NASE JANI, NJË KOD NË PROZËN SHQIPE

Nga Fatmir Terziu


“Shallozarja” apo “brashnjarja” e recetës linguistike të Nase Janit, është një moto më shumë për të kapërcyer analizën e një dushi letraro-gjuhëformues në aspektin e së bukurës dhe të shëmtuarës që prodhohet në tregimin dhe prozën shqiptare. Dy fjalë janë pak, por edhe mjaft të depërtosh në një pikënisje që të shpie aty ku autori stacionon bagazhin e tij letraro-artistik. Aty nga ku pulson pasuria e një fantazie kërkuese, aty lançohet edhe imagjinata prodhuese, që në tërësi ka për detyrë pasurimin e gjuhës, pasurimin e saj me detaje të reja dhe me timbre të dëgjueshme e komunikuese. Tregimi “Vajza pa Fustan ose Artistja e Hollivudit” ka që në prezantim një pasuri të tillë, që e bën lexuesin dyfish të angazuar. Në aspektin e parë si një zbulues të ndjenjave strukturore dhe në aspektin e dytë si një sinkronizues në transparencën që autori i dedikon kompleksit gjuhësor të prodhuar prej tij e të lëvruar në tabanin popullor. Pena e Janit dhe kërkimi i tij shkencor kanë një vlerë të paaritshme në këtë mes pasi ato bashkërendojnë misionin e tyre dhe flasin në një hap dhe me një timbër në realitetin e së bukurës apo të shëmtuarës në prozë. Thyerja e një tradite të kapërcimit të ngjarjes në vend e në kohë, q ndodhi edhe si një risi e re e hapjes me botën, dha një shans të ri në këtë drejtim, ku përcaktoi edhe hapësirën e detajit dhe shprehisë në kalvarin e tejdukshëm të prekshmërisë morale në sensin e kuptimit logjik të bukurisë dhe shëmtisë njërëzore dhe aspekteve e praktikave që lidhin dhe ndërlidhin njeriun dhe jetën e tij me botën ku shtrihet qenia e tij, apo me botën që e rrethon në çdo çast. Ana kronologjike që ndërtohet nën pushtetin e lapsit të Janit, nukështë vetëm në gjuhësoren e tij shpotitëse të gudulisjes së lehtë të fjalës ‘behare’, por në kompetencën e penës së tij të plotësojë funksionin mbartës të një logjike, filozofie dhe miti shqiptar që prodhoohet nga shpërthimi kohor. Bukuria shqiptare në prozën e Janit, shndërrohet në një mit. Një mit që edhe i madhi Roland Barthez, do t’a kishte zili dhe do t’a kërkonte deri në detajin më të vogël në teorinë e tij, të fjalës së shprehur si mit. Nga ana tjetër Stuart Hall, kur ndërtoi teorinë e tij të famshme të kodit në prozë, natyrshëm që pati si një shtysë nga ajo tendoset në këtë funksion, pra rrënqethja gjuhësore në procesin e mesazhit të prodhuar nga kodifikimi dhe de-kodifikimi i prozës në aspektin gjuhësor. Le të shkojmë në thelbin e shkrimit tonë. “Papapushti” është një kod më vete, në tërë prezencën e romanit “Çmendina” të Nase Janit . Ai që kupton teorinë e Hall, natyrshëm e shikon qartë atë, mjafton të përmendim dy ose tre fjali si detaj: “i vinte aty një grua e papjellë”, që në fakt me një korrigjim të vogël të foljes ajo do të plotësohej në tërë këtë anë të teorisë së Stuart Hall (Shënimi: i vendoste aty një grua e papjellë, shënimi im). Fjalia tjetër si plotësim is ë parës, “burri i të papjellës ishte punëtor i ndershëm.” Dhe së treti fjalia që zbulon kodin, “…kërkonte të bëhej nënë, sit ë gjitha gjinifemrat e botës…”. Këtu natyrshëm lehtësohet edhe ajo ndjenjë apo tifozëri personale nga kënde jashtë kritike, që përfshihet në insinuatën individuale si një tekst-pretekst homogjen në kritikë, duke linçuar një arritje të një autori e duke pedaluar një tjetër. Në shembujt e mësipërm lehtësisht kuptohet diagrama e kodit që pret e përcjell arritje-prurjen letrare model. Në angazhimin krijues të Janit, një situatë e tillë është në dy nivele, që herë-herë nivelohen e herë-herë tejkompetitojnë njëra-tjetrën. Kështu ndodh edhe në krijimtarinë e Agollit, kur ndonjëherë ai tenton shumë dhe e shpreh me shumë pak fjalë, pra në mënyrë poetike. Këtu është stili dhe jo emergjenca e një talenti që lëvron në shumë gjini, apo vetëm në prozë e poezi. Pra këtu prodhohet një produkt prozaik që në kritikë njihet si një amendament më vete, kur a ii nënshtrohet stilit me të cilin bashkëkomunikon autori me lexuesin.

AMENDAMENTI PROZAIK

Paraqitja e krijimtarisë së një autori që lëvron në të gjitha gjinitë e prozës, siç është Nase Jani, i cili ka frymëzim poezinë, tregimin, novelën dhe ka provuar edhe romanin, është një dialektikë më vete. Në këtë zinxhir lidhjesh që komandohet në tërë hallkat lidhëse nga kritika, kopsimi i situatave logjike katërfishohet. Ndodh kështu sepse vet jeta është në një vrapim. Këtu janë shumë pak gjëra të pastra që definitivisht kthejnë pikën në histori. Amendamenti prozaik është një lëvizje që buron nën pushtetin e stilit dhe hapësirës që krijohet nga fizionomia e detajit që pasqyron autori në krijimtarinë e tij. Ky funksion detajesh shpërqëndrohet në këndvështrimin analitik që shekulli i 21-të në të cilin jetojmë kalkuloi në hapësirën krijuese shqiptare, atë që dikush e quan vazhdimësi, apo dikush tendencë lidhjeje midis modernes, pra bashkëkohores dhe tradicionales në fushën e krijimit. Situata për krijuesit e prozës tani është ndryshuar komplet dhe ata që besojnë në idetë e veta kanë gati çdo gjë që ti vendosin në jetë. Këtë padyshim e krijon edhe një amendament që vetë proza ka krijuar, por edhe shkolla e ndryshme që përfaqëson intuitën krijuese të autorëve të ndryshëm. Këtu buron edhe ajo që amendamenti e kategorizon si një dhunti të autorit, apo mjeshtëri për të zgjedhur afreskun në dobi të penelatës së tij treguese. Kjo shihet qartë në krijimtarinë e Janit, si në tregimin e tij, novelën po aq edhe në romanin e tij. Nuk është eksperimentale, nuk është një metodologji jashtëkompleks, apo jashtëtraditë, por ka një ngjyrim modest e tepër delikat. Kështu ndodh me tregimin “Gjysmëkomça”, ku variacioni temp-logjik-kusht-mesazh, kalon në një linjë lidhëse me retorikën: “Ç’do të jetë kjo gjysmëkomçë? Kujt i ka rënë? Pse nuk është komçë e plotë, por gjysmë komçë? Gjysma tjetër ka rënë diku apo jeton në trupin e ndonjë xhakete? Është mashkullore, domethënë komçë burri. Po e ç’lloj burri do të jetë?” Në linjën e lartpërmendur pastaj thiret në skenë logjika që të gatuajë edhe mesazhin filozofik të së tërës. Është ajo që autori sjell si një detaj përzgjedhës në kreun e tregimit: “ishte një komçë e këputur në mes, që e gjeta nën këmbët e një stoli të drunjtë, te lulishtja pa trëndafila, në një kënd të qytetit.” Nëpërmjet nyjës argument, si pjesë e kësaj filozofie ngjizet edhe kërshëria. Tendenca që kjo të jetë e qartë e bën sita e dorës mjeshtërore që sjell një sinkronizim tepër të arritur në tregimin “Rusja e bukur”, ku vetëm një detaj folklorik dhe një grimcë nga gjuha e këngës së saj qartëson gjithë kontekstin ku sillet onomatopeja dhe homonologjia artistike, si dy figura që krijojnë një hapësirë të shprehuri lirshëm në penelatën e peisazhit. “Çdo behar, kurbetllinjtë e qyteteve, ktheheshin në fshat, së bashku me gratë e fëmijët e tyre… Bëheshin shëtitje nga Korija e Manastirit, nga Kreci apo Lepusheti, ku ndizeshin lodrat e vegjëlisë…” Veprimi në këtë kontekst nuk mund të shihet i shkëputur nga gjeografia në të cilën ai kryhet apo realizohet nga prezenca e karaktereve imagjinarë. Këtu kemi me një homonimologji të detajuar mjeshtërisht dhe që prodhon ngjashmëri të stisur e të gatuar mirë. Duke mos e zgjatur, pra këtu është një detaj që shihet pak a shumë në tërë prozën bashkëkohore, në tërë atë prozë që shihet qartë nga tërësia e pushtetshme e amendamentit prozaik.

FJALA E SHKRUAR: NJË SY PËR NJË VESH

Princi Modupe shkruajti në këtë kontekst, me fjalë të shkruara, në ditët e tij, duke perifrazuar jo pa qëllim të qënit Afrikan-perëndimor [siç shprehet literatura moderne]:

“Një hapësirë e tejngjeshur në shtëpinë e priftit Perry ishte edhe librambajtësja e tij… Unë dalëngadalë kuptova se në shenjat e lëna nëpër faqe të ndryshme të librave ishin fjalët më të ngjeshura, fjalët më të vështira për tu kuptuar. Çdokush mund të lexojë të deshifrojë simbolet dhe të arrijë të deshifrojë këto fjalë në mendimin e tij, dhe ai pra deshifruesi, kurrë nuk do të gjej një lehtësi për tek rruga të cilën ai e krijoi vetë nga mendimi i tij. …”

Në këtë postulat të treguar nëpër faqe librash për të shkruarën, dhe gjetjen vështirë të interpretimit apo kuptimit të saj, natyrshëm nuk mund të shfaqet e gjitha nga një prozë që ende vazhdon rritjen e saj, dhe synon një nivel akoma më pikant në pozicionin e fituar prej kohësh. Supozo atë, pra fjalën e vështirë, të nënvizuar ose jo, por të pikasur si të tillë në një prozë të shkurtër, të gjatë apo edhe disi mesatare. Kultura jonë tradicionale e tejmbrusur drejt një kulture me synim perëndimin, ka filluar të ndërtojë në fjalën e shkruar, atë ndikim që ia kanë falur edhe lehtësitë e sotme komunikuese që fillojnë nga telefoni e mbarojnë tek interneti me gjithë komplekset e tij. Ndoshta edhe ilustrimi imagjinar apo dhe figuracioni përshkrues janë sadopak në të njëjtën linjë, në linjën që proza mendon se ecën ashtu më e lehtësuar, si ai sakati kur veç patericave të tij, ka edhe dy apo tre vetë që e mbajnë për krahu sipas rradhës. Në këtë gjymtim padashje gjen ndonjëherë edhe pena të mëdha. Në këtë zymti ‘lehtësuese’ ndonjëherë prehet edhe vetë e shkruara ndryshe. Richard Wise kumton një zgjidhje, në fakt që ndodhet si një kacafytje me vetë nocionin ndryshim në aspektin poetik të poezisë dhe aspektin poetik të prozës, apo në një dëshirë e simpatizim të saj. Wise gjen këtë zgjidhje në një detaj të cilin tregimi i Nase Janit e huazon padashje nga pasuria gjuhësore e të shkruarit. Tek tregimi “Heshtja përvëluese” provokimi i lidhjeve sintaksore grumbullon një tendencë që zbret e zbret në një sinkronizim të plotë me ngjarjen. Kemi një bashkëbisedim të qetë e metamorfoz, por kemi edhe një dialog të zhdërvjelltë. Kemi një pyetje-përgjigje, por kemi edhe të anasjelltën e pyetje-përgjigjes. Pra një tendencë që fokusohet në fjalën e shkruar, nën një mirëkuptim të asaj që modernja na afron si një modul për të shkruarit bashkëkohor: “një sy për një vesh”. Edhe tek tregimi në fjalë ky derivat duket qartë. Bie në sy lehtë një komunikim i thjeshtë, një fjali e shkurtër, një strukturë ç’lodhëse dhe një ripërsëritje togfjalëshi për të ngulitur kuptimin. Kështu ndodh kur autori ripërsërit gati treherë “kaloi një muaj…”, duke shtuar retiçencën si një mendim të suposuar në vazhdim e sipër. Por retiçenca është më tej edhe një detaj tjetër që suporton fjalën e shkruar. Në këto përdorime ajo duket komode në justifikimin e përdorimit: “e fyer…”; “e turpëruar…”; “e mallkuar nga fati…” dhe natyrshëm mund të quhet një detaj tjetër dallues nën pushtetin e fjalës së shkruar të Janit.



Vazhdon….