Sunday 31 August 2008

Refleksione mbi një libër që i u rriktheva sërrish




Aleko Likaj


Ditet e nxehta te kesaj vere ne Peloponez, me bene qe te jem paksa me i kujdesshem. Ndryshe nga Bordoja e Frances, ku prej tre vjetesh ende nuk e njohim, dhe e shijojme stinen e veres si ne mesdhe, u desh qe keto lloj pushimesh verore, ti kaloja i mbyllur brenda mureve te shtepise se nenes sime, nen efektin e nje aparati klime, qe e bente ajrin « konstant », per nje te pamesuar si mua.I u rriktheva leximit ne ate ambjent. Nje ndjesi e çuditshme me kishte bere vetem nje çast perpara nisjes per ne Patra, te marr nga biblioteka e shtepise sime ne Bordo edhe librin ; « Hijet e Virgjereshave ». Mbase nje fakt i thjeshte, qe ka te beje edhe me nje nisme private, e disa kineasteve te rrinj shqiptare, nxenes ne shkollen « Marubi » , ne Tirane,te cilet kishin zgjedhur per te realizuar nje film per pune dipllome, pikerisht nje tregim nga ky liber ; « Bote ciganesh », ishte dhe mbeti nje arsye me shume, qe ta rrishfletoja serrish. Shume vite me pare e kam ndjekur tregimtarin Myrtaj, dhe qe te jem i sinqerte deri ne fund, midis letrareve te rrinj te asaj kohe, egzistonte mendimi, qe Faruku ishte nje ze krejt i veçante ne gjinine e tregimit. Natyrisht, qe une nuk e njihja autorin aso kohe, por libri i pare i tij, »Njerez qe kam njohur », dhe me pas tjetri, »Marreveshje per te jetuar » me kishin krijuar nje ndjesi te paperseritshme, midis emrave te krijuesve te rrinj qe qarkullonin ato vite, kryesisht nga periudha e 80 tes, deri ne pragun e kapercimit te sistemit.
Pas nje banjoje qe beja ne det, ku shfaqesha ne oret e para te mengjezit, kthehesha me linjen 4 te urbanit te Patres, dy ore afer mesdites, per te vazhduar leximin e « Hijeve… ». Kisha mbetur rrob a peng siç thuhet sot, i atyre tregimeve qe nuk ishin realisht krejtesisht te panjohura per mua. Mbase « magjia » qe mbeshtetet fort tek forca e fjales, por edhe te « kurthet » qe ngre autori, te cilat, shpalosen pastaj paragraf pas paragrafit. Ndonje mbetet i tille deri ne fund, sa, edhe kur e ke mbyllur ate faqe, ende ndjen si nje jehone te larget, si nje imazh qe ka mbetur diku, e qe vazhdon te shfaqet ne nje salle te boshatisur, ne nje celuloid, qe tashme ti nuk mund ta shohesh.Kete pyetje i a kam bere vehtes, sapo mbarova tregimin e ciganeve, per te cilin metafora qe perben vete thelbin e tij, dhe te mesazhit qe kerkon te percjelle autori tek lexuesi. Nuk e di pse ndodh kjo keshtu ne tregimin e Myrtajt, ndaj e kam konsideruar si nje lloj magjije, qe te ben te ndjesh te veçanten tek ky autor.Gjithesesi, ato jane te ngjizuara, dhe kane ne thelb realen, ate çka ndodh rreth nesh. Faruku ne tregimet e tij perpiqet qe te jape ndjesine e jetes se vertete, jo thjeshte te pershkruaj jeten a ta kritikoj, por faktikisht ta beje ate te gjalle. Eshte kjo, mbase magjia-sekret qe faktikisht eshte e vertete kur e lexon Kete fakt ka konstatuar edhe mikesha ime, poetja Iliriana Sulkuqi, e cila ne nje mesazh qe me ka nisur keto dite, me ka percjellur kete ide per prozen e Myrtajt « Kur shkrimtari zbulon apo merr përsipër të shkruajë realitetin që ai e sheh, e prek dhe e ndjen tej palcës së shpirtit të tij, ai s'e bën këtë për vete, por për të gjithë ata që duhet të kuptojnë në çfarë kohe jetojnë, nga vijnë dhe ku shkojnë. Ai frymon të rilidhë bashkësinë e një AND-je nga rrjedh. Pikërisht për këtë arësye - tretet i harruar. Faruku ka një sens moral jashtzakonisht të ekuilibruar, ku mjeshtërisht pena e tij e sprovuar ndan gazetarin nga shkrimtari. Kjo, falë përvojës sëj tij si gazetar, falë talentit krijues të tij edhe si poet. Fjala e tij, merr vlera të mrrekullueshme, qoftë e thënë në gojën e personazheve, qoftë në përshkrimin e karaktereve të tyre apo në përshkrimin e mjediseve ku ndodhin ngjarjet. Fjalët, jo të kërkuara, por të natyrshme (një fjalor i pasur leksikor, pa teprime gjuhësore, bie menjëherë në sy), bëjnë që tregimet e tij të lexohen me një frymë, pa të ngecur fjala në fyt, pa t’u marramendur vetja nëpër labirinthe pa krye, siç na ndodh shpesh kur lexojmë tregime të stërzgjatura e pa kurrfarë mendimi. Nëse çdokush nga ne mendon se ka diçka për t’i dhënë letërsisë, kam bindje se Faruku, ashtu sikurse edhe shkrimtarë të tjerë, të cilët tashmë kanë hyrë në top-listën e njerëzve të Penës Shqipe, me të vërtetë ka diçka për t’i dhënë letërsisë. »
Por libri te mrekullon. Kete e kupton pasi e ke mbyllur edhe faqen e fundit. Te pakten, ky eshte mendimi im. Dhe kur them keshtu, kam parasysh gjithe krijimtarine e Faruk Myrtajt ne gjinine e tregimit te shkurter, ne kontekstin e letrave shqipe te ketyre viteve te fundit. Ka nje rritje brenda vete krijimtarise se tij. Kete fakt ma verifikon edhe tregimi i fundit qe hodhi ne listen tone para tre a kater muajve, « Turmat e dimrit ». Sapo e lexova, nxitova qe ti dergoj nje mesazh urimi, jo nga ato qe shkruhen sa « per te kaluar rradhen », por per ti thene, shkrimtarit, se, « na e ke dhene mrekullisht ne te gjithe dimensionet filozofine e turmes ».Ishte vertete nje ngjarje per ne te gjithe, e jo vetem per Farukun. Por, le te kthehemi perseri tek « Hijet… » si, dhe tek vera e nxehte e Peloponezit , atje ne mesdhe, prane detit te kaltert, ku pertej dritares se dhomes sime, pas avujve te nxehte qe çliroheshin nga suprina e kripur e nje deti te qete e te paqte,shfaqeshin konturet e Itakes homeriane. Kjo ndodhte sapo thyhej mesdita, kur rrezet e diellit fillonin te perthyeheshin duke ikur drejt perendimit, atje ku ishulli lahej e tretej ne det. I heshtur dhe hijerende, ashtu si ne legjenden qe e solli tek ne.
Ajo qe te bie ne sy menjehere tek proza e Myrtajt, ka te beje ne rradhe te pare me vete strukturen e tregimit. Faruku, jo vetem qe eshte nje njohes i shkelqyer i detajeve teknike, por di po aq mire qe ti « ekonomizoje » ato. Gjithmone ne funksion te idese dhe mesazhit qe kerkojne te percjellin.Fraza duket se lemohet dhe axhustohet, jo vetem me kujdes, por te duket si e skalitur nga nje dore mjeshtri, alla Mikelanxhoje.Ka nje leksik per tu patur zili.Te qeruar e te zhveshur nga huazimet qe i ndeshim rendomte, si nje fenomen-plage keto vitet e fundit tek shume krijues te tjere e te rij.Keshtu edhe personazhet, te cilet vendosen gjithmone nga Myrtaj ne skakieren e tregimit ne pozicione te nje dramaciteti, qe ne momentin e pare, te krijojne pershtypjen se nuk kane asnjefar zgjidhje. Shkrimtari i ben te besueshem ata, pikerisht sepse u le ne dore qe te zgjedhin vete fatin e tyre. Dhe kete ata e bejne mire, edhe pse here-here ata kane perpara ndonje suprize ideore, qe perfundon me nje zgjidhje te mençur. Ata jane ne pergjithesi karaktere qe nuk i ngjajne njeri tjetrit, ashtu si ne jete do te thosha. Kane bote dhe shpalosin para lexuesit virtute. Pa i pergjithesuar dhe i permendur qe te gjithe sipas tregimeve te ketij libri, dua qe te pohoj se ata mbesin realisht dhe ngjizin tek ne.Nuk e di pse me ishte krijuar mendimi shume vite me pare, pas leximit te vellimit poetik, « Dielli i nentokes » se Faruk Myrtaj, do te mbeste ne poezine e re shqipe. Ka qene fund vjeshte i vitit 85 – se. Edhe pse kisha lexuar vite te shkuara nje vellim tjeter me temen e nentokes, nga minierat qymyrgurore, te mikut tim te vjeter Ilirian Zhupa, « Dielli… » i Myrtajt jo vetem qe nuk ishte nje kopje e Zhupes, por sillte perveç risise, edhe nje game tjeter temash nga bota qe rrilind ne sgaferat e nendheut, brenda arterieve te saj. Pastaj ne kapercellin e dy sistemeve, 90-91, kuptova qe poeti ishte shkrire brenda prozes se tij te shkurter. Ndaj per mua tregimet e Farukut, kane jo vetem nje trill poetik, por realisht ato konceptohen si te tille. Dhe ky me duket se eshte tashme nje qellim me vehte i autorit, sa here ulet qe te beje prozen e tij. Eshte kjo arsyeja, mendoj une qe ne tregimet e Murtajt ka shume figura artistike, sa qe here – here te duket se ndonje prej tyre ka nje ngarkese te tepruar me to. Ky nuk eshte nje iluzion qe merret me kotesine e gjerave qe s’kane fund, por nje realitet i prekshem. »Autobuzi i dates 1 » edhe pse duket se nis si nje rrefim i zakonshem qyteze puntoresh, nga ato qe ishin ngritur ne disa pika te rrendesishme te artereve te atdheut, fillon e hyn shpejt ne piken « vluese ». I vizatuar nen nje doze humori dhe alegorie te kendeshme, autori perveç personazheve zberthen artistikisht me elemente poetike, « piken e zgjidhjes ». « Bote ciganesh » nepermjet nje metafore zberthen njeriun e sotem me dramen e tij ne dhera te huaj. Jeten tone te emigrantit ne te kater cepat e kesaj bote te vockel, edhe pse autori merret me elemente te tjere figurativ, brenda jetes se nje grupi ciganesh.Vete tregimi « Hijet e virgjereshave », vendos ne qender karakterin e nje njeriu femer-burre duke e zbritur ate nga sheshi i bjeshkeve, qe ende e ruajne nje aureole epizmi deri ne ditet tona, te mbetura te virgjera, jo vetem psikologjikisht, por edhe me natyren e tyre krenare, te stolisura me nje lloj bukurie te eger qe u a ka transmetuar vazhdimisht banoreve qe jetojne ne ato vise, per ta sjelle pastaj mijra kilometer larg, ne ambjente te nje kontinenti verior, ku gelon nje jete krejt e ndryshme prej saj.Me nje gjuhe te pasur e te thelle ne mendim, personazhia « operon « ne nje ambjent « djerre » siç eshte aeroporti…
« Rroba per andej », « Nje europiane bredh ne Ballkan… », « Bermuda »…, duken se ndertohen mbi dramen e individit duke patur ne thelb kontraditen me vete shtetin, shoqerine dhe ambjentin qe i rrethon. Me vjen mire qe te rendis ketu edhe mendimin e Lazer Stanit, shkruar posaçerisht ne hyrjen e botimit, i cili perkon me ate qe kam ne koke edhe une vete, pas rrileximit te ketij libri te mrekullueshem.
« Në të gjithë letërsinë e Faruk Murtajt, - veren Stani-shteti perceptohet si armik i individit, si një e keqe fatale.. Nëse shteti është një e keqe e domosdoshme në shoqëri, eksperienca shqiptare mesa duket e ka provokuar autorin që të jetë një armik i papajtueshëm me shtetin. Edhe pse askund shteti nuk shqafet si një i tërë, në shumicën e tregimeve të tij shteti dhe qeveritë kanë një prezencë armiqësore, rrënuese dhe fatkeqësisjellëse për individin. Në letërsinë e tij, shkrimtari Faruk Murtaj e shikon individin shqiptar në katër raporte kryesore: individi në raport me vetveten, individi në raport me të tjerët, individi në raport me shtetin dhe individi në raport me të huajt (joshqiptarët). Duket se drama e individit të krijuar nga Faruk Murtaj është dramë që vjen nga deformimi i këtyre raporteve, nga mosekzistenca e harmonisë në këto raporte. Arsyet këtu janë disa, por më thelbësori është tipi sociopsikologjik i krijuar në rrethana të caktuara historike, sistemi i dyshimtë i vlerave, i krijuar nëpërmjet imponimeve të vazhdueshme në mungesë të lirisë, informacioni i vonuar, absurdi dhe marrëzia që nganjëherë përshkruhen si një fatalitet i racës. Faruk Myrtaj është mjeshtër në përshkrimin e raportit midis individit dhe shtetit. Ai e përshkruan këtë raport me një realizëm tronditës, pa kaluar as në historicizëm dhe as në kriticizëm. Për fat të keq të shqiptarëve, shteti për ta ka qenë gjithnjë një armik, që është identifikuar ose me pushtuesin (të huajin) ose me uzurpatorin (të brendshmin). Një shtet i tillë nuk mund të jetë tjetër veçse një shtet keqbërës, një shtet që nëpërkëmb fatet e individit dhe njëkohësisht që zgjon te individi ndjenjën antishtet – anarkizmin. Edhe pse individët e Myrtajt nuk janë anarkistë në kuptimin e mirëfilltë të kësaj fjale, ata janë individë armiqësorë me shtetin ose individë të shkatërruar –hije që kanë humbur kuptimin e ekzistencës.
Edhe individi në raport me të tjerët është një individ i ndrydhur, një individ jo i lirë, mosbesues, hezitues. Sentenca e Sartrit “Ferrei janë të tjerët” duket se gjen një vend të dukshëm në tregimet e Faruk Myrtajt, ndërkaq me të huajt është krijuar një raport ekzotik, falë një virtuti të lashtë, mikpritjes, pavarësisht se kjo ndjenjë e shqiptarëve për të huajin perceptohet si relike ekzotike prej tyre, si çudi e ruajtur prej kohëve të vjetra. Individi me vetveten, në prozën e Myrtajt, nuk gjendet në një raport më pak dramatik, ngaqë ai gjithnjë e ndjen se nuk mund të jetë ai që do të jetë, ai nuk mund të mendojë atë që do të mendojë, ai nuk mund të bëjë atë që do të bëjë në një çast të dhënë. Kjo në tërësinë e vet e bën individin në prozën e Myrtajt një individ dramatik në ekzistencën e vet, që lëviz midis fuqisë dhe pafuqisë së tij, midis rebelimit dhe nënshtrimit, midis ikjes dhe kthimit të vazhdueshëm.
Pak kohe me pare jam shprehur, per nje moment te rrendesishem ne jeten e Farukut, siç eshte ikja nga humbetira bituminoze e nje zone si Selenica e Vlores, se ka qene vertete proza e tij, ajo qe e solli drejt qendres te kryeqytetit, pikerisht ne ato vite, ku diktatura kishte ngritur kurthe e bariera te panumerta per gjithe intelektualet shqiptare. Dhe nuk jam gabuar ne kete lloj gjykimi.Art-magjia ne gezofin e prozes se Myrtajt, jo vetem qe ishte nje ze i veçante ne letrat shqiptare, por te krijon nje ndjesi qe mund te ta japin vetem shkrimtare te medhenj te hasur ne rrugen tende.
Kesisoj, « Hijet e Virgjereshave », jane dhe mbesin nje « mision i arrire », per krijues si Faruk Myrtaj, te cilat jo vetem e nderojne autorin qe hulumton ne kete fushe prej afro tre dekadash, por edhe e rendisin ate, pa dyshim ne arradhen e mjeshterve me te mire ne te gjithe hapsirat ballkanike, ndoshta edhe me tej.
Nuk e di pse gjate kthimit te linjes ne tragetin Patra- Ankona, ne kete fund gushti,qe posa lame pas, nen ajrin e nxehte te stines duke kaluar ne ngushticen midis Korfuzit dhe Sarandes ne buzembremje, e ku shkembijte me dukeshin si nje bust i larget se bashku me nje vello mugetire qe perçudnoheshin atje tej, mu duk vehtja si personazh i tregimit te Faruk Myrtajt, tek « Bote ciganesh », i cili se bashku me familjen e vet duhej qe te largohej i pari nga ai kamp endacakesh pa e ditur pastaj se cili do ta kallte nder dhé ate cope zemer qe la pas. Dhe befas ndjeva se me pershkroi nje dritherime qe me beri te mekem, dhe pastaj te ngasherej duke mbajtur brenda kraharorit nje gulç qe u vetekyç. Me kurizin e dores se majte fshiva lotet qe rreshqiten ne faqe duke lene rreke ne te dy anet e buzes. Dy hapa me tej nje çift te rrinjsh greke qe kishin ardhur nga Athina per te udhetuar pastaj, drejt veriut te Italise ne kufij me Zvicren, si alpiniste drejt nje ekspedite, qe me sa dukej i priste prej ditesh, ne nje çast te vetem u ndjene si te turperuar.Nuk ishte puthja e tyre ajo qe kishte zgjatur ne parmaket e kuvertes te gjigandit « superfast » ne krahun tim te djathte, qe i kishte bere te ndjenin ate lloj ndrojtje, por gjendja ime e renduar psikologjike prej mergimtari, perballe atdheut qe me vidhej ngadale pas vellos qe hidhte nata…

No comments: