Ne, këtu poshtë.

Tregim

Faruk Myrtaj

Shtëpitë ishin përballë njera-tjetrës. I ndante vetëm një përrua. Gjithçka tjetër ishte simetrike. Natyra, dy kodrina, prerë prej rrjedhjes së një përroi midis dhe, në të dy anët, të njëjtat pemë, drurë, pasuri. Pjerrësira, nga të dy anët, kullonte butë-butë në përrua. Edhe toka përqark shtëpive ishte e njëjta. Në të dy krahët, një numër pothuaj i
njëjtë mollësh, hardhish, dardhash, kumbullash, arrash, fiqsh, kajsish, shegësh, goricash, xinxifesh, lisash, shtogjesh, ferrash, drizash, këlkazash dhe, aty më poshtë, buzë përroit, bostane, shalqinjë dhe pjepra, domate, speca, bamje, patërxhane, kunguj. Në oborrin e secilës prej shtëpive, kishte një pus me ujë të ftohtë. Gjatë verave të nxehta, uji aty mund të pihej si ilaç. Harmonia midis njerëzve është gjithnjë më e vjetër se mosha e të gjallëve. Harmonia është punë natyre. Vazhdimi është në të vërtetë një lloj harmonie e përjetësisë së natyrës. Më duhet të ngul këmbë në atë që sapo tregova: edhe peizazhi më i thjesht i fshatit, do të duhej t’i shfaqte të dy kodrat, ndarë nga përroi i përhershëm. Peizazhisti doemos duhet të bëj që flora, fauna, ujrat, dielli, rrymat e ajrit dhe hëna e netëve, të gjitha sa ofron natyra, të jenë të njëjta, për të dy anëkodrat, ku ngrihen endè shtëpitë e tim-gjyshi, Isa Malëshovës dhe të atij tjetrit, Bari Livadhit. Kurrë s’kishin këmbyer fjalë për keq. Natyra e njëjtë bën ç’mund t’i afrojë e t’i lërë në paqe njerëzit. Deri në çastin kur sekush ndërhyn që natyra e natyrës dhe natyra e njeriut të kërcënohen nga njera-tjetra. Askush nuk di të thotë saktë se si nis ndarja. Fëmijët e ndjejnë prishjen e të rriturve: u bëhet loja e vështirë. Kështu ndodhte edhe me ne. Njeri nga fëmijët isha unë. Në lojën me top prej lecke, dukej se hynin të rriturit dhe ne fillonim e grindeshim. Fëmijët e Livadhëve ma shanin gjyshin. Me fjalë që nuk ishin fëmijësh. Përballë lukunisë së Livadhëve, merrja topin dhe krisja e ikja, duke u betuar vetëmevete se nuk do të kthehesha më kurrë të lozja me ta. “Mirë ia bëtë Malëshovës!” u thoshte Bari Livadhi, nga brenda gardhit të tij. “Lëri, të flasin! Ti mos e prish! Prapë, me ty do lozin ata!” më thoshte imgjysh. “Me fëmijtë do lozësh, jo me mua! As me Bari Livadhin!” Ç’të bëja me këtë gjysh?! Më vështirë e kisha me të, se sa me fëmijët e Livadhëve: pas dy apo tre ditësh më ikte inati, zbrisja i pari në fushën buzë përroit, përplasja topin dhe pas dhjetë minutash niste loja. Me Livadhët e Bariut! Virusi i gjyshit, mbase që atëherë më është injektuar: “Bota bën të sajën, njeriu bën të tijën! Ato gjëra që janë në dorë të robit, robi duhet t’i bëj. Të tjerat janë në dorë të tjetrkujt! Me to s’kemi pse ngatërrohemi ne, këtu poshtë! Të mirat që na vijnë, s’mund të na i hiqte dot njeri,
por edhe të këqiat që na vijnë, hak i kemi!” Imgjysh kishte bërë shkollë, andej nga lindëte dielli. Diku, ku thuhej se një gur rrinte varur në qiell. I kthyer, pas shumë vjetësh, gjyshi kishte nisur të shëronte njerëz. Mbaj mend mirë. Kam parë me sytë e mi një grua që ngjitej si mace në trarët e shtëpisë saj. Një tjetër kthente përmbys tenxheret e kusitë. Gjyshi shkoi, e zbriti nga trarët, kurse ajo tjetra i ktheu tenxheretë dhe kusitë në rendin e vet. Një ish-ushtarak të lartë e
nxorën nga çmendina, me firmë: njerëzit e tij e mbajtën gjyshin, një muaj në konakët e tyre, deri sa ushtaraku u ndërmend. Erdhi vetë, pastaj, deri në fshatin e timgjyshi. Vite më vonë, bashkë me vëllezërit e tij, ushtaraku erdhi në varrimin e gjyshit. “Ka vdekur im-at!” tha njeriu i shëruar. Ishte rikthyer në karierë. Gjyshi ishte çudia jonë e përhershme. Vetëm për pak çaste na përkëdhelte. Ca sekonda të shkurtra! Rrallë na puthte, por edhe puthjen e kishte të çuditshme! Ia ndjenim buzët në faqe, por asgjë më: një prekje, një fshikje dhe aq! Motrave tona, mbesave të tij, u zgjaste vetëm dorën! Ato hiqeshin mënjanë: Hajde, bëni tutje, merruni me punët tuaja! Na shtynte, me duart e tij si të zbardhta, me vështrimin si të tretur, kush e di ku, por kurrë nuk i zemëroheshim, për këtë ashpërsi: a i mërziten nënës së tyre zogjtë e vegjël, kur klloçka i largon për pak çaste nga vetja?! Arrinim tek gjyshi plotë dëshirë, edhe pse dinim gjithçka që do të ndodhte atje. Do të na fshikte faqet me buzët si të ngrira dhe pastaj do të na thoshte: shkoni dhe hipni në pemë. Kokrrat e pjekura i hani për vete, të papjekurat i sillni për ne këtu! Shkonim, hanim ndonjë kokërr, mbushnim shportat dhe ktheheshim fluturim. Të gjitha i bënim si në një garë të vërtetë: nxitimthi, që të vinim e të uleshim përballë pamjes së heshtur të gjyshit. Tërë dëshirë, të rrinim sa më gjatë aty. Duke vështruar fytyrën e tij të bardhë, të pashprehje, të qeshurën e lehtë që i llamburiste në sy e buzë. Mezi prisnim ta dëgjonim kur i bënte nënës sonë pyetjen e përhershme: “Po ç’kemi andej nga qyteti, ndo një gjë?!. Mirë e kemi Mao Ce Dunin? Po Kinën e Madhe dhe Popullore, mirë e kemi?!” Përgjigje nuk priste, por pyetjen e bënte gjithnjë. Pastaj, si për tu bërë ca më i kuptueshëm, gjithnjë shtonte pyetjen tjetër, gjithnjë e njëjtë edhe kjo. As për të nuk priste përgjigje, por nuk haronte ta bënte: “Po këta të Mëdhenjtë e Tiranës, mirë i kemi?!” Im-at dëgjonte e qeshte. Mbytyrazi, duke vështruar herë-pas-here nga nëna. Vetëm pasi të bëheshin këto pyetje, ne fëmijët pranonim të zbrisnim shkallët e verandës dhe të niseshim përsëri për tek pemët. Por dihej se nuk do të bënim më tutje se fundi i shkallëve, pa dëgjuar edhe pyetjen e tretë. Këtë pyetje nuk e bënte gjyshi. Pyetjen e tretë e bënte im-at. Pasi gjyshi pyeste për Mao Ce Dunin e Kinës së Madhe Popullore dhe të Mëdhenjtë e Tiranës, babai i bënte atij të njëjtën pyetje. Gjithnjë atë. As babai nuk kërkonte përgjigje. Madje ne besonim bënte pyetjen e tretë e bënte babai, ngaqë gjyshi u linte radhë edhe të tjerëve, për të mos e tepruar vetë. “Xha Bariun, mirë e kemi këtej?!” “Ja tek e kemi!” ia bënte gjyshi. Duke treguar andej matanë, në kodrën tjetër. Të gjithë ne të vegjëlit kthenim kokën andej: Bari Livadhi atje ishte, përballë! “Sa herë vijnë njerëz këtu, Bariun e kam atje! thoshte gjyshi, me buzën në gaz. Por s’e ka me të keq, jo! Del në sofa e bën sehir. Ka hall i gjori mos kam ndonjë hall unë! Rri në gadishmëri ai!” Bariu ishte atje. I bënte sytë filxhan për të parë ç’bëhej përballë. Sikur rrezikohej të vdiste, pa marrë vesh cilët ishin njerëzit që vinin tek gjyshi. Dhe, thua e mbante gjallë kurioziteti, për të marrë vesh përse kishin ardhur ata njerëz! Dihej se, sapo të ardhurit hynin në shtëpinë e gjyshit, Bariu nisej për diku tjetër. Edhe Gjyshi e dinte këtë punë. Po nuk mërzitej kurrë nga kjo! “Lereni në punën e tij!, thoshte. Janë të gjithë në këtë botë: edhe ëngjëlli edhe shejtani. Secili bën punën e vetë. Me ne njerëzit i bëjnë punët, me kë t’i bëjnë! Mos u bëni merak ju për këto gjëra...Mirë e kemi Mao Ce Dunin thatë ju, apo jo?! Kinën e Madhe dhe ata në Tiranë t’i kemi mirë, pa me Bariun e rregulloj vetë unë!” Edhe kur tek gjyshi shkonim ne, që Bari Livadhi na njihte, ritualin e kryente: dilte në verandë, ulej në bisht, dhe vështronte këndej. Kur kishte diell të fortë, vinte edhe dorën mbi sy, si strehë. Orë të tëra mund të rrinte ashtu, kur dyshonte se kishin ardhur njerëz të panjohur për të: kërkonte të merrte vesh, nga mënyra se si të ardhurit takoheshin me gjyshin, ç’ishin këta njerëz, nga vinin, përse, a kishte lidhje ardhja e tyre me vesin e pandreqshëm të Isa Malëshovës për të marrë e dhënë me hijet? Gjyshi i ftonte të ardhurit të uleshin, ulej edhe vetë, gjithnjë i urtë e buzagaz, por sytë i shkonin tek Bari Livadhi. E dinim vigjilencën e fqinjit përballë, dhe si fëmijë, trishtoheshim. Gjyshi nuk ndjehej mirë ato çaste. Zinte e pëshpëriste nëpër buzë ca fjalë që, edhe ne të vegjëlit, i kishim mësuar përmendësh: Hiqe tutje, shejtan, hiqe! Shiko punën tënde, o njeri, ç’ke me jetët e të tjerëve?! Mbaronte qerasja, gjyshi i pyeste për Kinën e Madhe Popullore, për të Mëdhenjtë e Tiranës, dhe i ftonte të ardhurit të hynin në dhomën e ndenjies. “Më mirë brenda. Në shtëpi rri melaqeja, jashtë rri e vështron shejtani. Shejtani i përroit! Ne kemi punën tonë, ai të tijën!” Ne fëmijët mbeteshim jashtë, por e dinim ç’ndodhte: gjyshi me të ardhurit hynin, Bari Livadhi nisej. Për diku. Gjyshi e dinte për ku, por nuk na e thoshte. Gjyshi im shëronte njerëz. Ofroj dëshminë time unë. E kam parë me sytë e mi. Shëronte me libër im-gjysh. Kërkonte faqen e të sëmurit dhe lexonte. Në libër shënohen të gjitha, thoshte ai. Pa libra njeriu nuk është njeri. Prandaj njeriu shkruan libra, prandaj edhe lexon ato që kanë shkruar të tjerët. Ai që lexon libra, shton edhe diçka nga vetja. “A ka ndonjë gjë atje lart?!”, e pyesja, duke treguar qiellin. I flisja me zë të butë, duke e përkëdhelur, që gjyshi të mos prekej nga pyetja ime. E dija se kurrë nuk bërtiste, dhe kurrë nuk këshillonte grindjen. Porosiste të mirën. Edhe po s’e bëre të mirën, mos bëj të keqen, thoshte ai. Nëse s’arrin të bësh të mirën, të keqen e ke në dorë të mos e bësh...Njeriu përgjigjet për të keqen, jo për të mirën. Të mirën e bën për veten, edhe kur duket se e bën për të tjerët. Të keqen e bën për të tjerët, tjetër se i del edhe për veten. Gjyqi vetëm për të keqen na bëhet, gjyqi i fundit. Të mirën e bëjmë nga që Ai, që është e nuk duket, na ka bërë njerëz. “Po Bari Livadhi?!” “Ah, lere ta haj livadhin e tij edhe ai! Nuk e bën dot të mirën, i gjori, atij i ka rënë në pjesë të bëj të keqen...Nuk ia vlen të bësh gjyq për Bariun! Po ata në Tiranë, Mao Ce Dunin, mirë i kemi, thatë ju, ë?! Ata të kemi mirë ne, pa me Bariun e rregulloj vetë unë! Këtu e kam, edhe ditën, edhe natën atë!”” “A ka gjë...atje lart?”, e pyesja prapë unë. Kurrë s’më përgjigjej për këtë pyetje. Por as nuk më zemërohej. I shtohej edhe një dritë më shumë në sytë dhe e kalonte fjalën në tjetër vend. Por pa përgjigje nuk të linte ai. Përgjigjen e merrje më vonë. Në një bisedë tjetër. Një ditë tjetër. Njeriu përgjigjet përditë, çdo çast. Përgjigjet përpara vetes, thoshte ai. Po të bëj kështu, përgjigjet edhe përpara të tjerëve. Ai, atje lart është, nëse besojmë që është. Ne këtu poshtë, jemi për të, nëse ai na ndjen që jemi të tijtë. Kur bëhemi të tillë, kur të besojmë në të, atëherë bëjmë mirë, shërojmë njeri-tjetrin. Nuk shërojnë, as ilaçet, as nuskat, as recetat e mjekëve, as perisi që kërkoj unë! Kur s’kemi besim, jemi të sëmurë, të gjithë. E ke ndërmend të keqen? Vjen e të gjen ajo! Po ku di Bariu nga këto punë?! Kur ndodhte të hapej dera, unë gjeja rast e hyja brenda. Gjyshi më shihte por nuk bëzante. Nuk përzinte kënd. Fëmijët jo e jo. I ulte të ardhurit përballë, ulej në shilte dhe hapte librin e madh. U kërkonte emrat në libër. Më dukej se kërkonte edhe emrin e sëmundjes. Kur ua gjente në libër, u premtonte shërim. Gjithnjë fliste me zë të ulët, a thua bisedonte me dikë që ishte aty por s’dukej. Sikur donte të dëgjonte veten, për të verifikuar ç’u thoshte të tjerëve. Mbase përpiqej, diçka të mbetej sekret, edhe për ta. Më dukej që gjyshi s’e ngrinte zërin që të mos arrinte deri tek veshi i Bariut, në anën tjetër të përroit. Ndonjëherë më bëhej se gjyshi kishte frikë mos Bariu merrte vesh sekretet e të ardhurve, të cilat vinin dhe i rrëfenin tek ai nga që besonin. Besonin tek libri i madh që u lexonte. Tek Ai, që është e s’duket, që është dhe ne e besojmë të Madh e të paTjetër. Njerëzit dilnin për të ikur. Gjyshi i përcillte tëposhtë, deri tek ura e vogël mbi përrua. Sikur bënte kujdes t’i ruante prej shejtanit. Atje ndahej me të ardhurit për herë të parë, si me të njohur të vjetër. Vetëm sa qafohej. I shoqëronte me sy. Priste sa hidheshin matanë urës dhe vetë merrte udhën për tu ngjitur kodrës këtej. Hidhte një hap dhe priste. Pastaj hapin tjetër dhe priste prapë. Bari Livadhi sigurisht që do t’i fliste. S’mund të ndodhte ndryshe. Kollaj të prishej rregulli i kësaj bote?! Më në fund arrinte zëri nga ana tjetër e përroit. “Mirë je, o Isa Malëshova?!” “Mirë është njeriu, po të jenë mirë edhe të tjerët. Kur u ktheve që andej?!” “Këtu kam qenë unë, ku të shkoj tjetër? Erdhën miq tek ty, ë?! E po, mirë thashë me vete, çoç do therë Isa Malëshova, do teprojë ndonjë kockë edhe për ne fukarenjtë! Po ty miqtë si të vijnë, ashtu dhe të ikin!” “Dera ime është hapur, për ata që më duan dhe për ata që s’më duan!” “Mos e thuaj atë fjalë or’vëlla! E gjen mortja, atë që pret të keqen tënde! T’i vetëm mirë ke bërë...I vdekshin kalamajtë atij që...!” “Leri fëmijët ti! Po hajde lart e ha ndonjë gjë, se të është tharë zorra!” Bari Livadhi i vihej menjëherë pas. Vetëm një gjysëm hapi pas tij. Dhe pa pushuar së foluri. Gjyshi e dëgjon e qesh me vete. Zjarrit digjet, edhe kur fusim dru të njoma. Kështu thotë me vete. “Hardhi kam edhe unë, por ato të miat janë tharë fare, Isa Efendi! Ujë u hedh, tokën njëlloj e kemi, një përrua na ndanë, por as dardhat, as mollët, as pjeshkët e mia, as rrushi im, nuk është si të tuat! Ç’është kështu me mua?! Shih si vetëtijnë kokrrat e pemëve këtej, ë?! Po kjo e zezë ime kështu?!” “Në përrua është parë i pa udhi, Bari. ka Bari Livadhi!” Bari Livadhi nuk bën gëk. As kundërshton, as pohon. Rri aty, në Mos bën fole nga ana jote?!” “Ç’punë kam unë me shejtanin, ë? Po ti s’e hape që s’e hape njëherë atë librin për mua! Ta di edhe unë ç’është nxirë e ç’është shkruar në fletën e jetës sime...” “Po ta dij ç’është, njeriu vret veten!” i thoshte gjyshi zë-ulët. “Gjithnjë më bje në qafë mua ti! Jam pa shkollë dhe s’ti marrë vesh ç’thua!” Arrijnë atje lart dhe gjyshi thërret gjyshen. E ngrè zërin, sikur të ketë ardhur ndonjë mik i madh. E ëmbëlson zërin, sikur beson se po i jep ndonjë lajm të mirë. “Dil moj, ku je?! Të ka ardhur Bari beu! Ku je moj, t’u thafshin këmbët, dil se ka ardhur miku të na nderojë shtëpinë!” Nga brenda dëgjohet e qeshura, pastaj zëri i gjyshes dhe ja tek shfaqet. Del tek shkallët me duart të zëna. Një pjatë me mish e pilaf, tjetrën me ëmbëlsirë. “Nga e dije ti që s’ka ardhur për mik Bari Beu, por për të ngrënë, ë?! Mirë bëre, po sillja këtu poshtë, tek mezhda! Këtu jemi më mirë ne. Edhe bëjmë muhabet, edhe shohim ç’bën bota! Kush kalon në rrugë, e ka ngarkuar mirë kafshën apo jo, me çfarë e ka ngarkuar...Njerëz të gjallë jemi, edhe Bari Livadhi njeri është. Robi prandaj i ka sytë. Edhe veshët, prandaj i këmbët e gjyshit, si fëmijë. E kam parë kur i binte në gjunjë dhe kërkonte t’i puthte këpucët. Gjyshi e shtynte tutje. Këpucët, gjyshi i pastronte vetë. Me dorën e tij. “Nuk dua të m’i pastrosh këpucët, jo! Ti vetëm mos m’i bëj pis!” “Unë të bëj këpucët pis ty? Edhe këtë ma thua?!” “Se ku shkon ti, andej, nëpër zyra, ata më thërrasin dhe unë duhet të shkoj, apo jo?! Se qeveria është edhe imja, apo jo?! Shkoj dhe më bëhen këpucët pis. Rruga e perëndisë e ka baltën, jo se e hedh ti kur kaloj unë, apo jo?!” “Jo or’ jo, s’e ke nga unë...Shteti le t’i rregulloj vetë punët e tij” “Shteti mbase ka qejf t’i bëj të gjitha vetë. Edhe shërimin e njerëzve. Por jo të gjitha janë punë shteti. Janë ca gjëra që shteti as mund, e as ka pse i merr përsipër. Tjetër kush është i ngarkuar t’i bëj këto punë...” “Nuk heq dorë nga Ai atje lart ti Isa Aga!” “Edhe ti s’heq dorë nga zyrat, Bari Efendi?!” “Të kanë gënjyer! Që kur më dhè për të ngrënë, radhën e fundit, s’kam shkuar më! Të betohem për fëmijët...!” “Mos i ngatërro fëmijët në punët e tua, qafir! Ç’punë kanë fëmijët me ty e me mua! As për kokën tënde mos u beto: ul kokën aty dhe hà. Hà që të kesh fuqi e të vesh prapë në Zyrat e Shtetit! Atë bëj!” “Jo Isa Efendi, jo! Nuk kam shkuar më atje...Për kokën time të them...” “Hà ti, hà! Dhe shko prapë atje, se Shteti nuk rron dot pa ty. Ah, qyq, or’ qyqi ti! Shteti të dëgjon ty, por më dëgjon edhe mua. Po ti shko prapë, shko! Por një herë, ha, mos u fryfsh! Ha, të kesh fuqi për të shkuar, por edhe të kthehesh që andej!” “Të betohem! Për kokën time e të fëmijëve, s’kam për të shkuar më...Sot e tutje, m’u thafshin këmbët, po dëgjove që kam shkuar atje!” “Kush po të thotë ty të mos shkosh atje?! Unë të them hà njëherë, pastaj shko! Kurrë mos t’u thafshin këmbët, se s’kam ngê, as fuqi, të të ngre në krahë e të të çoj vetë deri tek Shteti. Se për të shkuar, prapë do të shkosh ti. S’të rrihet ty! Ku je ti moj, o e zonja e shtëpisë! I mbaroi thelat ky, mos ka mbetur ndonjë kockë aty?! Po pati mbetur, hidhja t’a hajë se ka edhe punë të tjera i biri i botës, nuk do rri me ne ky!” Gjyshja dilte e shtonte diçka në pjatat e Bari Livadhit. Ai vazhdon të haj, sikur s’ka ngrënë kurrë. Ha, sikur ha në shtëpinë e vetë. Sikur pjesa këtej përroit të jetë gjysma e një të tëre, siç ka qenë dikur, pjesë e natyrës, përpara se përroi të gërryente midis. Ha, deri në nginjie. “Boll më...” thotë dikur, duke mezimarrë frymë. “Ha, tu bëftë gjak e dhjamë!” i thotë gjyshi. “Ku vajte moj...?!” i bën zë gjyshes. “I mbaroi pjatat ky i mallkuari. Sillja këtu tenxherenë. Këputja kokën ndonjë pule dhe sillja këtij të fryhet, e të marrë fuqi për të vajtur deri tek Shteti. Mblidh edhe ca fiq, ca arra, nja dy ftonj, ca kumbulla, mbushi edhe një shportë me rrush, sillja t’i marrë me vete, merhumi. I janë tharë të tijat, shpirtkalburi! Mirë veten, po merr më qafë edhe fëmijtë e vetë.” Ne fëmijët e përcillnim Bari Livadhin deri poshtë tek rruga, një lloj sikur bënim me ariun kur e sillnin arixhinjtë. I shkurtër, dëndur e rrumbullakosur edhe më nga të ngrënët, tundej e shkundej gjatë ecjes, sikur të ishte i dehur dhe i çalë. Bari Livadhi zbriste në përrua dhe, pikërisht atëherë, gjyshi kujtohej dhe e pyeste si e kishim Kinën e Madhe Popullore dhe ata, të Mëdhenjtë e Tiranës. “Nuk heq dorë nga ata lart, ti Isa Aga, jo!” “As ti as unë, na marrë e mira na marrtë!” ia kthente Gjyshi.