Paralelizëm pikëlidhës

Nga Fatmir Terziu




E shkuara në një paralelizëm konxhukativ (pikëlidhës). Një hapësirë që ndërlidh thelbin dhe krijon hapësirën lexuese të lexuesit për lexuesin. Një model që merret nga prirja tematike letrare perëndimore, ku detaji figurohet në tekstin e pasuruar nga njohuria për temën dhe idenë e rrokur, në tregimin e shkurtër. Si i tillë, tregimi “Motrat Karmelitane”, pozon me tërë sfidën e pasqyrimit në rrebeshin e madh të nohurive mrekulluese, të cilat vetë historianët do t’i kishin zili, vetë akademikët dhe kërkuesit dotë ndjeheshin të sfiduar. Është pena e Roland Gjozës, që kësaj rradhe kapërcen në vrullin e tij lukunik dhe krijon një risi disi ndryshe, një lidhje me nyjë të domosdoshme për të parathënë e tejthënë, deri në krijimin e modelit të duhur. “Motrat Karmelitane”, në fakt është një arsye më shumë për të thënë ndryshimin dhe maturinë komplekse:

“Ai quhej Francesk. Ishte prift ne Azis. Rroi koken,mbathi sandalet zbathur,doli ne rruge te predikoje.S' kishte para per te blere as dhe nje cope buke.Kisha mbeti larg.Ai nuk u kthye me atje.Fliste shume bukur dhe, nga fjalet e tij, njerezve u shfaqeshin mirazhe.Francesku endej neper rruge,ne shi,ne diell,i ndjekur nga nje shpure vagabondesh, qe i ktheu te gjithe ne pasues te tij,i ndjekur nga nje aradhe kurvash ,qe i ktheu te gjitha ne pasuese te tij.Kur vdiq, mungesa e tij melankolike, u shnderrua ne idhujtari te re.Me 1009 u themelua urdhri franceskan.”

Pra që në fillim kemi një kompleks detajesh që të lejojnë durimin për të lexuar më tutje, për të shkuar më gjatë dhe deri në fund. Ashtu si në skript filmi dokumentar, magjia e autorit ritmik e njohuri ndjedhës, kriptëzon surprizën dhe sfumon tepricën. Pak dhe saktë, madje shumë qartë dhe tepër domethënëse:

“Gjergj Fishta ishte franceskan,me i madhi franceskan i Shkodres..Ai kishte lindur ne Fishte te Zadrimes,atje shkonte cdo vit dhe ulej te Mrizi i Zanave.Ky yrt blu si nje pjese e qiellit eshte edhe sot i paprekur.Rudine e bute e prere kryq e terthor nga rrezet e fresketa te agsholit,madje dhe naten vezullon holle dhe ndihet neper te nje tringellime prej argjendi sikur punojne qielloret ne punishtet e arit.Vertet, si ka mbetur pa u demtuar kjo parajse el,prane shtepise ku vinte per te pushuar e per te shkruar kenget e Lahutes,Fishta i famshem?”

Në ktë retorikë paksa ndalesh. Ndalesh sin ë një stacion ku zbrazen ëndërrimet dhe idetë mrekulluese, tematika e qëmtuar sthrenjtë dhe proza e gatuar ndjeshëm:

“Nuk e di.Kam qene atje ne 2004,ne fund te gushtit,jam ulur te Mrizi i Zanave,kam pire kafe te bluar me mullirin e kafese,qe perdorte Fishta.Jam futur ne dhomen e vogel me dritare nga oborri ku shkruante poeti,kam pare vendin ku flinte,po ajo qe me beri pershtypje te madhe ishte qemeri i portes,qemeri prej guri te bardhe te latuar me stilin roman,ku benin spikame dy kryqe.Fishta kishte falur dy gjaqe.Dy kryqe te gdhendur nga dora e Fishtes.Grate ishin te bukura,te gjata,te plota,qeshnin e kukurisnin,perplot shend hireplot,stermbesat e Fishtes dhe burrat e tyre me mustaqe te medha,nuk pushonin duke treguar per poetin,qe parashikonte gjithcka,madje edhe vdekjen e vet.”

Ndryshesa

Në fakt është një kapje e kritikës. Është një ndryshesë që lidhet me ndërlidhjen tematike dhe pikëlidhjen artistike. Një dualitet ky që zbret nga arsyeja dhe nevoja për retorikën e autorit, “Po pse qeshnin valle?”, që figurohet për të zbuluar arsyen e një përgjigjeje domethënëse që lidhet me traditën, kulturën, kombin, nocionin, simptomën e njërëzillëkut, kapjen e momentit apo edhe më tej me vetë arsyen:

“Po zjenin rakine. Ne kete kohe vinte Fishta,shkruante, kendonte, qeshte me gaz te madh dhe falte gjaqe.Grate dhe burrat pinin raki dhe benin dashuri.I shikonim dhe s'i shikonim,iknin dhe vinin,oshetinte shtepia nga te qeshurat,kumbonin shkallet,ulerinin si dreqi grate,ankoheshin e shanin burrat.C'behej ne ate shtepi!Ne ate shtepi ngjitur me Mrizin e Zanave.Gra dhe burra, qe do te treteshin neper varre,po te mos ishin falur ato dy gjaqe.Gra qe benin dashuri,pinin raki dhe u shkelnin syrin burrave,qe nuk ua dilnin dot.C'gra,keto te fisit te Fishtes!Gra te bukura,qe i kishte shpetuar falja.Falja e Franceskut te Azisit.Falja e Gjergj Fishtes.”

Ndryshesa ose analitika e paraqitjes ndryshe vjen si një promovim idesh, nga rrëndësia shpjeguese, ku veta e parë ndjehet në rolin e një intervistuesi të paraintuituar apo paramenduar:

“Nuk e kuptoja kete lloj falje.Iknim neper Zadrime si te trullosur.Ishim nisur per ne Nenshat te Shkodres,ku me priste nje histori e cuditshme,me e mistershmja histori,qe ende s'me besohej. Ishte muzg.Vetmi dhe zheg.Na kishin thene se ishin disa vajza qe ishin mbyllur perjete ne nje kuvend ne mal.Quheshin motrat karmelitane. Mberritem, e hapem vete deren prej teli dhe hyme brenda ne oborrin e madh,bokerrime e kuqerremte,qe ngrinte pluhur nga era.Kuvendi ishte i madh si manastir,i bukur,i paster,me nje fener te gjate te porta.I rame ziles.Doli nje vajze shume e bukur,me veshje te zeze dhe skufje te bardhe.Ajo na buzeqeshi dhe na ftoi brenda.Nje korridor i shtruar me pllaka argjendi,nje dhome e vogel me disa karrige dhe nje sportel.Ne pritem gjate.Erdhi nje vajze tjeter,hapi sportelin dhe na pyeti;
-- Keni ngrene darke?”

Jo më kot shkrimtari shqiptar Kolec Traboini do të shprehej për Gjozajn në një nga analizat e tij “Në terë tregimet ka një stil të veçantë dhe modern. Realiteti me fantazine nuk dihen ku fillojnë e ku mbarojnë, ku bashkohen e ku ndahen, ato janë emocionuese e tronditëse e të lenë mbresa të pashlyeshme.”. Këtu kjo ndryshesë është në një kënd tjetër. Është një kënd tjetër që rreket në xixëllimën e krijimtarisë diamante, ku nga cdo anëvështrim ndjehet një sipar tërheqës dhe interesant, ashtu sic ndodh më tutje me tregimin e tij:

“-- Luteni per vete?
-- Edhe per vete.Lutja eshte dashuri.Lutja eshte zbrazja jone para zotit,i besojme te fshehtat.Njerezit japin jeten per nje qellim.Ne japim jeten per zotin.
-- Po si jetoni ketu,me c'fare merreni,dita dhe nata per ju duhet te jene te pafundme.
-- Varet si ta kuptosh,zoteri. Ne kemi kopshtin,mbjellim, qendisim, lexojme,gatuajme ,hekurosim, presim udhetaret,lutemi per halllet e tyre.E shikon ate shporten,ajo mbushet me copa letrash,ku jane mbyllur plot drama te njeriut te zakonshem.Ne i hapim letrat,lexojme c'shkruhet ne to dhe lutemi,terheqim vemendjen e zotit te lutja jone.Dhe kete e bejme me te gjithe forcen e shpirtit.Ketu ne kopsht kemi dhe varret tona.
Kjo me beri mjaft pershtypje.Ajo me tregoi varret,shtate tunele prej guri,aq sa ishin ato,me fenere, qe leshonin driten e lutjes.Kopshti i madh ishte mbjelle me domate,tranguj, qepe,peme, benin spikame pjergullat e rrushit,puse, lisharse, shkurre lulesh,trendafilesh e lilakesh.Ajo m'i tregoi te gjitha,pastaj u kthyem te shporta me letra.
-- Te hedh dhe une nje leter,-- i thashe.
-- Natyrisht,-- m'u pergjigj.
Kisha nje trashegimi,po s'po merrja gje.
Pastaj i takova dhe motrat e tjera.Tani u binda qe ato kishin shpikur buzeqeshjen. Te gjitha ishin aq te dashura,te embla,pa fjale,sikur te mos ekzistonte ne kete bote,cmireziu, egoisti,hajduti, krimineli. .Une kisha bere pak hapa nga toka dhe isha ngjitur lart.Ato ishin ne qiell.Jetonin me lutjen,diellin e tyre dhe me ngacmimet tokesore,henen e tyre.I kisha humbur lidhjet prej vdeketari.Francesku i Azisit e Gjergj Fishta duhet te ishin diku atyre aneve,nuk shfaqeshin,po punonin per shpirtin,per te padukshmin shpirt,qe fare pak e dine qe ekziston.Ishin punishtet e arit qe permbytnin naten me vezullim te holle si te Mrizi i Zanave.
Pastaj Maria me tha;
-- Zgjata doren dhe mora nje leter.Po me vdiste nana.Duhet te lutesha per shpirtin e saj.
Nje moter,kur hapi letren mesoi se fshati i saj ishte braktisur krejt dhe duhej te lutej per varret qe kishin mbetur vetem.Nje moter tjeter zuri shtratin,kishte mbetur vetem.Asnje ne kete bote.Mbytur ne liqen duke festuar,nane, vellezer, motra,nipa, mbesa.C'mund te thuash?
Keshtu rrojme ne dhe lutemi,hyjme ne kapele cdo dite dhe lutemi,per ata qe s'luten me dhe per ata qe s'besojne te lutja.
Sa me pelqente Maria!C'donte ajo ne kete kuvend?
-- Makina na pret,-- i thashe, -- vjen me mua ne Shkoder?Nje nate.Vetem nje nate,se me pelqen shume.
Ajo buzeqeshi me embel,me nje hir te madonave te Kapeles Siksine,beri sikur nuk degjoi asgje dhe nuk me ktheu pergjigje..Nuk me besohej se keto vajza do t'i bindeshin urdhrit te Franceskut te Azisit apo Fishtes,apo, sic me thane ,nje shenjti te malit Karmel ne Izrael,qe kishte jetuar disa shekuj para Krishtit.Une ndieja tundim te fshehte dhe s'me ikej vetem ne Shkoder per te fjetur.
Maria mori shporten,shkoi ne nje cep te kopshtit, i dogji letrat me drama te vogla,qe shpejt u shnderruan ne nje pirg hiri.Aty ishte dhe letra ime.Lutjet ishin shqiptuar.Tashme ato letra ishin ne qiell.Shporten bosh ajo e la para sportelit,u kthye nga une dhe peshperiti;
-- Tani do te ndahemi.Kaq ishte takimi.
-- Une te pres,-- i thashe me zerin qe me dridhej,-- jam ne makine.Nuk iki pa ty.Marie,nuk e merr vesh njeri,dy ore,vetem dy ore,ti je kaq e bukur,sa une nuk mund te mos t'i them keto fjale.
Ajo buzeqeshte me shpikjen e saj.O zot,sa e embel ishte.Po krejt e marre, qe kishte vendosur ta ngryste jeten ne kuvend.I preka doren.E hoqi shpejt.
-- Zoteri,une do te lutem per ju.Gjithmone do te lutem per ju.
-- Ju pres.Kjo eshte lutja ime.
Dola neper nate.Veshet m'i shpoi zeri i bulkthit,si nje alarm sirene,hunden ma goditi kundermimi i forte i zhumbrices,te shkundur nga era.Prita ne makine me ore te tera,po ajo s'doli.Une mendoja se ato vajza kishin patur drama te forta ne jete, ndaj ishin detyruar te mbylleshin perjete.I besoja afshit te nje nate vere,trullosjes nga dashuria,mekatit fillestar,s' besoja te shenjterite, vetem se me pelqente kur degjoja per mrekullite biblike.O zot,si t'i besoja kesaj atavizme ,ne mijevjecarin e trete,njemije vjet pas Franceskut te Azisit?Kaq i forte kishte qene fuqia e ketij prifti?Vertet, kaq i perkore dhe i pamposhtur paska qene urdhri i Fishtes,qe kishte falur dy gjaqe?Po sikur te vinte Maria?E c'fare?Asgje. Ishte e natyrshme qe te vinte.
Neper nate degjova kembe.Vinin njerez,i binin ziles dhe hynin brenda per te lene ne shporte letrat e tyre.Njerez te ngrysur,qe pothuajse kishin hequr dore nga te drejtat tokesore,njerez qe ngjiteshin ne qiell.Pastaj erdhi nje popull i tere dhe u zhduk ne qiell.Une ngriva brenda ne makine dhe s'po ju besoja syve,pickova doren,po ishte e vertete,degjoja korin e lutseve dhe mermerimen e trishtme te nje populli,qe besonte ne qiell.Pashe motrat karmelitane qe fluturonin lart e poshte,qirinj qe ndizeshin ne ere,pashe Marien,me buzeqeshjen e saj aq joshese dhe,pse ta fsheh,ndjeva xhelozi per Krishtin.
Ika nga syte kembet sikur me ndiqnin.”