vazhdimi i pjeses se trete
Elementi i ndryshimit në prozë nuk është ai që lidhet me ndryshimet në jetë. Në fakt nuk ka të bëjë me ndryshimet që shpesh vetë shkrimtari Pëllumb Kulla bën në listat për të
honoruar plejadën e ikjes, apo për të ndërtuar me mikun e tij, të Madhin Piro Mani, ‘hierarkinë e listave’, ku natyrshëm ky element ndryshimi i përket fenomenit listë, edhe kur ajo ngushëllon dikë. Me pak fjalë ky element ndryshimi në praktikën e përditësisë është disi një rymë ushqyese për elementin e ndryshimit në prozë… Kulla, ndoshta më mirë se kushdo mund të kuptojë ndryshimin mes ndryshimit të ‘hierarkisë së listave’ dhe elementit të ndryshimit, fjala vjen të ndryshimit të emrave, bindjeve fetare, … apo edhe të seksit sot në botën moderne.***
Elementi i ndryshimit është tjetër dukuri në humorin e Kullës. Ky element i shëmbëllen fjalës. Nuk është thjesht një element i përshtatjes. Nuk është thjesht një produkt rotacioni historik. Në ndryshimin si element, Kulla gjen fuqinë e shprehisë. Fuqia e shprehisë së fjalës përcon situatën. Dhe situata tregohet në kohë e në vend të duhur. Ndryshimi si element i figuracionit ndihmon të konfigurohet ndryshimi i karakterit, ndryshimi që sjell lëvizjen. Ky element i ndryshimit tek Kulla, nuk parasheh ndryshimin e duhur, por ndryshimin e kurdisur për të prodhuar situatën, për të ngacmuar metoniminë. Në tregimin “Kur nismë të mërgojmë ne të tjerët” elementi i ndryshimit nuk është tek gjuha që autori përdor, nuk është tek alteracioni i fjalës, as tek vetë fjala e shkruar në ‘përditësinë’, që ndricon krahinën, vendndodhjen, traditën dhe historinë e lëvizjes njërëzore në kohë të ndryshme, por një motor lëvizës që tregimi i Kullës vë në lëvizje me një ushqim kohëgjatësie, me një filozofi popullore. Në tërësinë e ndryshimit elementi i ndryshimit tek tregimi i Kullës, sjell edhe një vecori tjetër. Kjo vecori është natyrale dhe stiset nga disa minidetaje. Së pari kemi nyjen shqetësim që lidh kohërat. Së dyti kemi njeriun si fluks i përditësisë në mesin e shqetësimit. Së treti është rrugëtimi jetik i njeriut që kërkon veten tek të tjerët. Dhe së fundi është rrotullama që deh qënien karakter-njeri në situatat ngacmuese të terrenit që pushton tregimi i Kullës. Kur themi elementi i ndryshimit, natyrshëm kuptojmë filozofinë e DeLuze, filozofit francez që na sqaron se ndryshimi është një tipar kundërshtie për të realizuar qëllimin e fshehur në ëndërra bufaterike, që maten me hije imagjinare dhe tejkalojnë situatat reale. Në kërkimin e ëndërrave dhe gjetjen e shtratit jetik karakteri i Kullës është një prapashtesë e vazhdueshme e elementit të ndryshimit. Një prapashtesë që parashihet si domosdoshmëri e kryer. Një prapashtesë që lidhet me gjërrat. Gjërrat që në situatat teorike të Buttler, Zizek dhe Ranier flasin një simbiozë që krijon problemin. Problemi që pastaj shtrydhet në tërë ecurinë e treguar nga Kulla clirohet nga kurreshtja gjeografike e tij dhe sqaron ndryshimin:
“Xhemili kish lënë Greqinë dhe më zbriti një ditë familjarisht në aeroport të Kennedit.
- Edhe Amerikën e shkele, o gjë e derrit! – i thashë me lotë në sy.
- E shkela edhe unë siç e shkele ti, o surrat kinez! – ma kthevi. Shtyvi
karrocën ngarkuarë me valixhe dhe m’u hodh në qafë.
- Të ra llotaria amerikane, më thanë.
- Mezi më ra, që i rëntë dambllaja, i rëntë! – psherëtivi ay.
E shoqja dhe i biri i vetmë, rrinin si dy pula të përhumbura.
- Në Selanik, tërë këto vite?
- Në Selanik, - ma kthevi Xhemili.
- Që atëhere?
- Që atëhere.
- Milo e ke emrin akoma?
- Jo, aty nja dy vite më parë, e bëra Mihal.
- Si Mihal, erdhe këtu?
- Kam ardhur si Xhemil, se llotaria më ra në racionin që u është lënë
shqiptarëve. Grekët nuk e përfitojnë llotarinë amerikane…”
Në këtë ndryshim kemi edhe atë që shpesh kritikët e konsiderojnë produkt ndricimi për situatën. Ndryshe nga romancat historike apo prozat me humor, që mund të përmenden nën firmën e Carolyn Davidson, si më të realizuarat dhe më të lexuarat, një metodë e tillë e tregimit Kulla e sjell situatën mes realitetit dhe absurdit për të realizuar qëllimin. Kulla gjen argument edhe tek mosndryshimi si element metafizik i treguesit të ambientit, karakterit, kohës dhe më tej prodhon humorin me të:
“Rri e sjell dërmend nja katërmbëdhjetë vite më parë, një ditë nëntori, kur ky, Xhemili, le fshatnë, vjen në Korçë e më ze mua, mu te dera e parkut të mallrave.
- Peço, - më thotë, - U hapnë rrugët! Iknë këta!
E bënte me sytë lart nga qielli, si i fandaksur. Demek po na linin ata që kishmë mbi kokë. Vetëm e bardha e syve i dukej.e kjo më shumë të shtinte frikë se shpresë. T’ëmën, do hamë donjë burg gjene! – i thashë vetes.
- Qepe, more gomar! – ia bëra.
- Ja dëgjomë mua! Iknë, kur mos i kem tërë! Po thuaj frikës të t’i heqë thonjtë
pe gjoksit, hidhemi në Greqi e zemë donjë punë. Kështu erdhi sëra! Në kufi bëjnë sëkur nuku shohin këta tashi, oreee!”
Elementët bashkëkohorë që siguron Kulla në tregimin e tij janë një frymëmarje për të ndricuar edhe ndërlidhjen (juctaposition) një domosdoshmëri kjo për të treguar jo në linjën normative, ku shpesh tregimi normative nis me tani, dhe përfundon me të ardhmen. Në linjën e ndërthyer kemi lëvizje në situatë, kohë dhe vend, kemi një përthyerje të ndodhive dhe thurje të këndshme e interesante të situatave:
“Më bindi, hajvani, më bëri trim: të pasnesmen ishmë në Greqi!
As komunizëm kish rënë, as rojet nga kufiri ishnë hequr! Ne të dy ishmë të parët
nga fshati, që u hothmë matanë.
Që atëhere, kanë kaluarë muaj e vite e unë akoma e sot Xhemilë e shoh si njerinë që na rrëzovi komunizmin në Shqipëri. Xhemili nuku qe as hero as kaçak. Ay nuku kundërshtovi asnjërin nga të parët e fshatit, as e shavi pushtetnë e as foli njëherë kundër komunizmit, po për mua, Xhemili mbeti ay që më rrëzovi komunizmin! Më është ngulur në kokë kështu e nuku gjendet peshkop të ma heqë.
E tashi jam bërë si ata që sapo në vesh u bie një gjë, në sy u shfaqet një gjë fare tjetër. Sa herë njerëzit zenë në gojë rënien e Murit të Berlinit, mua, fap, më fanitet Xhemili i fshatit tonë. Pashë njëherë në Greqi një film për Stalinë. Atë natë e kalova plot me ëndrra për Xhemilë. Më vonë, puna, familja e jeta me zhurmë në Amerikë, më bëri ta harroj ca kohë shokun tim pe fshati. Kur, një ditë, presidenti i këtushmë po fliste në një konferencë e po thosh “që kur u përmbys komunizmi…” Mua, fap: Xhemili! Vetëm ngaqë atë ditë nëntori, erdh e më tha të merrmim rrugët për jashtë.
Kështu: Xhemili në të vërtetë komunizmin nuku e rrëzovi, por mërgimnë e ri nga fshati tonë, ay e fillovi. Kjo është si një e një që bëjnë dy.
Oh, si ishin ato çapet e parë matanë kufirit. Nuku do t’i harroj kurrë!
Thamë të këtheheshim në një fshat, lamë xhadenë, hothmë një urë, kur shohëm po na vinte prapa një furgon i televizjonit grek. Na zunë. Dinin shqip ata. Ngritnë aparatnë dhe syçkën e tij e hodhë mbi ne. Syçka shikonte këpucët tona të grisura, qeskat pe plastmasi me bukë e djathë dhe na u ngjit gjer te surretërit tonë. Unë dridhsha nga frika ce mo’ na kthenin. Xhemili nuk e prishi gjaknë hiç.”
Retorika e tregimit Kulla është retorikë alegorike. Si e tillë ajo plotëson elementin e ndryshimit, duke na dhënë më tej arsyen e njohjes së situatave. Po jua lë vazhdimësinë në tregimin e Kullës që të flasë më shumë për këto arsye njohjeje të situatave:
- “Orthodhoksë ini?
- Si urdhëron! Që të dy! - tha Xhemili që për vete nuku ish. E nuku tha, horri,
që ish nip i hoxhës së Gollokamjes.
- Kur dollët nga Shqipëria?
- Mbrëmë.
Aparati kërciste: kërrrr…
- Si është gjëndja andej?
- Mo e pyet! – u përgjigj gjene shoku im. - Popullit i ka ardhur sharra në koskë!
Nuku mbahej më Xhemili:
- Ajo robëri kish kohë që na qe bërë e padurueshme. Prandaj, me Peçon, me
…Petraqnë - de, erdhmë këtej, në botën e lirë, në këtë vend, ku fryn era e lirisë, era e të drejtave njerëzore...
Tërë jetën Xhemili kish punuarë në Vatër të Kulturës e ish më bilbil nga tërë ne,
që ishmë shokët e tij. Atë ditë si për ta kuptuarë grekët që fliste për lirinë, zbrazte frymë nga flegrat e hundës e thithte me tërë forcën një ajër që kundërmonte shurrë bagëtish.
- Po ti? – më pyetnë.
Nisa edhe unë të thithnja ajrin e përzjerë me shurrë bagëtish të atij fshatit grek.
- Ja, thith lirinë! – u thashë dhe s’pushonja së thithuri.
- Si ju duket Greqia? – më pyeti budallallëkshe njëri pe ata të televizionit.
- S’ e kemi parë akoma, - nisa të them unë.
- Ç’pyet! – ma mori pe goje fjalën, Xhemili. – Si mund t’i duket të
porsazgjidhurit nga litarët, hapësira e lirë?!
Punuamë ca kohë me mëditje në ato fshatrat malore greke, morëm aq para sa sytë tonë nuku i besonin, blemë ca plaçka që s’i kishmë parë kurrë, i hodhmë mbi një kamion e ia mbajtmë për Kapshticë. Nuku kish nevojë të merrmim malet tashi, se grekët nuku thoshnë gjë po t’u kalonje kufinë. Plys që ishmë ngarkuarë shumë..
Dhe këtej, nga ana tone, rojet na pritnë me buzë të qeshur. Ne ishmë nga ata që ktheheshin, de! Dhe televizioni i Tiranës, që kish javë që qe ngulur aty, dukej sëkur po na priste. Televizion andej, televizion këtej!
Aty na mbërthyenë me kamera edhe tërë ato ditë e jepnin në televizionë e Tiranës nga pesë a gjashtë herë daljen tonë nga trualli grek. E netëve pranë sobës bubulake ne e pamë kushedi sa herë veten tonë në këthim pe kurbetit të parë.
- Pse po këtheheni? – na pyeste kameramani i Tiranës.
Ne, ulur përmbi thasët me plaçka që mezi prismim t’i shpimim në shtëpi, u
përgjigjshim ashtu si deshnë ata. T’ëmën e s’ëmës, sa të pikëlluarë që i bëmim surretërit tonë! Të ma kërkojë këtë njeri sot, nuk e bëj dot!
- Ç’të mos këthehemi?! – ia priste Xhemili, që Vatra e Kulturës ia kish dhënë
të tëra fjalitë që i duheshin për ato kohëra. - Durohet i huaji, more! Mbase nuk e besoni, po buka e tjetrit është e hidhur!
Pashë kamerën që më vështrovi mua.
- Ku ka si vendi yt! - përforcova unë, shkurt.
Të dy nismë gjene të thithmim ajrin e kësaj ane, por kameramani na i previ
thithjet me ca pyetje të shpëlara.
- Ju mori malli për tokën e të parëve?
- Malli, the?! – Xhemili zuri të lotonte dhe u hodh të puthte asfaltnë e
Kapshticës.
Unë për të qarë, atë herë të parë e pata zor, por gjene u shkëputa nga thesi im i plaçkave dhe u përmbysa të puthnja edhe unë. Mua, dheu i të parëve më qëllovi çimento dhe bile, e ftohtë akull!
- Ka plot të rinj, që të gënjyerë nga propaganda duanë që të lenë atdheun. Ju që
këtheheni çfarë do t’u thoshnit atyre? – më pyetnë mua.
Këtu qe halli i tyre. Unë e dinja përgjigjen që deshnë.
- Ku ka si vendi tonë! Këtu ka vështirësi…
- … të rritjes! - ma plotësovi shoku im, që qe marrë me kulturën.
- Të rritjes, të rritjes, - e zura fillë unë, - por, ama, liria këtu është me pashë! Do t’i këshillojmë shokët të mos lëvizën pe fshatit.
Thamë kështu në kufi, po me të vajtur në fshat, tërë moshatarët tonë u ngritnë më këmbë. U bëmë nja njëzet veta dhe nën komandën e Xhemilit, malit e malit, dëpër monopate, zumë gjene Greqinë. Mezi ia mësuamë emrat njëri tjetrit se shumica i kishnë ndërruarë. Myslimanët e fshatit tonë mund t’i dallonje kollaj, ce që të tërë mbanin kryqe të varrur në qafë e ishnë të parët që sapo dëgjonin këmbana, këtheheshin nga ato më parë pe neve e bënin kryq, dyke mërmëruar sëkur i luteshin Zotit.
Televizioni grek dukej se nuku kish punë tjetër, se na e zinte kurdoherë pritën. Xhemili që këtej e tutje do quhej Milo, fliste i pari dhe pas tij, u bëmë bilbila edhe ne të tjerët.
- Përse po e lini Shqipërinë? – ishte pyetja që na bënin më shumë.
- E lemë se komunizmi na këthevi në skllevër – thoshmë ne tërë njësoj sëkur na
e kishnë mësuar në shkollë - Këtej nga ju fryn anembanë flladi i lirisë.
- Erdhëm të gëzojmë të drejtat e njeriut!
- Nuku këthehemi kurrë më, në atë vend të shkretuarë!
Ishnë tëra fjalë që i kishmë dëgjuarë sefte të thëna pe Milos tonë e s’i kishmë zor
t’i përsërismim. Thoshim që nuk do këtheheshim, ce grekëve u vinte mire që kjo të dëgjohej në televizion, po gënjemim si shejtanër, ce punomim sa punomim, mbushmim thasët me plaçka e hë, rrugën e këthimit për shtëpi. Ca bile nuku kishnë punuarë fare, po gjene thasët me plaçka i kishnë më të ngjeshur nga ç’i kishmë ne. E ata ishnë të parët që derdheshin të puthnin oborrë e postës kufitare nën sytë e televizionit të Tiranës.
- Ja, të dashur telespektatorë, - niste gazetari - ja, të zhgënjyerë nga e
ashtuquajtura parajsë kapitaliste, një grup tjetër që kthehet!
Ç’grup tjetër mo, batakçinjtë e qenit, po ne ore, ishmë, fshatarët e Gollokamjes,
që hymim e dilmim! Unë në fillim kujtova ce vërtet nuku na mbanin mend që kishmë hyrë e dalë edhe nja gjashtë a shtatë herë të tjera, po u binda që ata e dinin mirë që ishmë po ne! Ce njëherë, kur, pa lëshuarë thesnë me plaçka, dyke qarë më mirë se aktorët e ZakoÇajupit, kisha rënë përmbys e po puthnja me mall tokën e të parëve, kameramani më ra me majën e këpucës e më tha avash dyke filmuarë të tjerët.
- Herën e parë fare e ke bërë shkëlqyeshëm çmallosjen, këto të tjerat nuku
i ke patur gjë e nuku t’i kam filmuarë!
Pastaj na bënin pyetjen e fundit:
- Si thoni, ju shkon më mendja ta lini vendin tuaj?
E ne, nja njëzet e ca vetë, të tërë në kor.
- Kurrë më! Pa-pa-pa!
E të nesmen që pa gdhirë kapërcenim prapë kufinë. Në fshat u mësuanë me ikjet
tona e nuk u bënin më përshtypje. Kur u nisa të parën herë, ajo e ndjera mama, - ish akoma gjallë atëkohë, - qante me gulshe e i ra të fikët kur u ndamë. Të mos qe Xhemili që më tërhiqtë pe mënge, e lashë, i kalla flamën Greqisë. E kur u ktheva pas njëzet ditësh ajo më lau me lotë malli. Nuku largohej pe krevatit tim, se desh të më shëkonte kur flinja, desh të çmallej. Pastaj u mësua. Kur këthesha herët e tjera, po të kish rënë për gjumë, më ndjente, por vetëm më pyeste, pa e hapur derën e odës e pa u ngritur hiç:
- Peço, ti po lëvrin andej? U këthyetë?
- Po mama, u këthyemë.
- I vure llozë portës?
Kaloja të nesërmen të merrnja Stefon që të ikmim gjene, po e njëjta
shpërkujdesje. Njësoj si e imja, nëna e tij, na dilte në penxhere e na fliste që pas:
- Nuku ju ndjeva fare mbrëmë, more djem. Po ikni, ëh, Si s’vutë gjë në
gojë para se të merrni udhë!
- Ska gjë, mama, do të marrim donjë gjë andej nga Follorina – e qetësonte
Stefoja, njësoj sëkur ta siguronte që do hanim donjë paçe, në klub të fshatit. Pastaj i linte sëmës porositë: - Thesët me rroba, i kini në hajat, mama. Ca pe rrobave janë akoma të lagura. Se mos i shisni ashtu! Duhen nderë një çikë, sapo të dalë djelli. M’i dha një zonjë greke, nga teli i saj… Sapo i kish vënë të thaheshin.
Stefoja ish nga ata që shumicën e plaçkave i sillnin të lagura. Ish nga ata që nuk para u pëlqenin punën më të dy anët e kufirit.
Kooperativa akoma nuku qe prishur, por në fshat asnjëri nuku desh të dilte më në fusha e ato tashi dukshin pa jetë. Fëmijët tonë ishnë veshur të tërë me rroba që mbanin shkrime me gërma e kuptime, që asnjëri nuk u jepte dum. Në Gollokamje qe hapur pazari me mallra greke e për t’i shtënë në dorë, mund të përdornje lekë dhe dhrahmi. Nga fshatrat e tjerë vinin plot njerëz të blinin e sidomos të merrnin takim me Milon, për t’u hedhur tutje dhe ata.
U bëmë shumë tashi. Telvizioni jonë nuk na priste më kur ktheheshim. Pastaj pushoi së na prituri dhe televizioni grek. Dukej sëkur komshinjtë tonë, grekët, qanin komunizmin, që na kish mbajtur në fre dhe në vend të kameramanëve të tyre, nisnë të na nxirrnin përpara policët me qen, që të na kthenin nga kishmë ardhur. Një pjesë të kohës rrimim të fshehur e Miloja e ndjente më shumë përgjegjësinë.
- Ç’t’i bëj detit. Pa të ishmë lidhur me tokë, në Amerikë do t’ju shpinja!
Nëpër ca qyteza greke pamë të ngriheshin ca rrota të stërmëdha me drita shumëngjyrëshe dhe me fishekzjare, që kërcisnin sapo arrinin majën. Nuku ishnë ato as kolovajze për fëmijë, as çikrikë pusesh. Dukeshin që qenë bërë vetëm për të habitur kalimtarët. E kalimtarët e vetëm që hapnin nga habia gojën e sytë tok, nuk ishnë të tjerë veç bashkëfshatarëve tone, që dilnin të kërkonin punë për herë të parë. Po ne, që i kishmë mësuarë të tëra hilet, sa shihnim donjërin që niste t’i çapëlohej goja dyke parë dritat që vërtiteshin, e zimim për mënge e i thoshim:
- Hiqi sytë që andej, gomar, se do të të zerë policia greke e do të të dërgojnë të
shëkosh edhe të sat’ëme, pastaj!
Miloja, ja ky Xhemili, që vajta prita në Kennedi, psherëtinte nga marazi që nuku
gjendshe një rrip toke, që të na sillte në Amerikë. Po, ndërkohë, djemtë e rinj e burrat e fuqishmë të anëve tona u hodhë e zunë punë, ca fshehur e ca hapur, dëpër hotelet, ndërtimet dhe pemëtoret e Greqisë. Arrat nga anët tona mbetën djerrë. Gratë buzë xhadesë prisnin t’i merrte donjë makinë e t’i shpinte në Korçë, ku të shisnin qumshtin që patnë futur në ca shishe të mëdha, nga ato të koka-kolas me shkronja greke.
Qetësia në Gollokamje të ngjethte mishtë. Udhëve të fshatit gjenje plot fëmijë, po të rinj, aha, asedhenjë për be! Njerëz të grumbulluarë tok, shihnje vetëm te gardhi i varrezave, ku pleqtë e gjallë, dyke gulçuarë, shpinin mbi supe pleqtë e sapovdekur…
vazhdon kliko FJALA E LIRE
No comments:
Post a Comment