekja e
autorit nuk e ndan atë nga vepra e tij. Po të kërkoni me vëmendje në atë çfarë
shkruhet në vepër do ta gjeni autorin patjetër. Nuk mund të ketë Iliadë pa
Homer. Nuk mund të ketë Ana Karenina pa Leon Tolstoj. Nuk mund të ketë Migjen
pa vargje të lira as vargje të lira jashtë Migjenit.
- Kur shkruan poeti a është në idenë se veprën e vet po e lë në një kohë pas kohës së tij, të djeshmen e përcjell në të nesërmen si testamenti i tij shpirtëror për botën?
Fort e vështirë të gjykohet prej këtuhi
për çka do të jetë e ardhmja e asaj që shkruhet sot. E këtë që nuk kanë arritur
ta dinë edhe mendjet më të shquara të botës ku po e dimë ne... Porosia e Kafkës
ka qënë të digjet vepra e vet. Kjo tregon shumçka. Profanizmat janë të huaja për
letërsinë. E në fund një gjë duhet kuptuar. Kur flas për autorë, nuk kam
parasysh mish e gjak e kocka e vese, por diç tjetër që mishërohet brenda veprës
së tij. Por më shumë se tek e ardhmja poeti është tek e shkuara. Mendoj se kohët
tek poeti nuk vdesin, veçse shtresëzohen në memorien e tij e në vargjet që
ndonjëherë ngrenë krye me nostalgjinë e kurrmoskthimit. Sa më e largët të jetë
koha, aq më i prekshëm bëhet shpirti njerëzor që e kujton atë. Poeti këtë
nostalgji e ka të fuqishme ndaj më së shumti arti i tij nuk është kurrgjë tjetër
veç kthim me fytyrë nga fëmijëria.
- Vetë poeti a mishërohet si një dramë kundërshtie
me realitetin ku shpesh gjen mospërputhje, shprehja revoltës për qerthullin ku
jeton me botën e deziluzionit, poeti a është një ndeshje mes mundësisë e
pamundësisë që kurrë nuk ka mundur të përfundojë?
Eshtë e vërtetë që njeriu ka në thelb
tragjizmin sepse lind pa e kuptuar se si e pse dhe vdes me dhembje - e këtë
destinë të shuarjes me dhembje e mbart në vetvete tërë jetën. Por në segmentet
e jetës ka edhe hapësira të trëndafilta. Ka çaste kur njeriu nuk mendon as
lindjen e as vdekjen, veç çastin që jeton dhe në ato çaste i duket vetja i përjetshëm.
Për ta krijuar këtë efekt qoftë dhe artificialisht shumë a pak përdorin
elementë nxitës e delirues. Të vetmit janë poetët që nuk kanë nevojë për këto
lloj stimulantësh, sepse ata dehen edhe pa pirë. Po t’i referohemi Platonit,
dishepullit të Sokratit, “poezia është e folura
përçart e perëndive”. Mesa duket edhe Platoni jetonte me të tilla ndjesi
marramendëse që të jep magjia e krijimit. Apo flas tani edhe unë përçart?! Një
zot e di... Por gjithsesi për poetët ka një dënim tjetër që e përjetojnë tërë
jetën. Flas për të vërtetët. Ata jetojnë në fund të detit, kanë fatin e perlave
zhytur në mes të algave e myshqeve të mediokritetit. Por gjithnjë vjen një kohë
që dalin në dritë të diellit, të paktë në të gjallë të tyre. Të shumtët as nuk
arrijnë të shohin rreze dielli. Pas vdekjes dalin njerëz pasionantë perlash, që
i nxjerrin nga thellësia e detit, i vënë
në qiell dhe i quajnë yj. Kavafis a nuk ishte në këtë fat? Ai nuk arriti ta
jetojë madhështinë e vet. Bodleri më shumë i shkoi jeta nëpër gjyqe dhe pas
vdekjes pushtoi botën. Kafka ishte një njeri me një jetë të mbyllur mizantropi,
pa sukses, pa lavdi, pa dashuri, pa asgjë që ta ngrohte në shpirt e mbasi vdiq
miqtë e artit dhe kritika letrare e ngriti në atë qiell ku është edhe sot e kësaj
dite. Cesar
Vallejo, Abraham Mendoza
ishte poet peruan
që botoi vetëm tre libra me poezi gjatë jetës së tij, përkundër
kësaj ai është konsideruar si një
nga novatorët më
të mëdhenj poetikë të shekullit
të 20-të dhe për të gjitha gjuhët. Thomas Merton e ka quajtur atë "poeti më i madh universal si
Dante." Gjithçka mbi të pas vdekjes. Edhe Migjeni ynë tragjik po ashtu. Homeri do të thoshte se
fatet e poetëve i lozin perenditë, ta zëmë si me Odiseun, nga lufta në fitore
dinake, në stërmundime ku humbi gjithë shokët dhe u kthye në Itakë me kërrabën
e bariut dhe pas kësaj u harrua, sepse pas kalimit të mundimeve që përbëjnë
tharmin e artit çdo gjë në lidhje me Odiseun nuk ka më vlerë. Imagjinata mbi të
është murrëtyer. Kurrfarë vlere të mëtejshme nuk do të kishte arti mbi të, ndaj
dhe pasi e kthen Odiseun në Itakë, Homeri e braktis edhe më tej e lë në harrim.
Poeti i madh e di ku fillon e ku mbaron misioni i tij në një vepër.
- Ju keni shqipëruar mjaft poetë të huaj në një
libër që keni në dorëshkrim “Nga Safo tek Bukowski”. A ruani mendimin se
shqipërimet veçmas poetike mund të rishqipërohen nga autorë të ndryshëm për
shkak se shpesh këto shqipërime janë shumë larg poezive në origjinal?
Ruaj
mendimi që edhe shqipërimet mbajnë vulën e kohës, të nivelit të shqipëruesit e
disa faktorëve të tjerë që me kalimin e dekadave anashkalohen. Por dua të them
diçka për shqipërimet poetike temë të cilën e kam trajtue edhe në një bisedë
televizive. Gjatë viteve të rinisë kur rrëmbenim e lexonim çdo gjë, padyshim
edhe poezitë e shqipëruara i kishim në preferencë. Por ashtu siç jemi
mrekulluar nga ca shqipërues, ashtu dhe jemi zhgënjyer nga të tjerë, sepse kemi
lexuar poezi të autorëve të mëdhenj dhe thonim: “si qenka i madh ky poet me këtë lloj poezie, të varfër në shprehje, me
shumë celebrale se emocionale”. Ma do mendja se kanë qenë përkthyer nga
njerëz që e kishin poezinë larg vetes. Dhe vazhdoj të mendoj se poezinë mund ta
shqipërojnë bukur ata që shkruajnë vetë poezi.
-
Si i vlerëson raportet e qeveritarëve shqiptarë me poetët dhe artistët në
përgjithësi?
Nëse
e keni fjalën për afinitetet e qeveritarëve mediokër me këngëtarë “thesi”, ato
vërtet janë një mrekulli dhe shtetarët shpenzojnë para pa hesap ndërkohë që për
poezinë nuk japin asnjë cent. Por, edhe paradokset vazhdojnë të pafundme në
atdheun tonë ku poetët ndjehen jetimë, ka raste kur ndonjë njeri që nuk ka qenë
e as nuk mund të bëhet kurrë shkrimtar, të lartësohet e miklohet deri në qiell nga qeveritarët për një libër politik që është thjeshte një
mballosje, si një thes me 700 arna që mban brenda eshtnat e një të vdekuni, e kështu
autori po na ngjet jo pak me plakën Nicë që në mënyrën më të llahtarshme ia përplas
tufën e kockave të kolonelit Z, priftit dhe gjeneralit.
- Pas dy dekadave a ka mundur të shpëtojnë letërsia
nga hierarkia e e konsoliduar e një sistemi të ngurtë dhe a vazhdon letërsia të
mbetet viktimë e mentalitetit të real-socit?
Mjerisht
ne ende dhe sot e kësaj dite nuk po shpëtojmë dot nga skematizmi i mendimit mbi
letërsinë e aq më tepër poezinë. Ca njerëz dinë të shkruajnë, por nuk dinë çfarë
thonë, ca tru të ngelur brenda skemave të shabllonizmit të para dy dekadave.
Kur duam të shpëtojmë prej kësisoj klasifikimesh a klishesh me idhuj e mite,
biem prapë në të njëjtën skemë kur përmendim dy emra X apo Y, duke u nisur nga
preferenca vetiake apo shtetare. Dhe kështu mbetemi aty ku ishim dhe harrojmë
se poezia është një pyll me drurë të mëdhenj e të vegjël dhe bukuria nuk matet
kurrsesi me dimensionet e trungut. Zot na shpëto prej mendimeve të kalcifikuara
e sindromave të real-socit që krijonte idhuj e duke mos patur kurrfarë mëshire
a bonsensi nuk përtojnë ta na i imponojnë në kokë përdhunshëm.
- A mund të na thuash një poet që vjen e kalon
modestish e lë pas një vepër poetike të admirushme larg të gjitha skemave dhe
hierarkisë së sajuar që më shumë shfaqet si piramidë tiranie për poetët?
Do të përmend disa emra poetësh që i kam
njohur personalisht dhe e admiroj krijimtarinë e tyre si një thesar kombëtar i
artit shqiptar.
- Frederik Reshpja që e konsideroj
lirikun më të madh të gjysmës së dytë të shekullit që shkoi, e kam njohur, kemi
punuar bashkë në Kombinatin e Drurit në Shkodër. Kemi qënë një grup letrarësh të
rinj asokohe në Shkodër që e mbanim si idhullin tonë letrar. Eshtë një mjeshtër
i madh, një shpirt i kulluar, një dlirësi e pashoqe në poezi dhe tipik - i burgosur nga diktatura dhe i
anashkaluar nga demokracia që edhe poetët përpiqet t’i inkuadrojë në klane
politike. Frederik Reshpja i përbuzi të gjithë ata shtetarë e nënpunësa
rrangallë që e lanë në gjendje të mjerushme në fundin e jetës. Por ai ishte e
mbeti një zog shiu, një yll në qiellin e poetikës, një diamant i lirikës shqipe
anipse edhe sot e kësaj dite bëjnë sikur nuk ka ekzistuar kurrë. Ka një rrugë në
Tiranë për një poet që ka qënë deputet e militant partiak, edhe një shkollë në
Shkodër po ashtu. Mirë kanë bërë që i kanë vënë, por nuk ka as rrugë e as
shkollë me emrin e Frederik Rreshpës që i përbuzi pushtetet të cilët janë bërë
strehëz batakçinjsh, spekulatorësh dhe njerëzish pa asnjë meritë, që nuk kanë
dhënë asnjë kontribut për këtë vend e për këtë popull. Kështu mund të them edhe
për poetin tjetër të shquar shkodran Zef Zorba.
- Ndoc Gjetja, të cilit i kam bërë një
cikël fotografish në Athinë 1993, ato foto që botohen në të gjitha gazetat dhe
unë e kam quajtur edhe në ese “Poeti me
fytyrë Krishti”. Nëse e jetërsojmë shembëllesën e mirësisë së Krishtit tek
një njeri krijues, ai ishte poeti Ndoc Gjetja.
- Madu gjithashtu, Jamarbër Marko, të
cilin e njoha në fakultet si bashkstudent në gazetari, por edhe në Kinostudio kur
e sollën të punonte punëtor në mirëmbajtje pas dënimit. Ishte një poet i çliruar
prej të gjitha skemave që ia zënë frymën poezisë. Ky mund të mos jetë një prej
korifenjve që disa trumbetojnë me të madhe, por ama është poet i vërtetë...çfarë
duhet të jetë ambicja e çdo poeti. Kush lufton të jetë i parë e kthen qëllimin
e jetës në luftë karrigesh, por vendin e vet si poet e ka humbur.
- Çfarë mendimi keni për kritikën letrare
bashkohëse; a ndjehet dhe sa ndihmon ajo në evidentimin e vlerave letrare?
Ju
keni të drejtë që pyesni dhe pyetja juaj mbart një shqetësim, por unë do ta
formuloja pyetjen më të drejtpërdrejtë. A ekziston kjo kritikë? Në një bisedë
që kam bërë me të ndjerin pedagogun tim,
Adriatik Kallulli, kohë para se të ndërronte jetë, për të cilin mund të them ishte i vetmi
kritik pasionant e serioz i letërsisë shqipe, kemi diskutuar edhe problemin e
mungesës së seriozitetit në kritikën letrare e cila sot shfaqet si
mosekzistente, apo që e shet lëkurën fort lirë. Dhe ky është një shkak që më
bën fort skeptik në vlerësimet apo kritikat që aty-këtu shfaqen më së shumti
për hir të interesave materiale. Sot recensionet lavdëruese të vetquajturve
kritikë po bëhen me para e kësaj të shkretë paraje po i përkulen edhe shumë nga
ata që pretendojnë të kenë tituj shkencorë. Këto janë precedentë të rrezikshëm
anipse ndokush ka mendimin se nga mediokriteti nuk i vjen e keqja letërsisë.
Kjo ka një të vërtetë, por ama po vëmë re një fenomen tjetër, mediokrit nuk
mjaftonë të jenë prezentë me veprat, por kanë nisur të bëhen agresivë, po kërkojnë
të dalin në krye të punëve, të vetshpallen me tituj të mëdhenj ndërkombëtarë, të
cilat i kanë blerë nëpër ca instutucione fantazmë e spekulative deri në Amerikë
(se edhe bota i ka këto fenomene). Organizojmë madje edhe manifestime masive
mediokriteti që ndonjëherë rrokin edhe pëlqimin institucional të shtetit duke e
kthyer krijimtarinë poetike në një kaos të vërtetë. Mendoj se autorët seriozë
nuk duhet të bien në këtë praktikë që tashmë është në modë, ata nuk kanë nevojë
për paterica kritikësh pa personalitet. Nëse me kritikë mendohen këto lloj recensionuesish-lavdemëdhenj me pagesë, atëherë me të drejtë e plot gojë
do të themi se kritika letrare nuk ekziston.
- Ke lindur në Shkodër
të cilës i ke thurur shumë poezi plot dashuri e nostalgji, po Shkodra a të pret ngrohtë a ke zhvilluar ndonjë
veprimtari poetike apo filmike në këtë qytet ku arti shqiptar mund ta
konsiderojë djepin e vet?
Do të kisha dashtë të mos më bëhej kjo
pyetje. T’u bëhej atyre që drejtojnë veprimtaritë artistike në Shkodër prej të cilës veprimtaria ime letrare dhe
kinematografike nuk ka sesi të ndahet. Ju kujtoj filmat e mi të hershëm “Kol Idromeno” dhe “Marin Barleti” të çmuar për vlera në rang kombëtar. Por edhe kohët
e fundit kam krijuar film montazhet “Martirët”,
“Martin Gjoka”. Esetë e mia për Shkodrën janë pjesa më e mirë
e publicistikës sime nëpër vite. Ndërsa poetikisht Shkodra ka qenë e mbetet
burimi i frymëzimit tim. Nga dy vëllimet me poezi botuar në 2012, një kapitull
i gjerë me titullin “Ode për Shkodrën”
i kushtohet marrdhënieve të mia shpirtërore me qytetin tim të fëmijërisë. Madje
hyrja në vëllimin “U dashka të dal natën
vonë” titullohet “Poetika e
fëmijërisë” në rrugën Badra.
Më vjen keq të them se nuk jam ftuar në
asnjë lloj veprimtarie letrare dhe artistike. Eshtë zgjedhja e tyre, por unë
kam qenë e mbetem një krijues shkodran. Këtë lloj trazimi shpirtëror që ma
sjellë ky indiferentizëm më ka nxitur të shkruaj një ese “Pellazg i mbetur pa atdhe” të cilin e kam botuar në hyrje të vëllimit
me lirika “Lule pellazgjike”. Nëse
drejtuesit e kulturës në një qytet të tillë me emër të madh nuk marrin mundimin
as të lexojnë çfarë shkruhet për qytetin e tyre kjo është pjesë e përgjegjësive
të veta, por kjo nuk më çudit kur shoh se varrin e Kol Idromenos në Rrmaj, që
duhej të ishte vend pelegrinazhesh për artistët shqiptarë të mbarë botës e kanë
lënë në mënyrën më të mjeruar. Kur me kolosin shqiptar të artit sillen kështu, ç’presin
të tjerët?!
- Ju si krijes i ardhur
nga djepi letrar i gegnisë, çfare mendoni për një kondradiktë që po vjen
gjithnjë e më shumë në evidencë, raporti mes Gjuhës Standarte dhe asaj
Gegnishte?
Natyrisht
edhe sikur të mos dua, kësaj pyetjeje nuk mund t’i shmangem. Për çdo shkodran është
një plagë anashkalimi, o më mirë shkelmimi i gegnishtes, çfarë më vjen ndërmend
se me këtë po duen të shkelmojnë edhe artin që ka lind në këtë djep të gegnisë.
Ka një shprehje të njohur "Uthulla e fortë then enën e vet". Kapë pas
ksaj rrfane, na duket se kjo përkon aq bukur me gjuhëtarët e Tiranës që
idhnohen nga se nuk po duen me e afrue të bukurën, gegnishten tonë as në
fjalor e as në sintaksë e i gëzohen veç një Drejtshkrimi të cunguem e Fjalori
mjeran, që më shumë e turpëron se e nderon Gjuhën Shqipe, sepse në leksik ka 35
mijë fjalë që po të pjestohen me 6 (sepse 6 fjalë janë veç me termin parazit -
kooperativë, që nuk e përdor ma kurrkush prej alergjisë kooperativiste),
atëherë përfundimi krejt mjerueshëm na del se jemi në kufinjtë e 6-10 mijë
fjalëve në rrënjë shqipe. Që pra mbrothësia e përparimi ynë për t`u qarë me
lotë: gjuha ma e vjetër me rranjë e degë tek
pellazgët, në ilirishte e mandej,
po na shfaqet si ma e varfra gjuhë në Europë, e kjo falë gjuhëtarëve të
epokës pa lavdi. Në aspektin tjetër ka shumë dëshira me u largue ma shumë
se me u afrue. Meqenëse unë jam në rrah të ernave se shkruaj edhe standart, por
edhe në gegnishte në ca poetika të veçanta, ndjehem vërtet keq. Në këtë rast
nuk më pëlqejnë ekstremet, më pëlqen bashkimi e bashkësia gjuhësore, afrimi e
jo largimi. Më pëlqen Kristoforidhi me Mark Shalgjatin e tij, "Prite, o
Gjin!"... E nëse e hap këtë temë përsëmbari jam gati me shfry tan dufin
tem edhe kundër njënës e tjetrës palë....Tue e tërhjek litarin dy palët e duke
mos lëshuar asnji përçik, gjasat janë litari të kputet. E kujt i vlen kjo?
Kurrkujt. Sot
nuk ka ma asnjë shkak që të ngulmojmë me frymën e imponimit të dhunshëm edhe në
fushë të gjuhës, e cila kurrsesi nuk guxon të bahet fushbetejë klanesh,
krahinash, partish apo ideologjish shterpë, aq ma tepër fushë përçarjesh
jug-veri.
-
Autor i 20 librave nga këto 12 me poezi duke përfshirë krijime tuaja, por edhe
përgatitjen e tre antologjive poetike, “Balada e largësive”, “Kujto poetin” ,
“100 poetë për dashurinë” të cilët janë pritur shumë mirë, me ndonjë zë
ndryshe, ku konsistojnë mendimet që parapëlqejnë zgjidhje të tjera?
Fjalët
e mira gjithkujt i pëlqejnë, por autorët e një albumi a antologjie gjithmonë
preferojnë të dëgjojnë më shumë ata që bëjnë vërejtje e t’i specifikojnë ku
rrahin ato; a janë në sensin konstruktiv apo thjesht si rezultat i një hatërmbetje
apo shprehje kritizerësh. Dikush arriti në vërejtje për antologjitë me shkakun
se kishte dhe autorë që kanë jetuar e shkruar në kohën e diktaturës dhe kanë
paguar haraçin e tyre ndaj atij sistemi prandaj duheshin anashkaluar. Problemi
qëndron se kur autorët këndojnë poezi për dashurinë nuk ka pse të kemi dert se
kush asht ky apo ai, kush është nga pikpamja ideore, gjinore, racore, fetare. Mund
të thuhet se ka qënë komunist edhe Neruda, por i dhanë çmimin Nobel. Sepse veç
ideve kishte dhe talentin e një gjeniu. Edhe Ricos i madh kështu ishte, por
është një kollos në poezi për t’i hequr kapelen. Po kështu edhe Nazim Hikmet,
ca thonë edhe Lorka...Po çfarë t’u bëjmë se shkruajnë bukur?! Se i bie të bëjmë
atë që ka bërë diktatura, “unë të dua ty
nëse ti do partinë time”. I shkreti letrar Gjik Kuqali vdiq me një ideal të
rremë. Ky është një revansh, që nuk ka të bëjë me artin dhe artistët e vërtetë.
U dashkan vënë krijuesit e asaj kohe në karaktinë. Dhe përse? - për poezitë e
dashurisë. Le t’i dënojmë për poezitë e servilizmit, por jo për ato të dashurisë.
- Eshtë dëgjuar edhe ndonjë zë se nuk mund të
hartohen përmbledhje të tilla ku krahas autorëve të huaj qëndrojnë dhe autorë
shqiptarë.
Çfarë janë këto tabu?! Pse ne shqiptarët
të mos kemi guxim t’u afrohemi sinorëve të botës poetike. U hapën kufijtë fizikë
e u dashka të vëmë kufinj në kulturë? Nëse ne kemi për veten këtë konsideratë të
mënjanimit, të vetizolimit për më tepër të inferioritetit, çfarë duhet të kenë të tjerët për ne? Nëse
deri më tani nuk paska patur një konceptim të këtij lloji, pse ca zëra kritikë po nguten t’i frenojnë
krijuesit që të konceptojnë edhe buketa
të kësaj natyre sot dhe në të ardhmen. Në art njihen edhe format
eksperimentale, anipse ndoshta kanë edhe rriskun e dështimit. Bota nuk ecën së
prapthi. Ka plot arritje me shkëlqim, por kurrë nuk ka reshtur kërkimi. Da Vinci, Michelangelo
dhe Rafaello, ajo dritë hyjnore në art në qiellin e njerëzimit nuk u bë dritë
verbuese për të ndaluar e për të mos ecur më tej, përkundrazi, brezat që erdhën
më pas, duke parë se ajo mënyrë konceptimi kish arritur përsosmërinë e nuk mund
kurrkush të ngjitej më lart, atëherë pra, zgjodhën rrugë të tjera. E në këto kërkime
nëpër rrugë të tjera nuk ishte fort e lehtë, ta zëmë Karavaxhio, që guxoi të
marrë prototipa nga rruga e t’i vinte në vend të shenjtorëve, pësoi tërë të
zezat për hir të artit të tij të papranueshëm nga mentaliteti i kohës, u dënua
me vdekje në mungesë dhe vdiq në mizori. Dihet fati i nudove të Boticeli-t, përfunduan
në suva e u zbuluan pas shekujsh. Bodleri e kaloi jetën nëpër gjyqe për “Lulet e së keqes” sepse nuk ia pranonte
pseudomorali i kohës në të cilën jetonte nën pretekstin se cënonte moralin. Jo
gjithmonë një formë rrok pëlqimin. Po ku është thagma në këtë album, libër
xhepi modest që nuk ka asnjë pretendim tjetër veçse të rinjve t’u afrojë poezi
dashurie. Nuk kemi asnjë paramendim kush është autor i madh a i vogël, madje ky
koncept për mua që po shkruaj këto radhë është absurd. Gjithsekush ka atë frymë
e shpirt që ka, në këtë album kurrkush nuk përfaqëson rrymat apo epokat, as
gjigandizmin a gjenialitetin e vet, por thjesht ndjesinë e tij të thellë për
dashurinë. Dikush e koncepton artin si një oborr mbretëror, e drejtë e
gjithkujt, por kjo nuk na pengon ta konceptojmë si një lulishte publike, me
plot lule të ndryshme nga gjithë bota e ku fija e barit nuk ka pse turpërohet,
sepse ka edhe ajo bukurinë e vet. Mendoj se skematizmi i mendimit qoftë dhe në
fushën e botimeve nuk bën gjë tjetër veçse na atrofizon, na ndrydh, na pret
inisiativën. Më shumë se skolaresk le të jemi praktikë, le të guxojmë.
-
Tek ju si autor shfaqen dukuri të tilla, në një aspekt jeni demaskues i rreptë
i gjendjes sociale, ndoshta ndër zërat më të rreptë në poezinë e sotme duke
ecur në gjurmët e migjeniane si tek “Koha e prostitutave” ndërkohë jeni ndër
lirikët më të zjarrtë, kujtoj vëllimet “Itaka grua” dhe “Lule
pellazgjike”. A i konsideroni këto
kundërshti të pazakonta në gjendjen emocionale të një poeti? Dhe cili mendoni
se do të jetë vendi Traboinit në letërsinë shqipe?
Nëse
poeti do të kishte në gjoks një copë shkëmb e jo një det, do të ishte e
panatyrshme sepse çdo tronditje e madhe do ta thyente atë. Por poeti është si
deti. Përjeton stuhi të mëdha dhe gjithçka nga thellësia i nxjerr në breg.
A e keni vënë re ç’ndodh me detin të nesërmen
e ditës me dallgë të mëdha. Vjen qetësia. Vjen një ditë e bukur. Deti në
horizont kalon nga a kaltra në blu në një vijë të drejtë. Ai të bën magji e ti
dashurohesh me të.
Mbaj
mend nga fëmijëria se për shitësin ku merrnim ushqime me listë, thonin ai sot është
me mot të keq dhe nga ky shkak atë ditë do të përjetonim urinë. Apo ai sot është
me mot të mirë dhe ishim të sigurtë se do ta ngopnim barkun mirë. Kohë fëmijërie
e varfër që do të më çonte më pas në shtëpinë e fëmijëve jetimë në Shkodër.
Konceptet poetike mendoj se qëndronin në vizionin e njerëzve që më rrethonin në
fëmijërinë time dhe kjo në një mënyrë a një tjetër më ka injektuar në natyrën
time ndryshueshmërinë e motit.
Gjithçka
qëndron tek pasioni, dashuria e zjarrtë për të vërtetën, për njeriun, për natyrën,
dhe urrejtja po aq përvëluese për çdo gjë që e pengon apo dëmton të bukurën, që
shkatërron jetët njerëzore. Gjithçka në art konsiston në dashurinë për jetën,
madje edhe kur në rrethana të caktuara për qëllime të larta je i detyruar ta
japësh atë.
...Vendi
im është në poezinë time, në librat e mi. Aty e ndjej veten mirë. Të tjerat
janë vetëm ambicje gjallnorësh që vjen një ditë e shuhen bashkë me njeriun. Poetët që nuk janë më në
jetë nuk grinden për hierarkitë letrare. Nuk kanë më luftë bërrylash, as çmime
të marra me tarafe. Përtej daljes së arkeotipit nga skena, poetin e përfaqëson
poezia e tij. Mirë keq, çdo gjë është
kryer. Gjithçka ka kohën e vet; lindja, adoleshenca, marrëzitë e rinisë dhe
dashuria çmendurake me artin, endacakëria nëpër botë, sistemimi i shpirtit në
vargje e libra si testament dhe... këmbana që bie për të mbyllur kapitullin.
Për një gjë duhet të mbetet i qetë e i
kthjelltë çdo krijues, koha për vlerat e stisura është e pamëshirshme.
Intervistën
e realizoi
Raimonda Moisiu
No comments:
Post a Comment