Saturday 23 April 2016

FYTYRA ATDHEUT


Ismet TAHIRAJ

FYTYRA ATDHEUT
-Musa Hotit-

Ti ishe dhe do te jesh
Ai oguri i pa thyër,
Cipë e zanafillës ,që në filles
Kurrë e plasariturë,dhe kobure
Kudo në brez.

Ti shtjeve më një plumb
Siç te tha orakulli,
Dhe heqe nga tre fantazmë
Me këlbazë ngjyre,atdheut.

Ti nuk  kishe të ndalur
Nuk te joshi as paraja,
Ti veç llamburisje 
 Dirtë
Anëkend shqiptarizmës.

E kurrë s’bëje vaje 
Veç vepra heroizmi.

Motet ngarendnin nën rrota hekuri
Po ti nuk u përmbyese nën to,
As që të arrinin aso kohe
Diellit i the,shkrep mbi shkrepa
Dhe gjenezën e bëre,jo
Gjenzë do si do.


Dhe prarpë një natë të errtë
Mortja të korri ,sertë...

       Bulec 2015



UDHËS I DHE
Blerim i shtrydhurë
Në pasqyerë,
Kërcnushëm
Kot i flet vetvetës.

Udhës  i dhe 
Udhë te keqe.

STINËT
U lëvarën buzë varë
Si bryma në luleshtrudhe

U thinje si dje
Si mbrëmë.

Ec e mos korrik barazime

Lojë intime.


TESTAMENT
Yber I qelbur
Që ra bunar.


Mos vë
Çikrikë.

Është shtrëngatë
Është e gjallë.


Fyt t’i
Prenë kapilarët.

RRENG I FJALËVE
Qoftë kjo mizë
Prej mali .
Qoftë ky krimb 
prej zalli
qielli është përflakur
përrallë e pleqve 
është përgjakur.
Me rrymë biologjike
Me gjinj kozmopolite
ky krimb
Prej zalle,
Rreng i fjalëve 
Prej mëhalle

Tufë me poezi

Sokol Demaku
            
         Tufë me poezi

DETI  PLAK

Kjo lundër  imja,
Udhëton  në detin e trazuar.
Nëpër valët e zemruara,
Të detit plak.

O ti det, o zemrak,
I trazuar nga pak,
Kujdesu të lutëm,
Për mua se jam  plak.

O det i kaltër,
Me shumë avaze,
Shumë vëllezer të mi,
Kërkova të  mi falje.

Të bëra lutje,
Por  jo me shkrim,
O det i hapur,
Kujdes shpirtin tim.


FATI


I adhurojë ëndrrat,
Në tokën e njomë,
Aty ku fshatari hedhë farën,
Aty ku njeriu gjënë të lashtën rrënjë.

I adhurojë ëndrrat,
Në këtë tokë të njomë,
Kur njeriu prehet,
Me zemër e shpirt.

Po pse kjo jetë,
Është vetëm një fytyrë,
Si mostër,
E zhveshur nga jeta.

I adhurojë ëndrrat,
Në tokën e thatë,
Por e kotë se koti,
Njeriu është i pa fat.





E KUJTOJ

E  kujtoj gushtin,
Shëtitjen buzë detit,
Zhegun e verës,
Freskinë e detit.
E ndjej ne shpirt,
Këtë freski,
E ndjej këtë aromë,
Që e mbaj në gji,
Është aromë jete,
Që shëron plagë.
E ndjenë këtë çdo mërgimtar,
I kujton mbrëmjet,
Buzë detit të qetë,
Kaltërsi çdo kund..
Jetë e gjallëri,
Që çdo kush ka lakmi,
Shetita buzë detit ,
Mblodha ca guaca,
Kujtova të kaluarën,
E pash të ardhmen,
Në kaltërinë e detit,
Shijova aromën,
Ndjeva gjallëri,
Në vargjet e mia,
Hetova në fytyrë,
Lotët e mi,
Që val më rodhën,
Si rreke shi.



NJË NATË

Edhe një natë po vjen,
Por me siguri se unë as ketë herë,
Nuk do gjejë folenë time,
Sepse unë udhëtoj, udhëtoj në pakthim.

Tani në mua krijohet frika,
Zemra ime rrahë vrullshëm,
Por trupi nuk dëgjon,
Dhe unë nuk kuptojë asgjë.


NJË FYTYRË


Një fytyrë,
Një ndjenjë,
Në maskë me maskara,
Një kutizë e botës,
Me njëmijë ngjyra.


KUJTIMI

Në korridoret e kohës,
Erërat shushuritëse,
I pëshpëritin dashurisë sonë.
I ndjejë fjalët e tua,
Në labirintin e zemrës sime,
Ku ato kanë bërë vendin,
Në valvulet e saj.
I ndjejë fjalët e tua,
Të vijnë drejt e në zemrën time,
Dhe të më rrëmbejnë mua si një valë,
Ato dehin të gjitha shqisat e mia,
Dhe atëherë më bënë,
Që të ndjejë atë,
Që ndodh brenda.
Kujtimi lë përshtypje,
Si një shenjë zjarri,
Që djegë shpirtin tim.


ZËRI I KËNGËS SATE

Dua te prekë ëmbëlsinë e jetës,
Buzëqeshjen tende të ëmbël,
Ndjenjën e dashurisë sonë,
Në mendimet e natës së vonë.

E adhuroj flladin vjeshtor,
Që përcjellë dashurinë tonë,
Mes mendimesh trazuar më kaltërsi,
Në ujërat e detit që fundosem lehtë.

E adhuroj këtë natë,
Me ankth në shpirt,
Pse larg nga ty e dashurë,
Në errësirë kam mbet.

E dëgjojë zërin e këngës sate,
Që dashurinë ajo thërret si e marrë.
Je shumë afër edhe pse larg,
Jam në ankth, kam frikë mos te humbas! 


NDIHMESA E NERMIN VLORA FALASCHIT NË FUSHËN E STUDIMEVE ANTROPOLOGJIKE DHE ETNOLOGJIKE



Nga MSc. Albert HABAZAJ*

Kam emocion e ndihem krenar që jam këtu, në Akademinë e Shkencave të Shqipërisë, që të kumtoj për Nerminin, dijetaren me shpirt të madh. Jam katalogues e drejtoj Bibliotekën Qendrore të Universitetit të Vlorës, që ka emrin e Ismail Qemalit. Biblioteka ka emrin Nermin Vlora Falaschi. Kështu që unë kam fatin e veçantë, se çdo ditë shoh e takohem me Nerminin. Takimet dhe bisedat me të më kanë bërë më të mirë … Çdo mëngjes, sa ulem e hap kompjuterin, më shfaqet shprehja, që kam shkruar në desktop: “MIRËMËNGJESI, PUNË! MIRËMËNGJESI, LIBËR! MIRËMËNGJESI, BIBLIOTEKË! MIRËMËNGJESI, NERMIN!” Ç’rastësi bukurisht simbolike! Sot është 23 Prilli, Dita Botërore e Librit dhe, është nder, dinjitet e përgjegjësi e madhe për ne, që në tempullin shqiptar të dijes, këtu, në Akademinë e Shkencave, po përurojmë Librin Diellor në trajtë njeriu, që quhet Nermin Vlora Falaschi. Sot duhet të isha në Vlorë, sepse bëjmë çdo 23 prill veprimtari në universitet dhe në qytetin tonë. Më erdhi mirë që Kryetari i Akademinë e Shkencave, prof. Myzafer Korkuti shprehu mirënjohje për punën humanistike të Nermin Vlorës, duke rekomanduar që të futet edhe në tekstet shkollore, sepse, deri më sot nga sistemi arsimor shqiptar, pothuaj nuk është njohur apo nuk është përfillur studimtaria e saj titanike. Më në fund, Nerminit iu hap dera e Akademinë e Shkencave të Shqipërisë. Qoftë ogur i mirë!…
Linguisti danez Holger Pedersen (07. 04. 1867 - 25. 10. 1953) ka bërë këtë vlerësim: “Gjuha shqipe është një gjuhë e fuqishme dhe e bukur që duhet të jetë krenaria e folësve të saj dhe një mjet i shenjtë për zhvillimin kulturor dhe intelektual të kombit të vjetër shqiptar”.
Në këtë kuadër, qysh kur zonja Luka ideoi e konceptoi realizimin e Konferencës shkencore “Nermin Vlora Falaschi, dritë diturie dhe patriotizmi” në përkujtim të 95 vjetorit të Ambasadores së Kombit Nermin Vlora Falaschit (Tiranë, 18. 04. 1921 - Romë, 28. 11. 2004; tok me Renzon prehen në Kaninë) dhe të kontributit të saj në fushën e studimeve albanologjike, më erdhën ndërmend vargjet e poezisë “Borxhet e mia” të xhevahirit të Letrave shqipe, Xhevahir Spahiu. Akademia e Shkencave, shoqëria shqiptare po shlyen një nga borxhet e mëdha që i kemi shkrimtares fisnike dhe humanistes dritërore[1], Nermin Vlora për emrin e lartë që na ka dhënë në universin e dijes, qytetërimit  dhe përparimit. Puna kërkimore - shkencore në terren, në jo pak por në 12 vende të ndryshme të botës, falë mundësisë që i krijoi i shoqi, diplomati Renzo Falaschi, na jep të drejtën dhe na ngarkon me detyrë ta trajtojmë me objektivitet dhe ta vlerësojmë studimtarinë e saj të çmuar, që na ka lënë dhe në fushën e antropologjisë kulturore. Duke studiuar botimet e saj, duke shfletuar me vëmendje dorëshkrimet e lëna si bulëzime antropologjike nga udhëtimet për tek kulturat e popujve të ndryshëm, vendesh të largët e të spikatur që nga SHBA në Ugandën tropikale, që nga Anglia në  Çekosllovaki, që nga Kina në Kolumbi [Kolombi], që nga Portugalia në Kosovë ... dhe më pas kthimi në të tashmen, vetvetiu na shfaqet shëmbëlltyra e saj si një Edith Durham shqiptare nëpër botë; duke thurur shkrimet e saj antropologjike, si një mozaik magjik lulesh kulturore, gjatë udhëtimeve, qëndrimeve në ato hapësira ku shkeli, jetoi e punoi, në krah të bashkëshortit të saj, ambasador i Italisë në disa shtete të botës. E arsimuar për shkencat juridike, Nermini iu përkushtua tërësisht lundrimit në detin e shkencave humane si një anije e bardhë me vela, deri në fund të frymës. Dha kontribute të dukshme në dy fusha: në krijimtarinë letrare dhe në kërkimin shkencor, nga ku, me këtë kumtesë të vogël për veprën e humanistes së madhe, do të qëmtonim sadopak nga ndihmesa e saj me qasjet antropologjike dhe etnologjike, që na ka lënë si visare kulturore.
I- Qasjet antropologjike të Nermin Vlora Falaschit qëmtohen në veprat e saj me përmbajtje  shkencore mbi qytetërimet e lashta euro-mesdhetare dhe me interpretimin e dokumenteve epigrafike të pellazgëve, ilirëve dhe të etruskëve. Ndër rreth 40 libra, nga botimet me udhëshkrime të Nerminit, ku studiuesja paraqet vështrimet e saj antropologjike përmendim librat: “Kina”, (1972), “Bashkësia dhe autonomia” (1973), “Konsiderime mbi civilizimin Çibça” (1979), “Pellazgët, Ilirët, Etruskët, Shqiptarët” (1984), “Etruskishtja-gjuhë e gjallë” (1989), “Lashtësia e gjuhës shqipe” (1991), “Shqiptarët, popull i ndarë” (1996), “Prona gjuhësore dhe gjenetike. Probabilitetet e monogjenezës embrionale të fjalëve” (1997), etj. E pajisur me ndjeshmëri, mendim e intiutë, e ambientuar me jetën nomade të diplomatit, Nermini shfaqet e realizuar si një eksploruese e shquar, studiuese e traditave dhe e dokeve të të huajve dhe të shqiptarëve. Ravijëzohet si një pioniere e antropologjisë kulturore, se dhe nga botimet e shënimet e shumta ende të pabotuara, del që ajo nuk u angazhua vetëm në studimin e traditave të shoqërive parake e të largëta, të gjuhëve që si fillim janë të huaja, por vëzhgoi, studioi dhe shkroi edhe për gjurmimet në zabelet e Afrikës në ndjekje të primatëve. Studimin e traditave, dokeve (zakoneve) të njerëzve, të popujve tribalë në Afrikën Lindore apo në Amerikën e Jugut, Nermin Vlora e realizonte jo vetëm si studim krahasimtar të kulturave dhe shoqërive, si antroplogji që trajton krahasimin e popujve të zbuluar në kufijtë e ekspansionit europian, etj., por në një kuptim më të gjerë, duke e parë si problem qendror kërkimin për përgjithësime dhe teori mbi sjelljet sociale dhe kulturat e njerëzve. Nermini ishte e pajisur me dituri të thella. Shkruante shumë mirë me gjuhën standarte në italisht dhe shqip. Gjithashtu, komunikonte në gjuhët spanjolle, angleze, frënge, turke, greke, italiane dhe shqipe, njësoj si intelektualët, gjuhëtarët e oratorët (gojëtarët) më të mirë të vendeve përkatës. Edhe pse nuk kishte shkollim të mirëfilltë antropologjik, (studimet e larta i kreu për drejtësi në Universitetin e Sienës (Toskana, Itali; 1952 - 1957), ajo kishte nuhatje e dhunti antropologjike, studionte me dëshirë dhe zhytej thellë në jetën e njerëzve. Ngulmonte të futej natyrale sa më në imtësi të jetës së përditshme të komunitetit, lagjes a grupit. Gjuhën e vendit ku bujtëte e dinte mirë, mësonte dialektet e tyre, gjuhën e grupit në jetën e përditëshme, sepse e kishte merak parimin fonetik, sikur të ishte fonetikane. Përpiqej të mësonte dhe përshtatej shpejt me mënyrën e tyre të jetësës. Përmes vëzhgimit me pjesëmarrje, jetonte me ta me thjeshtësi e pa i fyer, duke vëzhguar modelet e jetesës. Puna në terren me ekspedita vetiake të njëpasnjëshme e pajisi me një gjuhë dhe kulturë të re. Kërkimi i gjatë dhe i thellë në literaturën e vjetër, në arkiva, në dokumenta të shkruar, fotografi, filma e objekte muzealë, harmonizuar me vëzhgimin me pjesëmarrje, me nëndarjet e duhura për studiuesen tone, prodhuan depërtim të mprehtë në kulturë dhe në proceset e vazhdimësisë dhe ndryshimit. Dyzet vjet me radhë udhëtoi, punoi e jetoi anekënd Europës, Azisë, Afrikës, Amerikës Latine e gjetkë, çka vlen ta themi krenarisht vërtetësinë, se Nermin Vlora Falaschi, me stazh të plotësuar të punës në terren “për të njohur tjetrin” është ndoshta nga të parat antropologje europiane e shek, XX me origjinë shqiptare. Gjykojmë se tradita e saj kërkimore përbën një model për t’u përfillur, studiuar e vlerësuar në fillesat ende të brishta antropologjike në Shqipëri. Ajo, falë mundësisë dhe dhuntisë vetiake, “i ka parë në sy” kulturat e popujve që ka “vizituar” dhe ku është mikpritur në këndvështrimin antropologjik, duke iu referuar përvojës së mësuar, së akumuluar, atyre modeleve për sjelljen të transmentuara socialisht dhe karakteristike për një shoqëri të caktuar. Një vlerë e dukshme në studimtarinë e saj antropologjike është se, edhe sipas saj, kultura përbëhet jo nga ngjarje e gjëra që ne mund t’i vëzhgojmë, numërojmë dhe masim, por përbëhet edhe nga ide dhe kuptime të përbashkëta. Humanizmi i saj kulturor e shkencor tejshikonte mirësi njerëzore qytetare, çka njerëzit mësojnë për t’u përmirësuar. Edhe nga shkrimet e saj dalin ide mbi standartet për të vendosur se çfarë është kultura, për të vendosur çfarë mund të jetë ajo, për të vendosur se ç’duhet bërë me të dhe për të vendosur si duhet të veprohet për të. Me shfaqjen herë pas hershme të xixëllimeve të mendimit antropologjik, kulturën ajo e vështronte dhe më tutje, si një sistem ideacional (konceptual).
Për studimtarinë e saj antropologjike, Falaschi vuri lentet e të tjerëve, i pa me sytë e banorëve përkatës të shoqërive e hapësirave, ku i ra fati t’i shkelte e të jetonte familjarisht; apo, në se shprehemi me gjuhë metaforike, ajo u fut në lëkurën e tyre. Veçse, asnjëherë nuk i hoqi syzet e saj, sepse gjykonte që bota nuk mund të zbulohet “me të vërtetë” vetëm duke e parë me syzet e tjetrit, pa i pasur vënë gjithashtu syzet tona. Në Kolumbi, të vetmin shtet të Amerikës së  Jugut, që laget nga dy oqeane, Atlantiku e Paqësori, jetoi 5 vjet dhe e njohu mirë përditshmërinë e zakonshme, mënyrën e jetesës së banorëve të atjeshëm. Pasi vizitoi “Muzeun e Artë” në Bogotá, (më i famshmi në botë, ku ruhen 50.000 koleksione), u bind se pajisjet e arta që pà, punuar me mjeshëtri të madhe, paraqesnin një kulturë të zhvilluar e magjepse. Me dashuri të veçantë e, patjetër, me vështirësi të ndryshme, ajo filloi gërmimet me kryeneçësi. Ishte e mendimit me  profesorin e gjenetikës humane në Universitetin Stanford, Kaliforni, Luigi Luca Cavalli-Sforza, i cili nuk e pranon datën e origjinës së gjuhëve indoeuropiane caktuar me anë të glotokronologjisë [Glotokronologji /a gr. chronos - kohë; logos- dije dhe glota - gjuhë; gjuh. metodë krahasimtare që merret me statistikën e fjalëve; leksikostatistikë]. Ajo gjykonte se popujt lëvizin vazhdimisht, nga një anë në anën tjetër të botës, atje ku gjejnë mënyra jetese të përshtatshme dhe e  kishte për zemër thënien se lëvizja e popullsive është njëfarësoj “motu perpetuo”, (lëvizje përjetësore) njësoj si valët e detit, që nuk asnjë mundësi t’i jepet emri një vale a një tjetre. Idea e prejardhjes së popullsive nga një vend  a nga një tjetër i vlejti në  gërmimet mbi qytetërimin parakolumbian Çibça në Bogotá. Fillimisht shfletoi autorët e ndryshëm para saj se çfarë kishin shkruar për këtë temë: Një autor përkrahte me vendosmëri pikëpamjen se popullsirat çibça kishin ardhur nga ngushtica e Beringut. Një tjetër autor, po aq i palëkundur, caktonte prejardhjen e tyre nga Polinezia (ndoshta 3000-2000 vjet p.K). Dhe Nermini thotë se si njëri ashtu dhe tjetri kishin të drejtë, meqë ato popullsi do të kenë ardhur si nga ngushtica e Beringut (që lidh Oqeanin Paqësor në veri me Arktikun: Siberi-Alaskë), ashtu dhe nga Polinezia (rajon i Paqësorit qendror, më lindori i 3 grupeve të mëdha të ishujve të Paqësorit). Sidoqoftë, sipas saj, një pikë mbetet kryesore dhe e pakundërshtueshme: “Alfabetin fonetike kanë zbuluar pellazgët dhe e kanë përhapur në vendet e ndryshme të botës ku ata kanë arritur me anijet e tyre të shpejta dhe të përsosura”.[2] Në Bogotá ajo studioi kulturën të parëve në atë rajon, sidomos atë para viteve 1500, kur në ato brigje e territore u dyndën kolonizatorët spanjollë. Dokumentet shkruajnë se, para ardhjes së spanjollëve, Kolumbia ishte pushtuar prej indianëve çibça. Vendbanimet e para të përhershme të europianëve u ngritën në brigjet karaibike; prej tyre Santa Maura u themelua më 1525 dhe Kartagena tetë vjet më vonë. Kolonizimin e brendësisë së vendit e udhëhoqi eksploruesi spanjoll Gonzalo Jiménez de Quesada-s, i cili i theu çibçat dhe themeloi qytetin e Bogotásë më 1538. Megjithatë, të parët e banorëve të asaj hapërsire, siç ishin fiset taironasit e sidomos chibchas (apo muiscas), janë parë si indigjene, të cilët ajo i studioi në thellësi kulturalisht. Për botimin e librave mbi qytetërimin e lashtë parakolumbian “çibça” është nderuar nga qeveria e Kolumbisë me dekoratën më të lartë të nderit “Oficial de la Orden de San Carlos” (1981), etj.  
II- Në fushë e etnologjisë, veprimtarja e diasporës shqiptare Nermin Vlora Falaschi shkëlqeu me guxim. Ajo, si një atdhetare e kulluar, gjenetikisht e brumosur me dashurinë për vendin e të parëve, si dhe me respektin për të vërtetën, ka një kontribut të dukshëm me begatitë etnologjike, që na ka lënë pasuri ne, shqiptarëve. Duke patur mundësinë e njohjes nga afër për një periudhë 25 vjeçare, sidomos gjatë viteve që kemi jetuar dhe punar në Itali, pohojmë se nuk kemi takuar njeriun me emrin Nermin Vlora Falaschi, por shpirtëzimin e Qiririt të Naimit, me emrin Nermin Vlora, që “në shpirt ka dashurinë, pa digjet për njerëzinë”[3]. Ajo u shkri si qiriri për lirinë qytetare të shqiptarëve, për lashtësinë e gjuhës shqipe, për traditat më të mira që na lanë të parët, për doket ndër shqiptarë. Ajo trajtesën “Nga etnocentrizmi në pluralizëm kulturor” e shikonte me interes përbashkues kulturash e qytetërimesh, si “qytetërime të ngjeshura pas njëri-tjetrit”[4] edhe pse e dinte që punonte në një trase të vështirë.  Qytetërimin e shikonte si një arritje me dyer të hapura, ku jepet, merret, tjetërsohet ... Është identiteti ynë kombëtar pronë e popullit shqiptar, që as jepet, as merret, as tjetërsohet, sepse me identitet kombëtar ajo kuptonte identitetin kulturor dhe qytetar, me komponente të tillë siç janë gjuha e banorëve, trashëgimia historike, kultura popullore, mentaliteti shoqëror, mënyra e jetesës, e drejta e  bashkuar, feja (jofeja). Si pjesë e së tërës ballkaniko-mesdhetare, shqiptarët kanë identitetin e tyre fizik, moral, kulturor, juridik e politik. Kishte lajtmotiv proverbin e gjeniut kozmik Leonardo da Vinçi (15.04.1452-02.05.1519): “Il corpo nostro è sottoposto al cielo e lo cielo è sottoposto allo spirito” (“Trupi ynë i nënshtrohet qiellit dhe qielli i nënshtrohet shpirtit”).  I sëmbonte në zemër gjenocidi i shovenëve grekë mbi popullatën e pafajshme çame në trojet e të parëve të saj. I dhembte tragjedia e dardanes së lashtë, Kosovës sonë të dashur, saqë klithma e shpirtit dhe e mendimit të saj jehonte deri në Dardanele ... Me veprën shkrimore dhe veprimin praktik, e nderonte etninë shqiptare, si gjenezën e saj të nderit, si bashkësi që përmbledh të tërë ata shtetas që flasin shqipen si gjuhë amtare, atë bashkësi, që siç e përcakton dhe etnologu akademik Mark Tirta: “përmbledh tërë shqipfolësit, që kanë një territor të caktuar të vetin, kulturë të vetën, të përbashkët që kanë një vetëdije të përkatësisë në këtë etni. Shkalla më  e lartë e etnisë shqiptare është etnia komb, etnia e organizuar në një shtet kombëtar. Etnia shqiptare përfshin brenda si bashkësi sociale: gjuhën, rracën, demografinë, territorin, ekonominë, klasat sociale, kulturë-etnokulturë, rrjetin urban, metropolin, institucionet politike”[5]. Kishte bindjen se funksionimi harmonishëm sinkretik i këtyre elementëve mbajnë kohezionin etnik e përforcojnë vetëdijen kombëtare. Ajo ishte një atdhetare idealiste, që i mëshonte me forcë e me shpirt patriotizmit platonik, ideal, të bukurisë morale, edhe asaj fizike; simbol i përsosmërisë së rracës së bukur (kurrë pa përbuzur të tjerët, njerëzit me ngjyrë). Nuk pajtohej me nacionalizmin që cilësohet si patriotizëm agresiv dhe shkakton konflikte diplomatike me vendet fqinje dhe ftoh miqësinë me popujt kufitarë me shqiptarët. Sipas botimit të nivelit akademik “Fjalori Enciklopedik shqiptar”, Nermin Vlora “iu kushtua sidomos  hulumtimit të lidhjeve kulturore e gjuhësore ndërmjet etruskëve dhe paraardhësve të Shqiptarëve, duke synuar të dëshmojë lashtësinë e etnosit shqiptar. Mbajti lidhje të vazhdueshme me Shqipërinë e me Kosovën, duke dhënë ndihmesë në afirmimin e vlerave të kulturës shqiptare në botë, dhe në sensibilizimin e opinionit ndërkombëtar rreth çështjes kombëtare shqiptare”[6]. Nga studimi i botimeve të saj etnokulturore, vërejmë se Falaschi nderonte kulturën e traditës, atë që zhvillohet në shekuj si praktikë jete, si një ushqim social që drejton jetën ekonomike të njerëzve. Po aq respektonte dhe e shikonte me vëmendje kulturën reflekse, atë të kultivuar e që merret me arsimim, me specializime të posaçme, me libra. Nga studimi i veprës së saj del, se ajo nuk i shikonte të shkëputura këto nëndisiplina të fushës së etnologjisë, por të ndërthurura midis tyre, që marrin e japin, disa herë njëjtësojnë të kaluarën e largët me të tashmen, shkrihen bashkë, duke këmbëngulur tek funksioni etno-integrues me identitetin kombëtar shqiptar. Nermini qe një rilindase e re, e vërtetë, jo në kuptimin metaforik e romantik, por në rrafshin shkencor vërtetësor, ajo këmbëngulte me qetësi, me qartësi e argumente për lashtësinë e gjuhës shqipe, që gjuha cilësohet tipari kryesor dallues i një etnie nga një tjetër. Ajo shkruan: “...vetë etnia e nji populli i përket gjuhës që ai flet”[7]. Bënte dhe kërkonte krahasimin nga druri i gjuhëve të fjalëve të shqipes jo vetëm me 2 apo 3 gjuhë, por gërmonte ndër ngjasimet dhe dallimet midis 12 gjuhëve të tjera. Entuziazmohej me zgjidhjen në trajtë pyetjeje të Cavalli-Sforzës se pse është e ligjshme të mendojmë se ka mundësi të bëhet një krahasim bazor midis evoluimit biologjik dhe atij gjuhësor dhe arrinte në përfundimin se ka analogji midis evoluimit të gjenit edhe të gjuhëve. Në këtë konteks, përmendte shpesh tezën darviniane, që po të njihet druri biologjik i grupeve të fiseve të ndryshme të njerëzve, do të ishte e mundur të njihej edhe ai i gjuhëve. Në kohë të reja, Nermini u bë ideali i  atdhedashurisë pa interes, i trimërisë së fjalës së vërtetë, i humanizmit, i diturisë, i përsosmërisë estetike. Edhe i bukurisë së rracës shqiptare! Ajo e shkruante dhe e fliste më bukur e më pastër shqipen se sa ne, banorët indigjenë (vendës, rrënjës). Ajo krahasohej, matej e guxonte të bënte polemika shkencore me elitën tonë diturake për lashtësinë e gjuhës shqipe. Edhe pse jo pak herë fjala e saj nuk mbërrinte në destinacion, sepse s’depërton dot fjala në veshë të shurdhër. Ajo qe një studiuese e zjarrtë, e gatshme për çdolloj dialogu në tryeza shkencore, të përbëra nga studiues që e duan të vërtetën. Theksonte që ishte romantike dhe kulturorët ilirianë i quante njerëz romantikë. Në biseda të ngushta, dëshpërueshëm, thoshte shpesh: “Me sa dihet, fati i romantikëve është dështimi”. Në këtë 95 vjetor të lindjes,  shëmbëlltyra e saj na vjen si një polemiste shkencore, atdhetare humaniste  e dritërore, diturore universale, që të falte shpirtin, por nuk bëhej kurrë  palë me oportunizmin inferior të kornizave teorike me lojëra fjalësh të lodhura. Ajo e donte shumë vendin e të parëve, po aq sa dhe të vërtetën objektive. Guxonte dhe s’lodhej të futej në tejlashtësi, në periudhën para-indoeuropiane. Ajo nxit dhe dëshiron që studiuesit shqiptarë ta aplikojnë metodën e radiokarbonit ose Karbonit 14 (C14), ta thellojnë studimin e gjuhësinë me anë të biologjisë, bazimin mbi dokumentet epigrafike, por jo thjesht bilingue (shkrojtur në dy gjuhë të ndryshme), si psh. etruskisht-latinisht etj., se, nuk mjafton vetëm njohja e greqishtes së vjetër ose e latinishtes, argumenton Falaschi, por përpos gjuhëve europiane, duhet të njihet, së pakut, një gjuhë aziatike ashtu si duhen edhe pak dijen mbi sanskritishten. Jemi të mendimit se kërkon studim tërheqja e vëmendjes që Nermini na bën me mbishkrimin në sakrofagun që gjendet në kështjellën-muze të qytetit të Kortonës (Cortona, Arezzo, Toscana, Itali), të cilit ajo, nga paraqitja pellazgo-etruske dhe shqip-italisht, i bën një ndërtim dinamik këtij dokumenti epigrafik në 12 gjuhë dhe konkretisht në pellazgo-ilirishte, etruskishte, shqipe, hebraishte, sanskritishte, portugalishte, persishte, italishte, romanishte, spanjishte, latinishte dhe anglishte. Herë të tjera fjalët që lexohen nëpër dokumentet epigrafikë i krahason me shqipen dhe me gjuhët neo-latine (anglo-saksone), me arabishten, me turqishten, me frëngjishten ... dhe shënon se “ky mbishkrim lexohet vetëm me anën e gjuuhës sonë”[8].
Me përgatitjen e saj kulturore humanistike, edhe ajo mendonte se qytëtërimet kanë lindur gjithmonë afër lumenjve dhe fillojnë me pellazgët yjnor. Duke i mëshuar tezës së prejardhjes së shqiptarëve nga pellazgët, sikurse glotologu ynë Spiro Konda, filolog i diplomuar në Fakultetin Filozofik të Universitetit të Athinës dhe njohës i mirë i botës antike me veprën e tij madhore “Shqiptarët dhe problemi pellazgjik”[9], që ende “fle” sirtarëve të burokracisë sonë akademike, ajo kërkonte t’i zgjonte nga gjumi teoricienët shqiptarë të linguistikës. I trajtonte shqiptarët si pasardhës të ilirëve. Studiuesja i trajtonte shqiptarët si pasardhës të ilirëve dhe e shpie më tutje në kohë dhe në hapësirë idenë, duke u shprehur se Iliria e lashtë, me prejardhje Pellazgjike, ishte vendi i njerëzve  të lirë (“i lir), e cila shtrihej gjatë Ballkanit perëndimor. Përbëhej nga shoqëri fisore e zhvilluar, me një mbret të vetëm për gjithë Ilirinë. Ajo këmbëngul në tezën se shqiptarët e sotëm njihen si si të vetmit dhe autentikë (se nuk ngjallin dyshime, se janë të vërtetë, origjinalë) mbijetues të atij qytetërimi pellazgjik shumë të lashtë, i cili u bë  i vetmi fener pluskues i popujve me të cilët pati kontakte, duke lundruar nëpër dete të ndryshme dhe  duke lënë hulli diturie të madhe. Ajo shpalos idiomën pellazgo-iliro-trako-etruske, duke depërtuar thellë në lashtësinë tonë. Me gjithë ulje ngritjet e dritëhijet e historisë përgjatë shekujve e mijëvjeçarëve, etnokultura jonë, etnologjia e shqiptarëve njihet, ka dallesat dhe përbashkësitë me kulturat e popujve të tjerë, sidomos me fqinjët kufitarë, si rezultat i marrëdhëineve nga miqësitë, krushqitë, shkëmbimet në natyrë, dhuratat, tregtia, pushtimet, etj. Ajo kërkon ura komunikumi midis fqinjëvë gjeografikë me gjuhë të ndryshme, duke e quajtur pasuri shpirtërore diversitetin kulturor, kur i shërben shëndetit miqësor të mirëshkuarjes reciproke. Ka një shprehje Nermini që e shkruan me keqardhje: “Kultura e të mundurve shkatërrohet nga fituesit”[10]. Gjithsesi, historia jonë ekziston, kur shumë popuj qytetërimformues të botës janë zhdukur nga harta e globit Për ne, shumë mbushmendës, po ta argumentojmë me metodën e korelimit (krahasimit) të mikrofaunës, është edhe fakti që: kur në këtë hapësirë të globit ekzistonin popujt e vjetër të Mesdheut, ndër ta, më vonë edhe Greqia e Vjetër dhe Roma e Lashtë, si mund të mos ekzistonte Dheu i atyre që i mendojmë dhe i pranojmë si të parët tanë,  Dheu ku kemi lindur, ku banojmë, jetojmë e veprojmë edhe ne si komunitet që e mbajmë veten si pasardhës të ilirëve. Ajo shikonte shumë tutje dhe kishte idenë se në lashtësi ishin Pellazgët Yjnor, “shpikës të alfabetit fonetik”, popuj të Detit, të cilët i quajtën “Iliri” trojet e banuara nga njerëzit e tyre të lirë”[11]. Për të nxitur studiuesit shqiptarë të fushës për kërkime, ajo paraqet drurin gjenealogjik të gjuhëve dhe grafikun e 10 gjuhëve më të vjetra, (përgatitur nga studiues të huaj dhe përkatësisht druri gjenalogjik i formimit të gjuhëve indoeuropiane nga linguisti gjerman August Schleicher dhe grafika nga Alberto Piazza e Eric Minch, të cilët i mbështet edhe i mirënjohuri Cavalli-Sforza) ku shqipja (pellazgo-ilirishtja, shën im: A. H) gjendet para gjuhëve të tjera të vjetra: armene, greke, keltike (kelte), balltike, sllave, gjermane, italike, indiane dhe iranike. Protogjuhë?! Që është e para me fjalët e gjuhës së përbashkët në origjinë?! Edhe sipas Nerminit, Gjuha shqipe është gjuha e shtëpisë për shqiptarët. Ilirishten e quan gjyshe të shqipes, ndërsa stërgjyshe të shqipes quan pellazgjishten, ndonëse gjurmë të gjuhës së shkruar s’ka ende. Shqetësimi i saj është i shfaqshëm: “Nuk është Liria që mungon, por mungojnë njerëz të lirë”[12]. Ndihmesa e Nermin Vlora Falaschit në fushën e studimeve antropologjike dhe etnologjike është një diamant kulturor për “shtëpinë tonë të përbashkët adriatikase”, siç e kishte për zemër të shprehej shpesh ajo, e cila deri në frymën e fundit jetoi me parimin të studiuesit Vittorio Alfieri (1749-1803): “Volli, sempre volli, fortemente volli” (Desha, gjithmonë desha, me këmbëngulje desha”). Është domethënës shënimi dedikues (kushtues) që Nermini bën në faqet e para një monografie shkencore: “Ky libër është uratë  për bashkimin e gjithë etnive shqiptare në vatrën e madhe europiane”[13]. E ndikuar fuqishëm nga Leonardo, edhe ajo e shikonte rruzullin si makrokozmos dhe njeriun si mikrokozmos. E pajisur me forcë të pamposhtur, me energji yjore,  krenare dhe e virtytshme si përherë, stërmbesa e Plakut të Bardhë të Flamurit të Pavarësisë, Ismail Qemal Vlorës, edhe me përurimin e Akademisë Kulturore “Iliria” në Romë më 8 qershor 2000, me funksionimin e saj sipëror për katër vjet, deri sa u bë frymë hyjnore, ajo dha e bëri maksimumin e mundshëm për Shqipërinë. “Një xixëll mbi Ilirinë dhe në trashëgimtaren e saj fare të vockël, Shqipërinë”[14], e quan punën e saj titanike e mira jonë mendimtare. Nuk është xixëll, por yjësi në qiellin e dijes; sidomos ndriçon ngrohtë në fushën e linguistikës dhe albanologjisë.

*) drejtor i Bibliotekën Qendrore “Nermin Vlora Falaschi”, Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë, ALBANIA
Akademia e Shkencave, Tiranë, e shtunë, 23 prill 2016



























Bibliografi:

AKADEMIA Culturale “Iliria”: “Dall’ etnocentrismo al pluralismo culturale”, Romë, Bardi Editore s.rl, 2000.
AKADEMIA e Shkencave e Shqipërisë, Fjalori enciklopedik shqiptar, 3” Tiranë, 2009.
BRAUDEL, Fernand, “Mesdheu; hapësira, historia, njerëzit dhe traditat”, Tiranë, Botimet IDK, 1986.
FALASCHI, Nermin Vlora: “E nesërmja e kohës”, Shkup, “Gjon Buzuku”, 1991.
FALASCHI, Nermin Vlora: “Lashtësia e gjuhës shqipe sipas dokumenteve epigrafike nga Egjeu deri në Atlantik”, seria “Qytetërime të lashta mesdhetare - III”, Romë, Bardi Editore, 1991.
FALASCHI, Nermin Vlora: “Prona gjuhësore dhe gjenetike. Probabilitetet e monogjenezës embrionale të fjalëve”, Tiranë, Toena, 1997.
FRASHËRI, Naim: “Vepra letrare, 2”, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1995.
HABAZAJ, Albert:  “Nermin Vlora, shkrimtare fisnike dhe humaniste”, gaz. “Tirana Observer” e përditshme pavarur, Viti XI i bot., nr. 3084, e diel, 5 korrik 2015.
KONDA, Spiro N.: “Shqiptarët dhe problemi pellazgjik”, Tiranë, 1964.
TIRTA, Mark: “Enologjia e shqiptarëve”, Tiranë, Geer, 2006.















[1]) HABAZAJ, Albert:  “Nermin Vlora, shkrimtare fisnike dhe humaniste”, gaz. “Tirana Observer” e përditshme pavarur, Viti XI i bot., nr. 3084, e diel, 5 korrik 2015 f. 1, 15, 18 - 19.
[2] ) FALASCHI, Nermin Vlora: “Prona gjuhësore dhe gjenetike. Probabilitetet e monogjenezës embrionale të fjalëve”, Tiranë, Toena, 1997, f. 60.
[3] ) FRASHËRI, Naim: “Vepra letrare, 2”, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1995, f. 15 - 16.
[4] ) BRAUDEL, Fernand, “Mesdheu; hapësira, historia, njerëzit dhe traditat”, Tiranë, Botimet IDK, 1986, f. 7.
[5]TIRTA, Mark: “Enologjia e shqiptarëve”, Tiranë, Geer, 2006, f. 21 - 22.
[6] ) AKADEMIA e Shkencave e Shqipërisë, Fjalori enciklopedik shqiptar, 3” Tiranë, 2009, f. 2900.
[7] ) AKADEMIA Culturale “Iliria”: “Dall’ etnocentrismo al pluralismo culturale”, Romë, Bardi Editore s.rl, 2000, f. 177.
[8] ) FALASCHI, Nermin Vlora: “Prona gjuhësore dhe gjenetike…”, vep. e cit., f. 53.
[9] ) KONDA, Spiro N.: “Shqiptarët dhe problemi pellazgjik”, Tiranë, 1964, 370 f.
[10] ) FALASCHI, Nermin Vlora: “Prona…”, vep. e cit., f. 65.
[11] ) AKADEMIA Culturale “Iliria”: Po aty, f. 178.
[12] ) FALASCHI, Nermin Vlora: “E nesërmja e kohës”, Shkup, “Gjon Buzuku”, 1991, f. 7.
[13] ) FALASCHI, Nermin Vlora: “Lashtësia e gjuhës shqipe sipas dokumenteve epigrafike nga Egjeu deri në Atlantik”, seria “Qytetërime të lashta mesdhetare - III”, Romë, Bardi Editore, 1991, f. 4. --
[14] ) FALASCHI, Nermin Vlora: “Prona …”, vep. e cit., f. 67.

SAMI GUZINA: 65 VITE NË LABIRINTET E HISTORISË SË AVIACIONIT SHQIPTAR



Pasi lexova kete shkrim te shkruar me plote pasion e profesionalizem, nga shoku dhe miku im,ishe aviatori "Sami Guzina"nuke kisha si te mose madhengjehem kure nji pjese e atyre qe njofa nga afer,sote nuk jetojn ma.Ata jetojne ne altarin e pavdeksis,i perjeteshem emeri dhe vepra e tyre.  Gjin Musa,gazetar.
Një herë të keni provuar flu
turimin, sytë do t’u mbeten
gjithë jetën nga qielli”. Kjo thënie e “babait” të aeronautikës botërore, shkencëtarit, matematicienit e fizikantit, Leonardo Da Vinçi, e mbetur si epitaf plot pesë shekuj më parë, do më shoqëronte dhe mua për gjithë jetën. E jo vetëm një herë, por një jetë të tërë do ta provoja këtë ndjesi. Plot 34 vite, aq sa thinjat filluan të “ngatërroheshin” e të njesohen me retë.
Ndaj, e quaj për obligim e homazh për të tërë brezat e atyre shqiptarëve që provuan ndjesinë e qiellit, apo që i shërbyen atdheut të vet nga këto llogore të këndshme nga poshtë, por edhe jo aq të rehatshme kur gjendesh atje lart.
Eksperimentet dhe studimet “qiellore” të Da. Vinçit krijuan bazat për shkencëtarët e tjerë, që iu përkushtuan kësaj shkence evolutive botërore. Por, do të kalonin mbi tri shekuj e gjysmë që inxhinieri gjerman, Otto Liljental, (1848-1889) t’u futej këtyre studimeve duke provuar vetë rreth 2000 fluturime rrëshqitëse, duke u dhënë konstruktorëve të mëvonshëm si mbi pjatë jo vetëm teorinë e ndërtimit të planerave, por dhe teorinë e fluturimit, bazuar mbi forcën ngritëse të krahut, kurbën e përshkimit të ajrit apo këndin e atakimit, të gjitha këto mbi bazën e krahut të zogut në fluturim.
Pasionanti Liljental u vra gjatë një fluturimi eksperimental në vitin 1889.
Pas njoftimit të këtij aksidenti, vëllezërit Rajt, konstruktorët kokëkrisur amerikanë, i vendosën planerit të tyre motorin me djegie të brendshme nga 8 k.f. deri në 25 k.f. dhe hynë të parët në histori. Në vitin 1908, ata jo vetëm që zmadhuan kohëzgjatjen e qëndrimit në ajër, por dhe realizuan fluturimin me pasagjerë në bord.
Ky ishte hapi i madh i zhvillimit të kësaj shkence të ajrit, e cila solli më pas rritjen e shpejtësisë, tavanin e lartësisë, kohëzgjatjen e qëndrimit në ajër e disa vite më vonë aviacioni u bë një armë nga më efikaset në frontin e luftës.
Në vitin 1909 francezi Liu Blerno kaloi kanalin e La Manshit (Francë-Angli) për 27 minuta. (32 km.)
Dhe hopi i shkencës ishte i habitshëm. Nga fluturimi i parë i Bleroit në 1909, në fund të luftës së Parë Botërore, (pra vetëm për 9 vite) numëroheshin mbi 60.000 avionë në të gjithë botën.
Për disa fluturimi ishte thjesht kënaqësi, për të tjerët u bë mjeti i rëndësishëm udhëtimi, transporti apo lufte. Madje, ky interes i fundit i dha zhvillim të paparë që në Luftën e Parë Botërore e më pas.
Kjo ishte një retrospektivë e shkurtër për kureshtjen e lexuesit.
E po për kureshtjen e lexuesit shqiptar është e domosdoshme të njihen me bashkatdhetarët e tyre, që “sulmuan” qiellin, këtë dashuri të re të njerëzimit, thuajse në të njëjtën kohë me “europianët” e tjerë.
I pari që njeh historia është ai që bëri historinë e skenës botërore, Hamleti i papërsëritshëm, Aleksandër Moisiu. Si ushtar i mobilizuar nga forcat gjermane u përzgjodh si pilot, e si i tillë u zu rob nga trupat franceze në vitin 1914, gjatë Luftës së Parë Botërore. E domosdo jo për vlerat si pilot, por për ato të emrit të tij si artist, gjermanët u detyruan ta këmbenin me gjashtë gjeneralë francezë.
Me të fillon historia e shqiptarëve me qiellin.
Pastaj kemi përpjekjet e djemve shqiptarë për të pasur dhe atdheu i tyre avionë e aviacion.
I pari që u përpoq ishte Avni Xhaxhuli, i arsimuar në Turqi për pilot. Pas Kongresit të Lushnjës (1920), kthehet në Shqipëri dhe me dy avionë të lënë në Vlorë nga italianët, formoi bërthamën e parë të aviacionit shqiptar. Ai fluturoi për një kohë të gjatë nga aerodromi i Shallvares (nga hotel “Dajti: i sotëm e tutje buzë Lanës).
Më pas, në vitin 1922 qeveria shqiptare bleu disa avionë për përdorim të brendshëm, por për keqpërdorime nuk arritën të fluturonin.
Faik Quku, i specializuar në akademinë e Parisit, merr detyra ushtarake në qeverinë e Nolit. Në vitin 1924 ai bëri përpjekje për të ngritur aviacionin shqiptar me avionë të mbetur nga Lufta e Parë Botërore e me pilotë që kishin fluturuar në formacionet e ushtrive të huaja.
Kolonel Shemsi Tahiri pas mbarimit të akademisë italiane të aviacionit, në vitin 1925, emigron në Angli ku fluturoi në radhët e aviacionit luftarak. Meriton titullin, “Pilot i Klasit të Parë” dhe mjaft medalje e dekorata, deri tek “Kryqi i Artë”.
Një nga pilotët e shquar, por në radhët e aviacionit grek, ishte dhe Stefan Xhaja, i cili mbas mbarimit të akademisë në Selanik arrin të bëhet instruktor dhe pilot i sprovës. Kjo i kushtoi dhe jetën pas një fluturimi me një major grek, me datën 30 prill 1930, ku avioni i tyre pësoi një katastrofë.
Po kështu, kemi dhe pilotin Hysen Brovina, i cili pas mbarimit të akademisë së aviacionit në Kaserta, fluturon në Itali deri në vitin 1943 e me kapitullimin e Italisë, kthehet në atdhe për të luftuar në radhët e ushtrisë çlirimtare. Pas një periudhe trevjeçare në seksionin e aeronautikës, 1945-1948, eksperienca e tij nuk i u desh askujt, por u dërgua arsimtar në periferi të Tiranës, deri sa del në pension në vitin 1977. Bashkëkohës me të ishte dhe Avdulla Muzhaku, i cili përfundon akademinë e Ravenës, por si një shqiptar kokëkrisur, italianët nuk e lanë të fluturonte në ushtrinë e tyre.
Kurse Ernest Jakova e Mahmut Agolli nuk arritën të përfundonin shkollën e aviacionit në Itali, për shkak të luftës.
Që nga Lufta e Parë Botërore, Shqipëria trashëgoi një rrjet aerodromesh fushorë si: Shkodrës, Vlorës, Gjirokastrës, Korçës, Kukësit, Shijakut, Peshkopisë e vetëm një “modern”, ai i Tiranës. Me pistë betoni, ndriçim për fluturim natën, hangar e ofiçinë riparimesh.
Madje, ekziston dhe një paradoks shqiptar. Në vitin 1924, qeveria e Nolit aprovoi ligjin e transportit të brendshëm ajror pa pstur asnjë kilometër transport hekurudhor.
PAS ÇLIRIMIT TE
SHQIPERISE
Pra, çlirimi e gjeti Shqipërinë në këtë situatë. Me aerodrome e djem akademistë të qiellit, por ata kishin studiuar të gjithë nëpër shkollat perëndimore, tashmë armike. Kishin studiuar privatisht e shumica e tyre vinin nga derë pasanike. Paçka se thuajse të gjithë erdhën vullnetarisht e u rreshtuan në radhët partizane, e asnjëri prej tyre nuk fluturoi në shërbim të ushtrive armike të luftës çlirimtare.
Jo vetëm pas çlirimit, por as pas 24 prillit 1951, asnjëri nuk u inkuadrua në radhët e aviacionit ushtarak. Përse-ja dihet.
Aviatorët u quajtën “krahë të hekurt të partisë”, ndaj ata që do shërbenin në radhët e aviacionit duhej të kalonin në sitën e partisë e duhej të tregonin devotshmëri maksimale.
Menjëherë pas çlirimit, sipas marrëveshjeve dy e trepalëshe u dërguan në Jugosllavi e Bashkimin Sovjetik grupe të tëra kuadrosh, thuajse të gjithë ish-partizanë. Jo vetëm për pilotë, por për të gjitha degët e specialitetet që do t’i duheshin aviacionit tonë. Por përzgjedhja jo e duhur sipas kritereve, arsimimi jo i plotë etj. sollën si rezultat që nga mbi njëqind kursantë, të përfundonin “sitën” e ashpër të këtij profesioni as një e katërta.
Kësaj do t’i shtojmë dhe atë që do na përndiqte për 50 vitet e ardhshëm. Me mbarimin e shkollave dhe me mbërritjen në atdhe, fillonte gjuetia e shtrigave. Filloi plotësimi i biografive. Nuk u mor parasysh as heroizmi në luftë, as vështirësitë e sakrificat e panumërta nëpër aerodromet e kazermat jugosllave e sovjetike, as nevoja e ardhshme e organikave të aviacionit. Sajoheshin histori si: vjen nga familje bejlerësh a tregtarësh, ka një dajë jashtë shtetit, një xhaxha prift, a ishte martuar me grua jugosllave a më vonë ruse etj., etj. Hija e zezë e luftës së klasave do të bënte që mbi 30 kuadro, pilotë, teknikë e specialistë u hoqën a u çmobilizuan pa u krijuar aviacioni luftarak apo fill pas tij. Me dhjetëra kursantë dërgoheshin jashtë e kur u krijua aviacioni, nuk u plotësua dot organika e një skuadrilje.
“Atë që nuk e realizuan dot jugosllavët për të shkatëruar aviacionin tonë, e realizuan vetë shqiptarët, duke mos njohur asnjë parim, ide apo perspektivë lidhur me të ardhmen e këtij aviacioni”, shkruan Mati Babe, njëri nga kuadrot e parë të aviacionit shqiptar.
Dhe më vonë kjo luftë u ashpërsua. Valët e luftës së klasave herë ngriheshin e herë uleshin, sipas koniukturave të brendshme e të jashtme. Çdo plenum a kongres dilte me parulla e slogane. Partisë gjithnjë i duheshin armiq e kundërshtarë, siç i duheshin dhe heronj të sajuar për t’u bërë shembull të masave punonjëse. Gjatë këtyre 65 viteve u sakrifikuan me dhjetëra e dhjetëra kuadro të aviacionit. Që nga pilotë të talentuar, teknikë, specialist e inxhinierë të zotë. Partia mëmë do të “hante” bijtë e vet më të sprovuar, më trimat e më të përgatiturit. Me mbledhje kolektivi a letra anonime, me dy dëshmitarë që në Shqipëri janë gjendur e gjenden me shumicë. Për sajesa që brezit të sotëm i duken aq qesharake, deri në idiotizëm. Dhe për një fejesë a martesë “pa lejen” e partisë, për një “lavdërim” të mallit perëndimor, deri dhe për përhapje të modës e shfaqjeve të huaja, nëse vishje një palë xhinse apo këmishë të “jashtme”.
Që nga pilotët e klasit të parë, Edip Ohri e Lulo Musai, pilotë të talentuar si Petrit Malindi, Pertef Myftari, Mati Babe e Besnik Shahi, inxhinieri Agim Bylyku, i vetmi mjek i aviacionit, i diplomuar në Leningradin Sovjetik, Lulëzim Bilbili, apo Koço Kotepano, kampion i Shqipërisë, i Jugosllavisë e i Ballkanit me avionët pllaner pa motor. Fatkeqësia e këtij të fundit ishte se kishte dalë në fotografi me marshallin Tito, dy javë para prishjes së marrëdhënieve mes dy vendeve. Dhe humbi si pilot, i humbën rekordet, humbi dhe vetë diku mes klasës punëtore. Historia u retushua.
Përmenda vetëm disa emra, se lista do zgjatej një faqe gazete.
Po këtë fat pati dhe piloti i talentuar i viteve të themelimit, Areteo Ekonomi. Kuadri serioz, komandanti i parë i kursit të “shkollës” shqiptare të Aviacionit që në 1957-ën (por paradoksi shqiptar është evident, komandant pa të drejtë fluturimi, pa i thënë asnjë motivacion) e më pas drejtor i aeroportit të Rinasit, por edhe këtu nuk zgjat shumë se motivacioni ishte gati. Dy gisht letër e nxjerrin jashtë “gardhit” të aviacionit dhe ushtrisë. Pse-në nuk ia thanë kurrë.
Retrospektiva e mësipërme për njohuri të lexuesit tregon se aviacioni nuk u krijua në një truall bosh e se jo gjithçka ka shkuar vaj. Historia u është servirur brezave gjithnjë e më e cunguar. Rreshta e fotografi të retushuara. Por, akoma jetojnë dëshmitarë të atyre viteve. Disa dhe kanë shkruar kujtime e disa të tjerë kanë lënë dorëshkrime vërtetësie. Ndaj u takon institucioneve zyrtare të ndërmarrin hapa seriozë për ta rishkruar historinë siç e meriton. Edhe për respekt të tërë atyre brezave që u rropatëm qiellit shqiptar apo aerodromeve të tij.
……………………………….
Aviacioni ynë luftarak daton më 24 prill 1951. Mbasi u përgatitën dhjetëra pilotë, teknikë e specialistë në ish-Jugosllavi e disa në ish-Bashkimin Sovjetik, do përzgjidhej piloti Peço Polena të ngrihej i pari në ajër me aeroplanin luftarak JAK-9 P, me numër anësor 13, i përgatitur nga tekniku Koli Çobo. Ceremonia e rreshtimit dhe leximi i urdhrit u bë në aerodromin e Laprakës. Skuadrilja përbëhej nga 12 aeroplanë (të rinj) luftarakë dhe një mësimor e ku komandant i parë u caktua Babaçe Faiku, zv/komandant Peço Polena dhe inxhinier Jorgji Bitri. Dhe vetëm një javë më pas, meë1 maj, mbi Tiranë fluturuan pesë avionë në formacion.
Që nga kjo datë Forcat Ajrore Shqiptare kanë ardhur duke u forcuar e modernizuar. Grupe të tjera studiuan në Bashkimin Sovjetik e më pas edhe në Kinë. Madje, edhe në akademitë e tyre. Edhe teknika luftarake ajrore erdhi duke u perfeksionuar, duke konkurruar ushtritë fqinje.
Kështu, më 15 maj 1955 u krijua regjimenti i Kuçovës, me avionë luftarakë MIG-15, në shtator 1957 u krijua skuadrilja autonome e Laprakës. Ajo kishte në organikë avionë JAK-9 P, PO-2, si dhe helikopterë MI-1 e MI-4. Në këtë skuadrilje u futën në organikë dhe 13 avionë AN-2, që erdhën në vitin 1963. Po këtu u dislokua dhe ekuipazhi i avionit qeveritar IL-14.
Në fund të 1961-it u krijua regjimenti i Rinasit. Në organikën e këtij regjimenti ishin dy skuadrilje me avionë modernë MIG-19 pm dhe MIG-17 F. Këtij regjimenti iu shtua në organikë dhe avioni bombardues IL-28.
Në maj të vitit 1962 u krijua Shkolla e Aviacionit në Vlorë. Duhet theksuar se në vitin 1957 u hap një kurs i përgatitjes së pilotëve, në Tiranë. Pas përgatitjes teorike fillimisht u fluturua në aerodromin e Laprakës e më pas në atë të Shijakut. Por, pas një katastrofe ajrore, ky kurs u mbyll.
Shkolla e aviacionit për gati tri dekada e ka realizuar misionin e vet, duke përgatitur qindra kuadro, pilotë luftarakë, teknikë e specialistë të të gjitha fushave. Në shkollë studentët fluturonin me avionin Jak-18 dhe MIG-15.
Më 6 dhjetor 1967 u krijua regjimenti i helikopterëve, me 36 helikopterë të rinj MI-4 dhe një vit më vonë do të inaugurohej uzina e aviacionit në Kuçovë, e cila do të realizonte riparimet e mesme e të plota të të gjithë tipave të avionëve.
Në muajin shkurt 1974 u krijua dhe regjimenti i fundit, ai i Gjadrit, me aerodromin më modern të Ballkanit dhe avionët më të sofistikuar të kohës, MIG-21, shpejtësia e të cilit arrinte 2200 km/orë dhe tavan lartësie 21.000 m. Ky tip ishte i armatosur me topa, raketa ajër-tokë, ajër-ajër e bomba.
Kjo ishte panorama e zhvillimit të aviacionit luftarak shqiptar ndër vite. Me regjimentin e Gjadrit u arrit kulmi, por vetëm pas disa vitesh do fillonte dhe dobësimi. Prishja politike me të vetmin aleat, Kinën, do të sillte edhe mbylljen e rubinetës së furnizimit dhe për aviacionin. Kjo armë moderne është mjaft e kushtueshme dhe për shtetet shumë më të fuqishme se Shqipëria. Kështu, filloi “shtrëngimi i rripit”. Në fillim “lufta e ngrohtë” e pastaj e ftohtë me imperialistët e revizionistët, futjet dhe daljet nga Traktati i Varshavës, prishjet me miqtë e “vëllezërit” jugosllavë, sovjetikë e në fund me kinezët e detyruan shtetin të gatuante bukën me “magjen e vet”. Por thesi aq miell rezervë pati. Se mos ishte vetëm aviacioni. Ushtria e popullit i hante buxhetit të popullit gati gjysmën. Shto pastaj bunkerët që filluan të mbijnë si këpurdhat pas shiut që nga buza e detit deri në maj të malit….
Rrethimin dhe bllokadën e ndjemë të gjithë në aviacion. Ofiçinat e reparteve, uzina e Kuçovës, sektori i veshmbathjeve speciale e mbi të gjitha, ne pilotët. Mungesa e karburantit special e rezervat e pakta të pjesëve teknike u përkthye në zvogëlimin e orëve të fluturimit. E ç’do t’i kërkoje pilotit po s’u përgatit në ajërë Atje është fusha e tij e stërvitjes. Lere një futbollist me 10 orë stërvitje në vit e fute në ndeshje pastaj! Mirë një futbollist se i a fut topit nga tribuna në vend që të bëjë gol. Shumë-shumë do qeshë stadiumi. Po pilotit ç’do t’i kërkoshë E në fund të viteve ’90 ç’do gjë shkoi në zero. Teknika luftarake, mbi të gjitha. Se pilotët e kanë treguar veten, ata që kanë studiuar jashtë, por edhe ne të tjerët që patëm fatin të ballafaqohemi me kolegët perëndimorë pas viteve ’90. Dhe teknikët e inxhinierët duarartë, që i shërbyen teknikës luftarake jo vetëm me profesionalizëm, por edhe me devocion. Se të gjithë e deshëm atë armë. Me të gjithë “privilegjet” e privacionet që kishte.
Mes dhjetëra e qindra pilotësh e specialistësh në këto 65 vite, e kam obligim moral të përmend të paktën disa prej tyre. Ata që jo vetëm fluturuan e punuan aerodromeve, por dhe drejtuan kolegët e më të rinjtë.
Patjetër do ta nis me pionierin ish-partizan, Peço Polena, i vetmi pilot shqiptar që fluturoi me 13 tipa avionësh, mësimorë e luftarakë, nga më modernët e kohës. Dy akademistët e parë të aviacionit, drejtuesit dhe pilotët e “klasit të I”, Edip Ohri e Niko Hoxha, së bashku me Vasil Trashën, Fahri Bubësin, Babaçe Faikun, Thanas Gjiknurin, Haki Jubasin e pak më vonë dhe Anastas Ngjelën, Koço Bikun, Mahmut Hysën, Gëzdar Veipin e Bardhyl Taçin, Kosta Deden, Lulo Musain, Hamit Ulqinakun e Bajram Hitën etj. Instruktorët e Shkollës së Aviacionit, Naun Todo, Nehar Jazaxhiu, Flamur Micko, Sybi Koçi, Servet Murati, Guri Merko, Admir Fllaga, Astrit Mersini. Pedagogët e saj të shkëlqyer Qazim Krasniqi, Xhulian Popa, Drini Shtylla, Viktor Konomi etj.
Nderim të veçantë për pilotët e parë të helikopterit dhe avionit të transportit, AN-2; Sejdo Kamberi, Petrit Majlindi, LLazar Çuçi, Selman Meçe, Zebo Durmishi, Lili Laçka, Refit Jazoj, etj. Po rendis vetëm disa nga më të vjetrit e “tokës”. Jorgji Bitri, Daut Gurabardhi, Qirjako Trebicka, Andon Koroveshi, Koli Çobo, Skender Dusha, Foto Lako, Stefan Kagjini, Perikli Teta, Agim Bylyku, Tajar Ramadani, Myslym Gjoka etj. Do t’i shtoja kësaj liste të gjatë të vetmin avio-mjek të diplomuar në Leningrad e anëtar i Akademisë së Mynihut, Lulëzim Bilbili; shefin e parashutizmit Shaban Danaj, apo pilotin e rreshtimit të parë organik, shturmanin e klasit të parë, sportistin gjithëplanësh dhe kryetarin e parë të Shoqatës së Aviatorëve, Masar Aga.
………………………………………………………
Një faqe lavdie u përket pilotëve që sfiduan tekat e teknikës, motin dhe atë “mikrosekondën” që e ndan të thjeshtin nga heroi, frikacakun nga trimi, duke e kthyer një fluturim… nga katastrofa në heroizëm.
Mjeku i Aviacionit, prof. dr. Lulëzim Bilbili në librin e tij historiko-shkencor “Aerodromeve të Atdheut” thekson: “Gjatë ekzekutimit të një pjese virtuoze, të mjeshtrave të mëdhenj të muzikës, instrumentisti mund të mos e ekzekutojë atë në mënyrë virtuoze, por do të duartrokitet, mbase dhe pas ‘skifos’. Por me pilotin ndodh rrallë, shumë rrallë. Teknika fluturuese është kapriçioze. Ajo nuk toleron gabime…”.
Në raste të tilla stresi dhe emocionet janë kundërshtare serioze të pilotit në kabinë. E në këto 65 vite rastet nuk kanë qenë të pakta. Por pilotët Bilal Sina, Fahri Bubësi, Nestor Dhaskali, Lutfi Jaho, Roland Sofroni, Luto Sadiku, Sybi Koçi, Vangjel Nasto, Vangjel Postoli, Nasip Budo e Ismail Togu etj., në ato sekonda lufte nervash, përvoje e guximi rikthehen pranë shokëve me ndjesinë për të provuar përqafimet dhe duartrokitjet e tyre.
Nostalgjinë e më të vjetërve e kuptoj, se jam dhe vetë një veteran tashmë. Por çdo gjë e ka një logjikë e një fund. E një rifillim, mbase më të pjekur e studiuar. Siç patën fundin e vet helikopterët MI-4 të Farkës, ku dhe kam fluturuar mbi tri dekada. Me atë tip kemi kryer mijëra fluturime stërvitore e luftarake, misione humanitare në çdo cep të Shqipërisë, ditën e natën. Por…, por sot ky regjiment ka në parkun e vet disa tipa helikopterësh nga më modernët e kohës. Për çdo lloj shërbimi e detyre. Shoqata e Aviatorëve, e riorganizuar para dy vitesh ka mbledhur rreth vetes tërë veteranët e kësaj arme, pa dallim gradash, moshe e profesioni. Shoqata si qëllim parësor ka promovimin e vlerave e traditave më të mira në breza. Edhe në kuadrin e 65-vjetorit shoqata ka organizuar takime serioze për të nderuar jo vetëm dy pionierët e parë, pilotin Peço Polena e teknikun Koli Çobo, por dhe Lulo Musain, Bajram Hitaj, Stefan Kagjini e Viktor Vangjeli.
E në fund, homazhi u takon ish-kolegëve tanë, që sot prehen pranë “Nënës Shqipëri” si dëshmorë të Aviacionit e të Kombit. Që nga i pari e deri tek dy kolegët e rinj, pilotët e së ardhmes e djem të shkëlqyer
.