Konferenca Ndërkombëtare Albanologjioke “Urat
kulturore mes Himarës dhe Diasporës Arbërore në shek. XVI-XVIII, kronikë
identitare dhe eurocentriste, Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë,
10-11.11.2015
KRAHINA E HIMARËS NË STUDIMET ALBANOLOGJIKE
TË PROF. DR. JUP KASTARTIT/ THE HIMARA REGION IN PROF. DR. JUP
KASTRATI’ S ALBANOLOGICAL STUDIES
MsC. ALBERT HABAZAJ
Biblioteka Qendrore “Nermin Vlora Falaschi”
Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë, ALBANIA
Abstrakt:
Objekt studimi i këtij punimi është krahina
shqiptare e Himarës në vitet 1630-1642, parë nga drita studimore e Profesor Jup
Kastratit. Trajtesa ngushtohet në rrafshin etnologjik e antropologjik për kontributin
e Nilo Catalanos (1637-3.06.1694). Profesor Kastrati na prezanton Catalanon si
italian, por që veprimtarinë e tij e lidhi kaq shumë me arbëreshët, së fundi,
me Shqipërinë, sa mund të vështrohet si një “italian i arbëreshizuar”. Janë të
dukshme gjurmët e tij për shkollat e para shqipe në Himarë. Himarë, para disa
shekujsh, sidomos pas vdekjes së Gjergj Kastriot Skënderbeut, quhej gjithë
krahina e Labërisë së sotme, d.m.th., duke nisur nga Radhima, në Lekël e në
Butrint. Dihet historikisht, se në atë krahinë që i rezistoi pushtuesve osmanë
shekuj me radhë, ka pasë çelur shkolla shqipe para tre shekujsh. Dokumenti më i
saktë që në Himarë flitej shqip e mësohej vetëm gjuha shqipe, është puna e
madhe e Nilo Catalanos. Këto dëshmon në
Traktatin “Historia e albanologjisë” Profesor Jup Kastrati.
Fjalët kyçe: studime albanologjike,
dokumente, misionarët bazilianë, gjuha shqipe, krahina e Himarës
Abstract:
The object of this paper is studying
Albanian regions of Himara in the years 1630 - 1642, the first study light of Professor Jup Kastrati.
The treatments narrows in viewpoint of anthropological and ethnological
contribution of Nilo Catalanos (1637 - 3. 06. 1694). Kastrati Professor
introduces Catalano us as Italian, but his activity is matched so much to
arberesh (albanian living in Italy), finally, with Albania, as can be seen as
an "Italian from arberesh". His traces are visible for first Albanian
schools in Himara. Himara region, a few centuries, especially after the death
of Gjergj Kastriot Skanderbeg, was all regions of Labëria today starting from
Radhima in Lekël of Butrint. Historically it is known, that the region that
resisted to Ottoman conquerors for centuries, has opened Albanian schools three
centuries ago. The most accurate document in Himara was only spoken in Albanian
and taught Albanian language. For this
hard work the contribution goes to Nilo Catalanos. This proves the
Treaty in "History of Albanology" of Professor Jupp Kastrati.
Keywords: Albanology studies, documents,
bazilian missionaries, Albanian language, region of Himare.
1. Vështrim i përgjithshëm për krahinën:
Krahina e Himarës është një trevë shqiptare, krahinë gjeografike dhe
etnografike, në JP të Shqipërisë, e njohur që nga tejlashtësia, ku prej më shumë
se dy mijë vjetësh banon një bashkësi njerëzish me kushte ekonomike - shoqërore
të afërta, me mënyrë jetese pothuaj të përbashkët, por që, kohë pas kohe, ka pësuar
ndryshime, më tepër është rrudhur si krahinë etnografike, në vështrimin e
shtrirjes territoriale. Si pasojë e lidhjeve të gjata, e të ndikimit të ndërsjellë
dhe e fakteve të njëjta historike, tek banorët e kësaj treve, krahas tipareve të
përgjithshme etnike - kombëtare, formohen edhe doke e tradita kulturore më të
ngushta, me tipare të dalluara. Bazuar në kulturën materiale dhe jomateriale
(shpirtërore), edhe sipas studiuesve, Shqipëria përbëhet nga dy grupe të mëdha
etnografike: Gegëria dhe Toskëria. Himara futet në Toskëri, dhe, duke e
ngushtuar më tepër prerjen etnografike, ajo është pjesë e së tërës etnografike
që quhet Labëri. Edhe “Bregdeti i Himarës është pjesë e Labërisë”[1], por
kushtet natyrore të veçanta i kanë dhënë begati, të cilën banorët e krahinës ia
kanë fituar me mend e me fuqi detit dhe malit. Himara (Bregu i Detit), sikurse
Kurveleshi, Rrëza e Tepelenës, Buzi, Lumi i Vlorës, Gryka e Dukatit etj., është
krahinëz, një ndër ndarjet më të vogla etnografike të Labërisë, që është krahinë
e madhe etnografike në Shqipërinë JP. Sikurse krahinat e tjera etnografike, si
p.sh. Rrafshi Dukagjnit, (Leknia), Mirdita Hasi, Kraja, Kelmendi, Malësia,
Luma, Shpati, Martaneshi, Çermenika, Mokra, Dangëllia, Opari, Zagoria, Krasniqja,
Çamëria e Kosova me krahinëzat, Myzeqeja, Labëria etj., edhe krahina
etnografike e Himarës ka karakter historik. Prej shekujsh nuk bëhet fjalë në
Bregun e Detit me rrethinat përbërëse për prani banorësh me prejardhje
joshqiptare. Ajo lindi në kushte ekonomike - shoqërore të caktuar dhe ka
ndryshuar me ndërrimin e këtyre kushteve. Sipas shumë dëshmive historike,
Himara ka përbërë një krahinëz të organizuar në bashkësi fshatare, që qeverisej
sipas një të drejte dokesore e që ishte në gjendje të mbrohej dhe nga taksat
feudale. Ajo ka patur gjyqet e drejtimin e saj të brendshëm, jo me ushtri e
komandë, po me pleqësi e gjyqtarë popullorë. Shumë autorë shqiptarë, që janë
marrë me trashëgiminë historike - kulturore të kësaj krahine, ku do të veçonim Kolë
Kamsin, Eqrem Çabejn, Aleks Budën, Shaban Demirajn, Selami Pulahën, Vexhi
Buharanë, Rrok Zojzin, Qemal Haxhihasanin, Dhimitër Shuteriqin, Jup Kastratin,
Kahreman Ulqinin, Ramadan Sokolin, Mark Tirtën, Pëllumb Xhufin, Shaban Sinanin
etj., me studimet e tyre për Himarën në shekuj kanë kontribute të çmuara për
shkencën e Albanologjisë. Krahas studiuesve dhe udhëtarëve të huaj si M.
Šuflai, L. Thalloczy, C. Jirièek, J. G. von Hahn, H. Holland, William Martin
Leake [Liku], Ed. Lear [Liri], F.C.H.L. Pouqueville [Pukëlivi], Bajroni etj., shumë
të rëndësishme janë studimet për veprimtarinë misionare të Vatikanit, përmbledhur
në veprën historiografike të arbëreshit të madh At Nilo (Nicolò) Borgia [Nilo
Borxhia]: “Murgjit bazilianë të Italisë në
Shqipëri, shënime mbi misionet në Himarë: shek. XVI - XVIII”, me një parathënie
nga prof. Matteo Mandalà, që pa dritën e botimit në shqip në vitin 2014. Studiuesi
Rrok Zojzi shkruan: “Labëria përban nji krahinë tjetër që muer pjesë në
formimin e Toskënisë”[2]. Më tej
ai na bën të ditur se, ndërsa gjeografia vendosi si kufi verior e verilindor të
Labërisë Vjosën, populli thotë: labët janë në mes të tri urave: asaj të Drashovicës,
të Tepelenës e të Kalasës (Lumi i Kalasës, Sarandë, shën. im - A.H). Me
konceptin se, krahinë quhet territori që ka një popullsi me tradita, doke,
(zakone) dhe me veçori të përbashkëta, etnologu Zojzi dëshmon: “Brenda këtij
territori që quhet Labëri kemi dy grupe popullsie, “labe” dhe “jo labe”.
Popullsia labe, ndahet në “Labë kristianë” (Rrëza e Tepelenës, Zagoria, Bregu i
Detit) dhe në “labë muhamedanë” (blloku qendror i popullsisë). Ndërsa popullsia
jo labe mbrenda Labërisë përfshin Malëshovën, Lunxhërinë, Rrëzën e Përmetit,
etj.”[3] Kufijtë e
kësaj treve, në të shumtën e herës kanë lëvizur në kohë të ndryshme, përveç
kufijve natyrorë me rëndësi si male, qafa e lumenj. Banorët e Labërisë e quajnë
veten banorë të lashtë të territorit ku banojnë. Njihen si popullsi joshqiptare
banorët e Dropullit dhe të Vurgut, të ardhur në këto hapësira shqiptare dhe si
të tillë janë respektuar dhe respektohen qytetarisht nga autoktonët. Himariotët
janë dalluar si njerëz të hapur, dinjitozë, të virtytshëm, kuvendarë e
luftëtarë lirie, “të penës e të difekut”, me kulturë, të shkolluar, që e
thithin të renë, përparimtaren dhe e manifestojnë atë në përditshmëri, të
prirur nga e vërteta. Njihen si njerëz që kujtojnë origjinën e tyre nga fisi i
kaonëve, që respektojnë lidhjen e gjakut dhe vazhdimësinë tradicionale me
statusin e reciprocitetit. Lëvizjet e njerëzve, miqësitë, krushqitë kanë sjellë
dhe qarkullimin kulturor nga banorët bartës të kulturës shpirtërore dhe asaj
materiale (ruajtës, marrës, dhënës, transmentues), pra si nyje ndëlidhëse. Organizimi
shoqëror historik, ndarjet administrative dhe kushtet gjeografike që sollën
formimin e krahinës etnografike të Himarës, e cila ruan emrin dhe traditat e
kulturës së formave paraardhëse, dallon për veçoritë gjuhësore të të folmeve
lokale me nëndialektet labërishte. Si krahinëz etnografike, Himara paraqet
interes për të gjurmuar historinë e popullit shqiptar në këto hapësira nëpër
rrjedhat e kohës. Himara si vendbanim kaon-epirot dëshmohet midis vitev 220-189
p.e.r., ndërsa fortesa e Himarës së vjetër është e datuar në shek IV p.e.r., e
cila u rindërtua në shek. IV të e.r. nga Justiniani, perandori i Bizantit me
prejardhje iliro-dardane. Historiografia shqiptare, kur trajton pushtimin e
plotë të Shqipërisë pas vdekjes së Gjergj Kastriot Skënderbeut, ndër të tjera
veçon se edhe fortesat e Himarës dhe të Sopotit ranë në duart e osmanëve. “Por
pjesa malore midis Vjosës dhe detit Jon mbeti e lirë, për shkak të qëndresës së
popullsisë. Me daljen nga skena të krerëve feudalë vendës, në udhëheqje të
qëndresës kundërosmane u vu peshkopata e Himarës, peshkopi i së cilës kryesoi
kuvendet e krahinës deri në vitin 1759. Për këtë arsye, nga fundi i shek. XV u
quajt Himarë gjithë pjesa JP e Shqipërisë që përfshinte më shumë se 50 fshatra,
me shtrirje midis detit Jon, lumi i Bistricës e qafës së Muzinës, rrjedhjes së
mesme të Drinos dhe të Vjosës (me përjashtim të Topalltisë dhe të Myzeqesë së
Vlorës)”[4]. “Më 1492, Sulltan Bajazit i Dytë, me që nuk ia doli dot me
luftë, përdori përçarjen. Si pasojë, edhe Himara, që kishte 52 fshatra, disa
thonë 54, Lefter Çipa thotë 74, që nga Gumenica, Tepelena, Kurveleshi e deri në
Bregdet, u tkurr veç në 7 fshatrat bregdetarë, të cilëve u dha “venomet” (e
drejta e vetvendosjes), duke shkëputur kështu pjesën nga e tëra. “Venomet e
Himarës” ishin variante të “Kanunit të
Labërisë”. Populli vajtoi: “Që në Gumenic’ e lart/ Himarë i thonë çdo fshat,/ Osmanlliu
me zanat/ Na ndau e nbetëm pak…”. Ka qenë fundi i shek. XVI,
kur Perandoria Osmane e shkëputi Tërbaçin nga Himara, sikurse dhe gjithë
fshatrat e tjerë të Labërisë së Brendshme. Vetëdija sociale kur thotë Himarë
nënkupton Labëri e kur thotë Labëri nënkupton Himarë, edhe Drashovica është
Himarë, se banorët këto toponime (emërvende) i ndjejnë, i pranojnë dhe i quajnë
sinonime të njëra - tjetrës (edhe ne sikurse ata)”[5].
Siç e kemi vërejtur edhe nga ekspeditat në terren, edhe në botimet
folkoristike, kënga popullore historike e ka regjistruar në disa variante njësinë
folkorike: “Që në Gumenic’ e lartë/ Himarë i thonë çdo fshatë/ gjithë trima
e levendë,/ burra stralli pallergjndë,/ lënë nam kudo që venë./ E nisim me
Bregdenë,/ e shkojmë në Tepelenë,/ vemi kufi me Delvinë/ ndë Dragji e gjer
Kaninë.”[6]. [Dragji - është
fjala për fshatin Tragjas të Vlorës; shën. im - A. H]. Kujtesa sociale sjell
informacionet gojore të të parëve, që vijnë edhe me këtë variant: “Që
në Drashovic’ e lart/ Himarë i thonë çdo fshat…”[7], veçse ky informacion na
rezulton i botuar në këtë variant në literaturën folkoristike: “Himarë,
Kaninë, Drashovicë,/ Tepelenë, Kardhiq, Nivicë,/ kaonë janë të gjithë/ nga një
farë e nga një fis./ Që me ardhjen e Turqisë,/ në vendet e Labërisë,/ i ndau i bëri
dyshë,/ në xhami edhe në qishë”[8].Gjykojmë se vlen të
theksohet që pothuaj në të gjithë fshatrat e Himarës flitej e flitet shqip;
qahet e këndohet labërisht (kënga himariote është një variant i modifikuar i këngës
labe të Kurveleshit, po ashtu edhe vallja e kënduar). Por në Himarë ka tre
fshatra që flasin greqisht dhe shqip: Palasa, Dhërmiu dhe Himara (kjo e fundit është
qytet sot dhe qendër bashkie). Duke u mendjesuar me gjuhëtarin Rami Memushaj, që
vëren se greqishtja është përhapur në këto fshatra “për arsye kulturore - arsimore,
fetare e të marrëdhënieve tregtare me Korfuzin e ishujt grekë të Jonit”[9], me të drejtë mund të
themi se bilinguizmi (dygjuhësia) e këtyre banorëve të Bregut Jonik gjen
motivim dhe nuk përbën problem, sepse është shënjë e nevojshme komunikimi përditësor
dhe mirëshkuarje. Ky bilinguizëm nuk është gogol, nuk është fantazmë, por një
sistem tingujsh, rrokjesh, diftongjesh a fjalësh, trajtash e rregullash, që nga
ana sintaksore për lidhjen e fjalëve në fjali, bëhet mjeti themelor e më i rëndësishëm
që u shërben këtyre njerëzve për të mbrujtur e për të shprehur mendimet dhe për
t'u marrë vesh njëri me tjetrin në tregti, kulturë, miqësi, shoqëri, sepse jemi
fqinj, ballkanas, mesdhetarë. Ndoshta qysh në mesjetë apo më herët “greqishja u
bë gjuhë e bukës, ndërsa shqipja mbeti gjuha e zemrës”[10], gjuha e nënës. Himariotët
janë ndër banorët shqiptarë që e kanë rrahur më shumë se të tjerët detin; e kanë
njohur mërgimin, të paktën, qysh pas Motit të Madh të Kastriotit. Ka patur më
tepër të larguar (emigrimi) dhe më pak ardhës (imigrimi). Në shekuj janë njohur
migrimet e brendshme nga zonat më të vështira për një jetë më të mirë, etj. Himara
është shënuar edhe për mërgimin e jashtëm. Janë evidentuar kolonitë e vjetra e
ngulimet e reja. Kolonitë e vjetra i përkasin fillimshekullit XIX e më parë. Në
fillim të shek. XX, në Italinë e Jugut jetonin më tepër se 200. 000 shqiptarë arbëreshë,
që mendohet se janë të larguar nga trojet e Shqipërisë JP, pjesë e së cilës është
dhe Himara. (Sot kalojnë një gjysmë milionë). Me lëvizjen e njerëzve (edhe si
individë, dhe si grupe, masivisht) qarkullojnë edhe kulturat. Gjeografia e ka
privilegjuar Himarën me të tre qytetërimet, si realitete që zgjasin shumë në
kohë. Aty janë përplasur, aty kanë bashkëjetuar, aty janë bërë të njësishme,
pasi janë shuar konfliktet e qytetërimeve. Historia na mëson se në Himarë kanë
kaluar të tre qytetërimet: Universi i Perëndimit (Krishtërimi), Universi Islam
dhe Universi Ortodoks, që përfaqësojnë përkatësisht: Qytetërimin Romak Qytetërimin
Arab dhe Qytetërimin Grek. Kanë marrë dhe kanë dhënë, janë mbivendosur, kanë përthithur
e kanë lënë, sepse u regjistruan në shumëkohësi si qytetërime të strukturuara,
të pjekura, të afirmuara. Ka shënja të tyre në fytyrën e saj Himara; ka dhe reminishenca
të mbijetojave pagane. Ka ende rite pagane që ushtrohen dhe sot e kësaj
dite ndër banorët himariotë, në trajtën
e jehonave parake të tyre. Himara si një mikromozaik shumëngjyrësh me këto
pamje qytetërimi nuk na shfaqet vetëm si mosnjohje, përbuzje, urrejtje tjetrit,
apo si përplasje, por edhe sakrificë, rrezatim, grumbullim të mirash kulturore,
trashëgimi inteligjence, si shtërngim duarsh. Për Himarën, si kryeqendër e
krahinës në skenën e kohës sot del qytetërimi ortodoks. Afërsia gjeografike,
mundësia e shkollimit dhe e punësimit në Greqi, ka sjellë dhe martesat
reciproke. Martesat e djemve himariotë me vajza greke apo anasjellas nga këto
fshatra kanë ndikim të dukshëm në dygjuhësinë e praktikuar. Por, kur qajnë,
edhe plakat e Dhërmiut, Palasës e Himarës qajnë shqip, me vaje e ligjërime si labëreshat,
si plakat e Labërisë së Brendshme, si qëmoti. “Ligjet e vajit janë praktikuar në
të gjithë fshatrat e Bregdetit, përfshirë edhe Himarën, Dhërmiun e Palasën vetëm
në Gjuhën shqipe. G. von Hahn më 1854 thotë shumë qartë se vajtimet bëhen
kryesisht në gjuhën shqipe”[11]. Edhe e folmja e Himarës
bregdetare, si nëndialekt i labërishtes, ngjan me të folurën e Kurveleshit si
dy pika uji, madje edhe me të folmen e Gjirokastrës e me çamërishten. Sikurse në
shek. XVII, edhe në këtë fundpesëmbëdhjetë vjeçari të shek. XXI, nevoja e
rigjallërimit ekonomik dhe forcimit të ndjenjës së kombësisë ndikoi në formësim
të ri të kësaj krahine etnografike labërore, në ridimensionim afërsisht
tradicional të Himarës, sepse është gjykuar i dobishëm. Sot, përveç fshatrave të
Bregut, Himara përfshin edhe Tërbaçin, Vranishtin, Bolenën, Kallaratin e Kuçin,
edhe Fterrën, Çorraj, Borsh, Piqeras, Shën Vasil, Lukovë. Megjithë pushtimin e
gjatë osman, gjurmët më të mira të të parëve mbetën në vetëdije të banorëve të
kësaj krahine. Në “Historinë e Shqipërisë” shkruhet se nga fundi i shek. XV dhe në
vijim kronologjik, “me mijëra fshatarë u shpërngulën nga bregdeti i Himarës dhe
u vendosën në malësitë e Kurveleshit”[12]. Edhe më
të mëdha kanë qenë lëvizjet drejt Himarës, të cilat u bënë masive në shek. XV-
XVII. Edhe pse nuk reshtën valët
e pushtimeve në rrjedhat e kohës, Himara u shënua në histori si fortesë qëndrese,
sepse, megjithë rrudhjet e përthithjet nga të tjerët (më të fortët, më të mëdhenjtë),
luajtën rol kushtet sociale e gjeografike, sidomos sasia e popullatës dhe
shtrirja e saj territoriale kompakte.
2. Në Himarë, katër shekuj më parë…
Gjuha shqipe u evidentua si përbërës themelor i
etnokulturës shqiptare në hapësirat e banuara nga bashkësia sociale e banorëve
himariotë, të paktën, qysh në vitet 1630-1642, kur kemi shkollë shqipe në
Bregun e detit të Himarës, në Dhërmi, fakt që argumentohet dhe interpretohet në
studimin e Prof. Kastratit për Nilo Catalanon. Në këtë punim etnokultura lokale
trajtohet si pjesë e së tërës shqiptare, me elementët e kulturës materiale
(ekonomike), shoqërore, shpirtërore, artistike dhe të kulturës së jetesës (familjare).
Nga punimi i Kastratit marrim të dhëna demografike, toponime (emërvende), data
e ngjarje me dritë dhe informohemi se, në Himarë rrjedh, bashkohet, përzjehet e
pasurohet historia me njerëz, me mënyrë jetese, me fe, me kulturë, me bulëzime
të etnologjisë religjionale. Në hapësirë dhe kohë lëvizin, veprojnë “tanët” dhe “të tjerët”. “Ne” (vendasit) dhe
“ata” (të huajt) ekzistojnë si një unitet original, me gjithë luhatjet e
pritura apo tronditjet e papritura, parë dhe me syrin e urrejtjes dhe armiqësisë,
edhe me syrin e miqësisë dhe dashurisë, por gjithmonë me aftësi vetrregulluese.
Nga burimet dokumentare që na paraqet studiuesi dhe nga dëshmitë faktike të
shkruara, etnokultura në vetëdijen e banorëve të kësaj përkatësie njëjtëson të
kaluarën e largët me të tashmen. Kemi një lidhje dialektike në mes burimit
faktik dhe interpretimit shkencor. Natyrisht mendimi shkencor pasqyron kohën përkatëse
kur është shkruar. Në Himarën e brigjeve shkëmbore joniane, me Çikën kurorë të
vargmalit të Vetëtimave, janë shtresëzuar “qytetërime të ngjeshura pas njëri -
tjetrit”[13],
si mikrohapësirë lëvizjeje, në sistemin e qarkullimit të kulturave, mbartur
qysh nga parakët, “popujt e detit” etj. Edhe
studiuesi Memushaj (i cili përveç kontributeve në fushën e gjuhësisë, ka tërhequr
vëmendjen edhe me trajtesat e çështjeve të historisë së krahinës së Labërisë, me
Himarën e Kurveleshin) nga këndshikimi etnografik dhe historik e shikon Himarën
të lidhur me Labërinë, si nënndarje etnografike të saj. “Në pikëpamje të
zakoneve e të traditave, Himara nuk dallon nga hinterlandi lab. Nga fusha e
kulturës shpirtërore janë të përbashkëta kultet, besëtytnitë, ritet, e drejta
zakonore, mënyra shumëzërëshe (polifonike) e të kënduarit, vallja e kënduar,
vajtimi me ligje i grave, baladat, legjendat e përrallat etj. Nga fusha e
kulturës materiale: veshjet tradicionale prej leshi, si guna, sharku, llabania,
linja, fustanella e tirqit; zhapat (opingat) prej lëkure të paregjur etj. Këta
elementë etnokulturorë i gjejmë në të dyja anët e vargmalit të Çikës. Edhe përsa
i përket së drejtës zakonore, nuk ka pasur dallime midis Himarës dhe pjesës
tjetër të Labërisë; Himara, Kurveleshi dhe Rrëzoma kanë pasur një pleqësi të
përbashkët, që ka funksionuar deri në vitin 1943, e cila mblidhej për të
gjykuar e zgjidhur konflikte e çështje zakonore ndërkrahinore”[14]. Në Mesjetë në përbërje të Himarës,
si krahinë gjeografike dhe etnografike e shqipërisë JP hynin edhe Kurveleshi e
Mesapliku (pjesa qendrore dhe jugore e Lumit të Vlorës). Gjatë shekujve të
pushtimit osman, Himara, si seli e peshkopatës,
ka qenë qendër e kryengritjeve të fuqishme kundërosmane. Aty janë
mbajtur kuvende të krahinës për të bërë besëlidhje apo për t’iu drejtuar për
ndihmë papëve të Romës dhe mbretërve europianë. Historia ka të shkruar
kryengritjen e Himarës (1690) si një nga
kryengritjet e krahinave shqiptare kundër sundimit osman në shek. XVII.
Kryengritësit himariotë gjatë luftës venediko - osmane, kur Venediku përpiqej të
pushtonte qytetet bregdetare të Shqipërisë, sulmuan garnizonet osmane të kështjellës
së Kaninës dhe të qytetit të Vlorës, të cilat i morën pas disa ditë luftimesh.
Ndërsa për Dhërmiun kemi këtë informacion enciklopedik: Sipas gjeografit Mevlan
Kabo, “Dhërmiu dëshmohet si fshat i vjetër që në v. ’49 - ’48 p.e.r. me emrin
Drimades. Në kishën e Shën Stefanit dhe të Shën Mitrit ruhen afreske të shek.
XII - XIV”[15]. Problemi qëndron
se, mungesa e dokumenteve të shkruara na pengon për të thënë e shkruar gjëra të
reja, por jo të kërkojmë e gjithmonë të jemi në kërkim serioz. Shtrojmë një
pyetje: shkrimi e bëri njeriun apo njeriu bëri shkrimin?! Patjetër njeriu
shpiku shkrimin dhe e përdori atë për paraqitjen grafike të mendimit, të paktën
qysh në mesin e mijëvjeçarit IV para erës së re[16] (datim i
lënë nga sumerët, sipas njohurive të derisotme). Himariotët jetojnë në hapësira
shqiptare, e ndjejnë veten shqiptarë dhe nuk kanë komplekse ndaj të tjerëve,
kur s’i trazon në punë të tyre. Në rrafshin socio-antropologjik, Himara shfaqet
me identifikimin e vetes, me pranimin e tjetrin, kur i huaji nuk vjen si
pushtues.
3. Nilo Catalano në dritën studimore të
Kastratit
Libri i Nilo Borgias: “Murgjit bazilianë
të Italisë në Shqipëri, shënime mbi misionet në Himarë: shek. XVI XVIII”, si dhe studimet e kumtimet e
albanologëve të ndritur arbëreshë Francesco Altimari e Matteo Mandalà janë
punime të thella, të plota, të qarta, korrente, të cilat sjellin prurje të
reja, që i shohim për herë të parë për Nilo Catalanon dhe misionarët e tjerë
fetarë (të huaj dhe arbëreshë), që kryen edhe shërbime fisnike e kontribuan për
mbajtjen gjallë të gjuhës shqipe në shek. XVII. Studimet dëshmojnë se imzot
Nilo Catalano ka qenë bulëza filimtare e shqipes në Himarë. Përmasat e nderimit
të tij ndër ne rriten sepse në mesjetën
e murme, për banorët e krahinës së Himarës ai qe imazhi i lirisë, i dijes dhe
kulturës. Por, në kumtesën e përgatitur, dëshirojmë të paraqesim Misionarin e
Kishës së Perëndimit sipas albanologut Jup Kastrati. Dijetari shkodran J.
Kastrati (15.04.1924-22.09.2002), edhe në fushën e shkencës që merret me studimin e
historisë së shqiptarëve, të gjuhës shqipe dhe të letërsisë e kulturës shqiptare, është një nga titanët e albanologjisë, themelues dhe në
krah të Eqrem Çabejt, Shaban Demirajt e Mahir Domit. Me studimet për letërsinë
arbëreshe dhe sidomos me punimet shkencore për Jeronim De Radën (1814 - 1903),
figurën më të shënuar të lëvizjes kombëtare shqiptare në Italinë e shek. XIX,
ai ka dhënë një kontribut me vlerë për kulturën mbarëshqiptare. Bibliografia e botimeve shkencore të Prof. Jup Kastratit
për kulturën kombëtare shqiptare të arbëreshëve të Italisë, që fillon në vitin
1953[17] dhe
mbaron me frymën e tij fizike në vitin
2002, kap 236 zëra. Me trajtesat për
historinë, etnografinë, etnologjinë, folklorin e traditën kulturore të arbëreshëve
të Italisë Profesor Kastrati merret për të plotësuar korpusin e tij të
studimeve arbëreshe, ndërsa me gjuhësinë dhe me letërsinë ai merret për të
ngritur dy nga majat më të larta të studimeve kastratiane: Historinë e
letërsisë shqiptare dhe Historinë e albanologjisë. Prof. Kastrati ka botuar edhe librin "Historia e Albanologjisë (1497-1997), vëll.1 (1497-1853), 832
f., Tiranë, Argeta L&M, 2000, ku trajton krahinën shqiptare të Himarës në
vitet 1630 - 1642, kontributin e Nilo Catalanos (1637 - 3. 06. 1694), etj. Në
vijë kronologjike, mbas studimit të Prof. Shuteriqit (1996), ky punim i Prof.
Kastratit është më i pasuri dhe më i ploti për Nilo Katalanon, (bëjmë fjalë për
kohën kur është publikuar dhe botuar studimi). Në fund të kreut, është shënuar
bibliografia speciale për dijetarin Catalano. Misioni albanologjik, në kontekst
gjykojmë se quhet i realizuar me botimin e monografisë “Murgjit bazilianë të Italisë në Shqipëri, shënime mbi misionet në Himarë:
shek. XVI XVIII”, të arbëreshit Nicolò Borgia (1 Janar 1870 - 3 Mars 1942),
Kryemurg i manastirit të Grottaferrata-s, që në parathënien me të cilën çelet
libri, Prof. Matteo Mandalà e quan: “Vepra e Nilo Borgia-s, burim i rëndësishëm
për historinë e jugut të Shqipërisë”[18]. Rikthehemi
tek Nilo Catalano, sipas J. Kastratit. Vështruar në rrafshin etnologjik e
antropologjik, dijetari shkodran ka skicuar me një gjuhë lakonike dhe mjeshtërisht
ustain që hodhi bazamente të qëndrueshme në urën lidhëse sidomos për prurje
kulturore e diturore; edhe për shkëmbime vlerash, traditash e dokesh mes Himarës,
në JP të Shqipërisë dhe diasporës arbërore në JL të Italisë për periudhën
kohore nga shek. XVI - XVIII. Studimi përfshin 24 faqe të veprës "Historia e Albanologjisë, vëll. 1”, nga
f. 144 - 166 ka si strukturë: hyrjen, jetëshkrimin e Catalanos, veprat gjuhësore
të tij, Fjalorin shqip - italisht, italisht - shqip, Sprovën Gramatike të Gjuhës
Shqipe, përmbylljen, bibliografinë speciale, gjuhën e shkruar shqipe në shek.
XVI - XVII, arsimin shqip në shek. XVII, kushtet kulturore në shek. XVII -
XVIII dhe përmbylljen, ku, sipas tij, del se themelet e gjuhësisë shqiptare u
hodhën në shek. XVII. Përmend faktin që Dhimitër Dervina, lëvrues i shqipes, përktheu
një katekizëm [shtjellim
i përmbledhur i dogmës së fesë së krishterë me anë pyetjesh e përgjigjesh;
libri që përmban këtë shtjellim (në vendet ku vepron kisha e krishterë)[19]] në Himarë, në vitin 1637, me një gjuhë të punuar, gjë që
mund të flasë për një traditë ë shkrimit të gjuhës sonë në Jugperëndim të vendit. Kjo është e lidhur
me shkollat fetare, që mbajtën në shekujt XVII - XVIII në Himarë misionarët
bazilianë, ndër ta edhe arbëreshët e
Italisë të Sicilisë. Nuk mendojmë se vlen të trajtojmë të tëra çështjet e
shqyrtuara në punim, por paraqet interes situata e shkollës shqipe në Bregun e
detit të Himarës, në Dhërmi (1630 - 1642) Që në hyrje, autori na prezanton atmosferën
vendore dhe banorët e etur për dije në gjuhën e nënës si dhe murgjit bazilianë
në Himarë, që ndikuan pozitivisht në mësimin e shqipes. Jemi në kohën kur
himariotët dhe trevat e Himarës kërcënoheshin nga dyndjet osmane. Studiuesi bën
një paraqitje të misionarit italian Nilo
Catalano, për veprimtarinë e të cilit, ai ka shfrytëzuar një literaturë
shkencore relativisht të pasur. Në rend kronologjik, në këtë punim përmenden tekstet
dhe autorët që kanë shkruar për atë njeri të ndritur: Pietro Pompilio Rodotà
(1760), Giuseppe Crispi (1831), Bernardino Biondelli (1856), Giuseppe Spata
(1867 - 1868), O. Buccola (1909), “Roma e Oriente” (1913), Giuseppe
Schiró-senior (1917, 1918, 1931), “Bollettino della Badia Greca di
Grottaferrata” (1928), Gaetano Petrotta (1931), Mario Roques (1932), Nilo Borgia (1935, 1937, 1939,
1942), Dhimitër S. Shuteriqi (1963, 1965, 1976), Jup Kastrati (1964, 1980,
1989), “Burime të zgjedhura për Historinë e Shqipërisë”, vëll. 2 (1965)[20]. Në fillesat studimtare për botën arbëreshe,
Kastrati na bë të ditur se arbëreshët e Italisë kanë filluar të interesohen për
folkorin shqiptar që në shek. XVII. Sipas tij, “kënga e parë e mbledhur në
Sicili, gjendet në dorëshkrimin e Nilo Katalanos, nga Mexojuzo. Por mbledhja e
parë folkorike është ajo e Kodikut të gjetur në Kjeuti (Kapitanata). Dorëshkrimi
mbahet i vitit 1737, veçse shumica e shënimeve të tij duhet të jetë shkruar
edhe më përpara. Ruajtja dhe mbledhja e këngëve popullore, botimi dhe studimi i
tyre ndër arbëreshët, është një aspekt me rëndësi i vlerësimit të trashëgimisë
kulturore të popullit shqiptar. Këngët arbëreshe kanë tiparet e tyre, por edhe
mjaft elemente të përbashkëta me këngët popullore që këndohen edhe sot e kësaj
dite, në Shqipëri. Kështu p.sh. Kostandin i vogëljith i baladave arbëreshe
gjindet në Shqipëri të Veriut te kënga e Aga Ymerit, kurse në Shqipëri të Jugut
te Ymer Ago. Atë e ndeshim edhe te Kostandin i vogël (Mikros Kostandinos) të
ciklit të Digenis Akritas. Tema është shumë e lashtë dhe reminishencat e saj na
çojnë te motivi i Odiseut, kur kthehet në Itakë. Dua të përmend këtu edhe një
shembull tjetër me vlerë. “Duro zemër e duro/ Sa duroi malji me bor”, është
nxjerrë nga dy vargje të një kënge popullore, me të njëjtin titull, botuar te
“Rapsodi të një poeme arbëreshe”, mbledhur në Kolonitë e Napoletanos, botuar më
1866; ribotuar më 1883. Këtë këngë popullore e ka edhe toskërishtja jugore si
edhe arbërishtja e Greqisë”[21])[22]. Edhe ndër
Arbëreshët e Italisë, sikurse në Shqipëri: në Himarë, në Shkodër apo në mjaft
vise të tjera ruhej zakoni i gjuajtjes së nuses në udhëtim për te shtëpia e
burrit me grurë, bathë e oriz, duke simbolizuar kështu një martesë të frytshme.
Ruheshin edhe doke të tjera, si p.sh., kur futej nusja tek potra e shtëpisë së
re, vjehrra i hidhte në qafë një shami apo shirit mëndafshi, diku një lugë
mjaltë ose i dorëzon çelësat e shtëpisë (me mjalt e sherbet mjalti kanë filluar
të ripraktikohen). Kemi përshtypjen se për Catalanon nuk ka shumë të dhëna
biografike, por prof. Kastrati është përpjekur të japë të dhëna të mjaftueshme
për të skicuar portetin e këtij njeriu të ndritur. Duke gjykuar nga mbiemri i
Catalanos, Kastrati shprehet se Misionari i Madh mund të ketë qenë me origjinë
spanjolle. Por nuk mund të jemi dakort me këtë mendim, ngaqë mbiemri nuk është
përcaktues për etninë. Albanologu arbëresh Matteo Mandalá sqaron se Catalano
ishte me identitet të shumëfishtë, por nuk qe spanjoll, ai qe italian, nga
Sicilia. Në studimin e Kastratit, vendlindja e Misionarit jepet përafërsisht e
ka gjasa të jetë lindur në një fshat të Sicilisë pranë Mesinës, në Terra di
Massa, në mos në Castagni apo Catanea.
Vitlindja është e saktë: “Nilo Catalano ka lindur më 1637... Më 16 Mars
1659, në moshën 22 vjeçare veshi petkun e murgut bazilian (misionar katolik), në manastrin ortodoks të Grotaferratës,
ku kishte arbëreshë”[23]. Aty ka
qëndruar rreth katër vjet, ku ka mësuar greqishten e vjetër dhe të renë. Në
Manastirin Bazilian të Mezzoiusos (Munxiftsi arbëresh) ai praktikoi disa vjet
shqipen, që do t’i bëhej si gjuha e tij. Profesor Kastrati mendon se shqipen vikari
i abatit duhet ta ketë mësuar që kur studionte
në Grotaferrata, kur iu vu edhe shkrimit të saj. “Ai pati fatin të
njihte ndonjë ose disa nga librat në gjuhën tonë, botuar në Itali gjatë atij
shekulli. Mund të kenë qenë veprat e Budit (1618, 1621, 1636, 1664), të Bardhit
(1635), po me siguri edhe veprën e Bogdanit (1685). Edhe dërgimi tek arbëreshët
mund të dëshmojë se, në atë kohë, ai e njihte shqipen”[24]. Në
vitin 1685, jep mësimet e teologjisë dhe të moralit. Nga Dokumentat e Manastririt
del se, ai, që u emërua abat, ishte i zellshëm, shembullmirë, e njihte përsosmërisht
vendin, kishte fituar prestigj, gëzonte, me kohë e gradualisht në rritje,
çmimin e eprorëve bazilianë të Romës dhe të kolektivit të Manastirit të
Munxifsit. Qysh në vitin 1682, në Romë, vizitatori apostolik ishte dhënë
seriozisht pas gjuhës sonë. Shqipen e shkroi me alfabetin tonë të vjetër të
veriut, alfabet i tipit latin, me ndonjë gërmë cirilike, i njohur që nga
“Meshari” i Gjon Buzukut (1555). Kastrati mendon se Catalanoja dëshironte me
kohë, që të vinte në Shqipëri, andaj edhe merrej me shqipen. “Ai u përgatit
përpara vitit 1687, që të shërbente si misionar në viset tona. Prandaj iu vu ta
mësonte shqipen me librat e botuara, edhe pse ishin të dialektit verior. Me to,
ai mësonte gjuhën dhe plotësonte njohjen e saj. Nuk qe e vështirë që të vinte
ré, se të dy dialektet e saj ishin mjaft pranë njëri - tjetrit; por tekstet në
dialektin verior, të paktën në fjalor mund ta ndihmonin për misionin në jug të
Shqipërisë, ku e çonte puna midis ortodoksve, si bazilian që ishte[25].
4. Catalano për Himarën dhe Himarë shqip,
sipas Kastratit
Baziliani Catalano mund të kishte dëgjuar
nga Propaganda Fide (që qe edhe kolegj trajnimi për misionarë) se dhe në Shqipërinë
JP e pikërisht në Himarë ishin kryer rite fetare në shqip gjysmë shekulli e më
parë. Në vitin 1637 në Himarë ishte vënë shqip një katekizëm i vogël katolik, i
cili nuk e pa dritën e shtypit, se një vit më parë në Romë kishte dalë një
botim i ri i Doktrinës së Budit (“Dottrina Christiana”). E pohon edhe Kastrati,
që puna ishte bërë me nismën e bazilianit grek Neofit Rudinó, me anë të priftit
vendës, Dhimitër Dhërmiu (Gjileku). Me shqiptarët dhe arbëreshët, Catalanoja u
njoh në Romë e pastaj në Munxifs, duke u lidhur shpirtërisht me ta dhe me jetën
e tyre. Që kur ishte në Romë, ai ka patur mundësi të mësonte se gjuha shqipe
kishte disa libra të botuara. Ai qe informuar, padyshim, për misionet që
Vatikani kishte dërguar e dërgonte midis katolikëve, por edhe ortodoksve të
Shqipërisë, duke nisur, e pakta, që nga vitet 20-30 të shek. XVII, ai
franceskanët në Veri dhe bazilianët në
Jug. Me gjasë, ai e dinte synimin e Propagandës për t’i dhënë përsëri jetë
misionit bazilian të Himarës, që nuk ekzistonte që nga viti 1671, dhe duhej të
gjykonte se atë mision, të drejtuar e të mbajtur prej bazilianësh grekë, të cilët
shqipen nuk e dinin, (as Rodinói nuk e dinte), atë mision mund ta përtërinin më
mirë bazilianët që dinin shqip ose që ishin arbëreshë. Bulëzon fara kulturore
mes Himarës dhe diasporës arbërore, ndërtohet ura e qytetërimit, hapen krahët e
mirësisë, token duart e miqësisë.Me aftësitë që kishte dhe mundësitë që i u
dhanë kur rifilloi jetën misioni i Himarës, Catalano po ngrihej si identitet i
misionit të lartë që predikonte. Zelli i
tij për hartimin e manualeve për mësimin e shqipes nga misionarët, të cilët
mund të mos ishin të gjithë arbëreshë, por edhe për arbëreshët, që duhej të
ushtroheshin në gjuhën (dialektet) e Shqipërisë së Jugut, edhe të Mesme, ku një
pjesë e banorëve ishin ortodoksë, po që flisnin dialektin e Veriut e cilësi të tjera të vyera, i dhanë statusin e
një drejtuesi të vlerësuar. Nilo Borgia thotë me të drejtë se gjithë jeta e tij
e kishte përgatitur Catalanon për atë mision dhe se sekretari i Propagandës nuk
ngurroi ta propozonte te Papa, (Papa Urbani VIII?) për t’u dërguar në Shqipëri, duke iu dhënë
edhe titulli i lartë i Kryepeshkopit të Durrësit. Më 4 Janar 1693, Catalano u
dorëzua Kryepeshkop i Durrësit, në Kolegjin e Propagandës në Romë e ky titull
ia rriti edhe më shumë prestigjin dhe e lidhte organikisht me kishën e vendit.
Kryepeshkopi niset për në Himarë, si Famullitar Apostolik i Himarës, duke
zgjedhur si shok dhe zëvendës Filothe Zassi, (dtl. 1653, pra 16 vjet më i ri),
murg i zoti, arbëresh nga Munxifsi. Ndoqën këtë itinerar: U takuan në Napoli,
morën drejtim Lecces, ku u vonuan, se qe kohë e keqe për të kaluar detin. Duke
i rënë nga Korfuzi, dolën në Himarë më 10 Maj 1693. Pas 23 vjetësh mungese,
ardhja e misionarëve u prit mirë nga banorët. Filloi kështu peruidha e fundit,
po vetëm prej një viti, e jetës së Catalanos, me një veprimtari të dendur e me interes të
veçantë. Atë verë pëlqeu ta kalonte në
Dhërmi. Si duket, misionarëve u ka pëlqyer natyra dhe banorët e këtyre viseve,
sepse Zassi e përshkruan Dhërmiun si “vend i shëndetshëm plot ujëra”[26].
Informacioni në vijim gjykojmë se paraqet mjaft interes jo vetëm për
studiuesit, por edhe për historikun e krahinës së Himarës (riorganizuar në
bashkinë e re Himarë): Catalanoja, vetë
i tretë, me arbëreshin Filothe Zassin dhe italianin nga Friuli, Lorenzo
Mariottin, sipas studimit të prof. Kastratit, “predikonin në fshatrat e
Bregdetit dhe në ato të thellësive matanë maleve përreth, që nga Dukati në Shën
Vasil e Nivicë, që nga Tërbaçi në Kuç, Zhulat e gjetiu, që dhe këto bënin pjesë
në krahinën të quajtur të Himarës, e cila, atëherë, përmblidhte Labërinë,
gjithsej 40 qendra të banuara, sipas dokumenteve vendëse të shekujve XI-XVII.
Gjendja fetare dhe kishtare ishte më se e dobët. Predikimin, që bazohej te
Dhjata e re, po edhe në Etërit e kishës greke, bëhej, doemos, shqip në shumicën
e fshatarve. Greqishtja flitej vetëm në 3 prej këtyre, Himarë, Dhërmi e Palasë.
Shqipja përdorej edhe në këto tre qendra, sepse vinin e dëgjonin njerëz nga
viset përreth, ndërsa vendësit e dinin zakonisht shqipen”[27]. Këto të
dhëna kanë vlerën e dokumentit për historiografinë lokale dhe shqiptare, janë
një gjerdan margaritarësh për albanologët. Me sa duket, Catalanoja, që nuk
ishte fort mirë me shëndet, nuk largohej shpesh nga Himara apo Dhërmiu. Po kur,
në Mars 1694, rreth dy muaj përpara se të vdiste, osmanët dogjën Shën Vasilin,
Nivicën e Zhulatin, ai nxitoi atje që të shihte vetë gjëmën dhe t’u jepte zemër
njerëzve. Kastrati na bë të ditur, se, me të zbritur në Himarë, 57 vjeçari i
devotshëm çeli shkolla, që nuk punonin dy dekada më parë: “U fillua me shkollën
e të rinjve dhe të fëmijve, duke u mësuar të gjithëve Doktrinën e krishterë”, -
i shkruan misionari Propagandës më 1694.
Ishte shkolla e Dhërmiut, fshat me 1850 shtëpi dhe Niloja kaloi 6 muajt e parë,
se i pëlqente vendi. Kishte 80 nxënës, gjë shumë e madhe për kohën. Të dielave,
fëmijëve u mësohej edhe katekizmi. Vlen të përmendim një tjetër pamje që na bën
të njohur studiuesi Kastrati, e cila jep fakte më interesante, të verifikueshme
gjeografikisht si toponime (emërvende), të vërteta, shtrirë saktësisht në kohë
dhe në hapësirë, paraqitur qartas, duke respektuar ekonominë e fjalës në
shtjellim: “Në Dhërmi përdorej greqishtja, por edhe shqipja, se kishte nxënës
deri nga Dukati e Tërbaçi. Kishte për të ardhur ndonjë edhe nga Vithkuqi, 5 ditë
larg[28]”. Nga
studimi marrim vesh gjithashtu, se, veç fesë, shkrimit e leximit të greqishtes,
atje mësohej edhe aritmetika dhe njerëzit ishin shumë të interesuar të mësonin
të mbanin hesapet e tyre. Kur ndonjë ndonjë misionar qëllonte t’i shmangej
detyrës, populli ia impononte, po kjo nuk ka ngjarë në vitin që Catalanoja
kaloi në Bregdet. Përveç se në Dhërmi, shkollë kishte dhe në Himarë. Atje
zakonisht qëndronte F. Zassi. Sipas kujtesës sociale të banorëve transmentuar
brezash gojarisht, edhe sipas dokumentave të kohës, osmanët “dëmtuan egërsisht”
dhe fshati i madh mbeti me 1430 frymë. Piluri kishte 500 banorë, Vunoi 660.
Edhe në Vuno, baziliani me ideale të larta, ku dha dhe mësimin e katekizmit,
predikonte shqip. Aty u sëmur. Aty dha frymë. Kuptojmë se një jetë me sakrifica
dhe rreziqe kanë kaluar misionarët, sado që populli i mbante mirë dhe i
nderonte, se i mësonin mirësinë. Dhe Paria e vendit kishte interse të ruante
miqësinë me viset e Puljes përtej detit, dhe, për këtë, kërkonte ta kishte mirë
me Vatikanin. Myslimanët u afroheshin shpesh misionarëve, si të kthyer të rinj
që ishin.
Është për t’u theksuar se për një vit Catalanoja duhet të jetë
familjarizuar me të folurën e vendit, por ende nuk kemi gjetur dokumente që ai
të ketë vazhduar ta shkruajë shqipen në këto anë. Dimë që misionari ka lënë dorëshkrim
një “Fjalor shqip - italisht e italisht - shqip” (“Vocabolario
albanese-italiano et italiano-albanese”) hartuar në dialektin gegërisht, sepse
kështu e gjeti traditën e shkrimit të shqipes në atdhe si dhe një “Sprovë
gramatike të gjuhës shqipe” (ndoshta
mund t’i ketë hartuar në vitet 1693-’94). “Sprova” ruhet në Bibliotekën
Mbretërore të Kopenhagës (Danimarkë). “Fjalori” u bë i ditur nga Xhuzepe Krispi
(Giuseppe Crispi, 1781-1859) se ndodhej në Bibliotekën e Seminarit Shqiptar në
Palermo më 1831. Më vonë ai ra në duart e studiuesit dhe shkrimtarit arbëresh Xhuzepe
Skirò plaku (Giuseppe Schirò senior, 1865-1927), i cili pohon se “Fjalori” është
në dialektin verior gegë (që nuk flitet
as në Sicili e as në Himarë)[29]. Studiuesit
e vlerësojnë “Fjalorin” e tij më shumë se ai i Bardhit (1635) dhe jo më poshtë
se ai i Da Lecces (1702). Paraqet interes edhe më të veçantë “Gramatika” e tij,
si e para e llojit për të cilin studiuesit kanë dijeni. Nuk dimë edhe nëse i
kishte me vete krijesat e tij: “Fjalorin” dhe “Gramatikën” ku kishte futur dhe “Këngën
e Pal Golemit” e disa këngë tradicionale arbëreshe, por nga gjasat, ndoshta
duhet të besojmë se Catalano, ngaqë shkruante e krijonte poezi e mund t’i ketë
patur me vete në Himarë. Më 3 Qershor 1694 mbaroi fryma fizike e misionarit të
madh. Fshati e përcolli me të gjitha nderet e respektet e vendit, fshaçe.
Misionin e tij e vijuan miqtë, që kishin
ardhur me të nga Italia, por gjërat u venitën. Zassi zuri vendin e Catalanos,
por do të kthehej në Munxifsi pas 3 vjetësh. Studiuesit që gjykojnë se Catalano
mund t’i ketë patur me vete në Himarë
“Fjalorin” dhe “Gramatikën”, besojnë se këto vepra mund t’i ketë marrë Zassi për
t’u ruajtur në manastirin arbëresh, për të kaluar pastaj nga një pronar në një
tjetër. Sipas tyre, i pari pronar i njohur, pasi dorëshkrimi u ruajt në
Manastirin e Munxifsit, ka qenë në 1791 një Scariano Palazzo, që e përmend Zef
Skiró-senior, pa dhënë ndonjë shpjegim.
Përfundime
Është për t’u vlerësuar jeta e dijetarit
italian të arbëreshizuar, Nilo Catalano, Nili Katëlani), sepse me vargjet e tij
shfaqet si vjershëtor dhe është i dyti autor, pas Lekë Matrëngës (1567-1619) të
shekullit XVI e një shekull pas tij, që shkroi shqip ndër arbëreshë. Vepra e
tij përbën një kontribut të dukshëm në urat kulturore mes Diasporës arbërore dhe Himarës arbëreshe labërore. Gjithashtu
veprat e tij i paraprinë hovit që do të merrte letërsia arbëreshe në shek.
XVIII me Nikollë Brankatin, Nikollë Filjan, Gjergj Guxetën, Nikollë Ketën me
shokë në Sicili, me Jul Varibobën,
Stefan Bafën e ndonjë tjetër në Kalabri.
Catalano është i vetmi autor italian
(përfshi dhe arbëreshët e Italisë), që, me sa dimë, ka shkruar shqip në shek.
XVII, përveç ndonjë grimëze që na ka arritur prej arbërishtes së shkruar në atë
shekull.
Nga ky punim mësojmë se Catalano qe një meteor që la gjurmë kulturore
- diturore në Himarë, pruri përparim dhe fitoi nderim. Jo vetëm zotërimi i gjuhës
shqipe, predikimi dhe mësimi në shqip, shërbimet nëpër fshatra, që nga Palasa,
Dhërmiu, Vunoi, Himara, Piluri, Qeparoi, Shën Vasili, Nivica e deri në Zhulat,
por sidomos mirësjellja e misionarit me bashkësitë njerëzore i dha atij
respektin popullor. Vepra e tij gjuhësore na dëshmon përdorimin e gegërishtes
edhe në Toskëri, në Labëri e në Rivierën e deteve Adriatik e Jon (Bregu). Në të
njëjtën kohë, është momenti që tregon për bashkëveprimin ndërdialektor të
shqipes së shkruar në shekullin XVII.Nga
ana tjetër, përse mos të mendojmë se, “Sprovën e gramatikës së Gjuhës shqipe” e
hartoi për ata ata 80 nxënësit e etur për dije që vinin nga Dukati e nga
Tërbaçi, nga Kudhësi e Piqerasi, nga Lukova e Shën Vasili, nga Lëkurësi e nga
Saranda, edhe për ata që vinin nga Vithkuqi, 5 ditë në këmbë, (se s’kishte
makina në atë kohë). E përgatiti këtë manual si tekst shkollor për mësimet e
dhëna në këtë mësonjëtore, për t’i pajisur me dije dhe kulturë. Rikonfirmojmë
se nuk kanë qenë vetëm të pushkës banorët e Himarës, por edhe të penës. Në
Himarë qysh përpara 385 vjetësh, (pothuaj 4 shekuj më parë) janë çelur shkolla
shqipe, është folur shqip, është shkruar shqip, është predikuar shqip
Në Himarë ka rrezatim reciprok kulturash dhe
diversiteti kulturor mirëkuptueshëm e zbukuron hijshëm jetesën e këtyre
banorëve detarë të zotë dhe malësorë të virtytshëm. Kemi një mesazh për Himarën,
pranë Zotit të Vetëtimave, afër Perëndisë së Krijimit: Çika sipër e flladit e i
rreh ballin me erë mali, dhe Joni poshtë i mjekon e i shëron këmbët me jod
deti. Për udhëtim. Për udhëtimin qytetar të pandërprerë… Jemi
pak që të grindemi. Jemi shumë që të duhemi. Si grushti i dorës, që kur e hap,
gishtat bëhen yje, kur i mbledh bëhen grush për historinë, për qytetërimin, për
jetën tonë…
Bibliografia
AKADEMIA e Shkencave e RPS të Shqipërisë,
Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, “Fjalor
i Gjuhës së sotme shqipe” Tiranë, 1980, f. 798; Akademia e Shkencave e
Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, “Fjalor i Gjuhës shqipe” Tiranë, 2006.
AKADEMIA e Shkencave e Shqipërisë: “Fjalori enciklopedik shqiptar” (FESH),
Bot. i ri, vëll. 2, 2008.
BORGIA, Nilo: “Murgjit bazilianë
të Italisë në Shqipëri, shënime mbi misionet në Himarë: shek. XVI XVIII”, Tiranë, “Naimi” 2014.
BRAUDEL, Fernand: “Mesdheu - hapësira, historia, njerëzit dhe traditat”, Tiranë,
Botimet IDK, 1986.
ELSIE, Robert: “Histori e Letërsisë Shqiptare”, Tiranë - Pejë, Dukagjini, 1997.
HABAZAJ, Albert: “Ndërtimi strukturor apo struktura sociale e Tërbaçit në krahinën e
madhe etnografike të Labërisë (Vlorë)”, gaz. “Dielli/ on line”, February 2nd, 2013.
“HISTORIA
e Shqipërisë”, vëll. 2, Tiranë, 1967.
KASTRATI, Jup: “Arbëreshët për ruajtjen dhe studimin e trashëgimisë
kulturore të popullit tonë”, në: “Konferenca
Kombëtare e Studimeve Etnografike: 28-30 Qershor 1976”, Akademia e
Shkencave e RPSSH, Instituti i Histografisë, Sektori i Etnografisë, Tiranë,
1977.
KASTRATI, Jup: “Historia e Albanologjisë (1497-1997)”, vëll. 1 (1497-1853), Tiranë,
Argeta LMG, 2000.
KASTRATI, Jup: “Mendime të Jeronim
De Radës (për gjuhën shqipe)”, «Letrari i ri», Tiranë, 28 Shkurt 1953, V, 4 (90).
MEMUSHAJ, Rami: “Himara në dritën e të dhënave historike,
gjuhësore dhe etnologjike”, Tiranë, Toena, 2004.
RADA, Girolamo
de: “Rapsodie d’un poema albanese
raccolte nelle colonie del Napoletano”. Firenze, 1866.
TIRTA, Mark: “Mite dhe besime në bregdetin e sipërm të Himarës”; në: “Himara në shekuj”, Akademia e Shkencave,
Tiranë, 2014.
TIRTA, Mark: “Veshjet popullore në rrethin e Vlorës”, në: “Vlora në rrjedhat e kohës: Konferencë shkencore” , Tiranë, Toena,
2001.
STIPÇEVIQ, Aleksandër: “Historia e librit”, Tiranë, Toena, 2000.
VEIZI, Fane: “Bregu i detit në këngë”, Tiranë, Arbri, 1997.
ZOJZI, Rrok: “Nëndamjet e vjetra krahinore të popullit shqiptar”, në: “Konferenca e Parë e Studimeve Albanologjike
(15 - 21 Nëndor 1962)”, Universiteti Shtetëror i Tiranës, Instituti i
Historisë dhe i Gjuhësisë, Tiranë, 1965.
[1] ) TIRTA, Mark:
“Veshjet popullore në rrethin e Vlorës”,
në: “Vlora në rrjedhat e kohës: Konferencë
shkencore” , Tiranë, Toena, 2001, f. 209.
[2] ) ZOJZI, Rrok:
“Nëndamjet e vjetra krahinore të popullit
shqiptar”, në: “Konferenca e Parë e
Studimeve Albanologjike (15 - 21 Nëndor 1962)”, Universiteti Shtetëror i
Tiranës, Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë, Tiranë, 1965, f. 553.
[3] ) ZOJZI, Rrok:
vep. e cit., f. 553; ZOJZI, Rrok: “Ndamja
krahinore e popullit shqiptar”, në “Etnografia
shqiptare, I”, Universiteti Shtetëror i Tiranës, Instituti i Historisë dhe
i Gjuhësisë, Sektori i Etnografisë, Tiranë, 1962, f. 61; MUKA, Ali: “Bregdeti i Sipërm - rrethinë etnografike e
Labërisë”, në “Himara në shekuj”,
Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë, 2004, f. 495.
[4] ) AKADEMIA e
Shkencave e Shqipërisë: “Fjalori
enciklopedik shqiptar” (FESH), Bot. i ri, vëll. 2, 2008, f. 926.
[5] ) HABAZAJ,
Albert: “Ndërtimi strukturor apo
struktura sociale e Tërbaçit në krahinën e madhe etnografike të Labërisë
(Vlorë)”, gaz. “Dielli/ on line”, February 2nd, 2013.
[6] ) VEIZI, Fane:
“Bregu i detit në këngë”, Tiranë,
Arbri, 1997, f. 3. [Ky
regjistrim është bërë në Vuno, Qeparo, Himarë, 1956. Në një variant tjetër nga
Bolena, përveç dy vargjeve të para shtohen dhe dy vargje të tjera si më poshtë:
“Turku punoj me zanat,/ ndaj kemi
mbetur pak.” Krahina e Himarës, para periudhës së islamizimit e, sidomos
para shek. XVIII, përbëhej nga më se 50 fshatra. Gjerësia e saj ishte rreth 50
milje dhe gjatësia 100 milje. Fillonte nga Kepi Longeta e mbaronte në afërsi të
kështjellës së Butrintit. Në këtë krahinë bënin pjesë fshatrat: “Himara, Piliureus,
Bumceci, Drimades,
Klloparo, Nivic - Bubari, Pallasa, Pikerni, Basilio, Liates, Llukovo,
Gjomboçari, Kvarabta, Bunai, Saseno, Dukates, Drazhia, Radhima, Gumenica,
Mazzari, Drubaçe,
Kudesi, Nivica, Lopes, Mavrova, Vranishti, Zenogorica, Smokthina, Gjonimei,
Kallozherates, Vermihiotes, Lepenica, Kuçi, Kardini, Velçja, Bratades, Galiasa,
Golimbades, Liaparda, Millu, Loksiotes, Progonates, Gliopezotes, Vansa, Bënça,
Tepelena dhe të tjerë më të vogla që nuk përmenden” (Shih: Buletini i
Shkencave Shoqërore, Tiranë, 1955, nr. 2, f. 158 - 159)].
[7] ) SIPAS
shënimeve që kemi mbajtur në bisedën me
z. Hiqmet Mehmetaj, dtl. 1944, me arsim të lartë, ish mësues , Vlorë, më 20.
03. 2015.
[8]) VEIZI, Fane: Vep. e cit., f. 5, (regjistruar në
Himarë, 1975, tregoi Jani Brigo, 1968). [Kaonët kanë qenë fis epirot që kanë
banuar gjatë Bregut të Jonit prej lumit Thyamis (sot Kallama) në Jug deri në
malet Akrokeraune (sot Llogora- malet e
Vetëtimës) në Veri dhe në krahinat e brendshme të luginës së Drinos (shih: FESH, Tiranë, 1985, f. 450- 451)].
[10] ) MEMUSHAJ, Rami: “Himara në dritën e të dhënave historike, gjuhësore
dhe etnologjike”,
Tiranë, Toena, 2004, f. 170.
[11] ) TIRTA, Mark:
“Mite dhe besime në bregdetin e sipërm të
Himarës”; në: “Himara në shekuj”,
Akademia e Shkencave, Tiranë, 2014, f. 358, i cili përdor si referencë: J. G.
von Hahn, “Albanesische Studien,
JENA, 1854, (Përkthim në Arkivin
Etnografik të Institutit të Kulturës Popullore). [Sot Instituti i
Antropologjisë Kulturore dhe Studimeve të Artit, Tiranë - shën. im : A.H].
[13] ) BRAUDEL,
Fernand: “Mesdheu - hapësira, historia,
njerëzit dhe traditat”, Tiranë, Botimet IDK, 1986, f. 7.
[17] ) KASTRATI,
Jup: “Mendime të Jeronim De Radës (për gjuhën
shqipe)”, «Letrari
i ri», Tiranë, 28 Shkurt 1953, V, 4 (90), f. 3.
[18] ) BORGIA, Nilo: “Murgjit bazilianë
të Italisë në Shqipëri, shënime mbi misionet në Himarë: shek. XVI XVIII”, Tiranë, “Naimi” 2014, f . 7.
[19] ) AKADEMIA e
Shkencave e RPS të Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, “Fjalor i Gjuhës së sotme shqipe” Tiranë,
1980, f. 798; Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i
Letërsisë, “Fjalor i Gjuhës shqipe”
Tiranë, 2006, f. 446.
[20] ) KASTRATI,
Jup: “Historia e Albanologjisë
(1497-1997)”, vëll. 1 (1497-1853), Tiranë, Argeta LMG, 2000, f. 144.
[21] ) RADA,
Girolamo de: “Rapsodie d’un poema
albanese raccolte nelle colonie del Napoletano”. Firenze, 1866. Tipografia
di Federigo Bencini, 106 f. - Biblioteca albanese. “Rapsodie Nazionali”, te rev. “Fiàmuri Arbërit”. Corigliano Calabro,
1883.
[22] ) KASTRATI, Jup: “Arbëreshët për
ruajtjen dhe studimin e trashëgimisë kulturore të popullit tonë”, në: “Konferenca Kombëtare e Studimeve
Etnografike: 28-30 Qershor 1976”, Akademia e Shkencave e RPSSH, Instituti i
Histografisë, Sektori i Etnografisë, Tiranë, 1977, f. 127.
No comments:
Post a Comment