Poezi që të zgjojnë kujtesën

Fatmir Terziu

Është një rast i mirë të lexosh, por edhe të kujtosh, duke lexuar. Duke lexuar një letër të poetit elbasanas, Nexhip Ejupi, më erdhi nëpër mend thuajse një periudhë kur një grup penash krijuese elbasanase qëndronin së bashku dhe mundoheshin të kthenin monotoninë e tyre në poezi, tregime dhe këshilla dashamirëse për krijues të rrinj, studentë dhe pse jo edhe për të tjerë. Dhe kjo shoqëri krijuesish të mirë dhe tepër shpirtkrijues afronte fjalën e Milianov Kallupit, Lirim Dedes, Nexhip Ejupit, Nexhip Bashllarit e mjaft të tjerëve që i gjeje në afërsi të shkollës “Qamil Guranjaku”, aty ku bisedë kryefjalë ishte krijimtaria. Me Milianovin më kishte lidhur një respekt i hershëm i një miku tim pilot dhe shkrimtar, Riza Lahi, që më fliste me shumë respekt për të, me Lirim Deden më lidhte leximi i hershëm i reportazheve të tij, të shkruara së bashku me Thoma Notin, me Nexhip Ejupin më lidhte profesioni dhe të qënit e tij ish mësues i vëllait tim më të vogël, ndërsa me Nexhip Bashllarin ishte diçka tjetër që më lidhi pasi Milianovi më dhuroi librin e tij “Mall i brengosur”. Për këtë libër është pikërisht shkrimi i Ejupit që më zgjoi kujtesën: “I dashur shoku im dhe miku im Nexhip!
I rikthehem hera-herës librit “Mall i brengosur” dhe ndjej kënaqësi të veçantë për secilën vjershë të këtij libri të arritur artistikisht.
Që në titull unë kuptoj moshën e thyer. Këtë mendim ma përforcon edhe folja “mbërthej”. Je në gjendje të dëshpëruar shpirtërore…Në një tryezë-vetmia. Karriket bosh-boshësia. Vetmia jote ndodhet përballë bukuroshesh dhe bukuroshësh të lumtur. Edhe ti dikur ke qënë i bukur dhe ke dashur një të bukur. Ama dikur… Nuk ka më keq se sa kur kujton një moshë të re e të lumtur i mbërthyer nga thinjat! “Krejt si ata- rinia ime, buzaqeshur, buzagaz…” Megjithatë ti nuk je si “vjeshtakët” e të tjerë me bostun, që e kalojnë kohën me domino… Ti ke gjetur një zgjidhje kuptimplote, optimiste, një shtegdalje prej zymtësisë e boshësisë… Ti kridhesh nëpër vjersha duke iu shmangur kotësisë, mërzisë… ti kapërcen vjeshtën e moshës së bardhë duke iu rikthyer viteve çapkëne, ndërsa dimri plak i ngjitet malit përkarshi…”
Ikja e dimrit!… Kam parë shumë dimra në fund të dimërimit të tyre. Ca janë të furtunshëm, me borë,me fraq, me ngrica… Ca më të butë, aq sa çelin mimozat e kumbullat e bajamet e kajsitë… Dimri yt, o xhexho, është i këtillë, i pleqëruar, i urtë, e pranon ikjen dhe tërhiqet qetësisht në guvat e malit ku s’i shkrin bora kurrë. Doemos, që fusha do të mbushet me jetë, me punë me njerëz, me bardhësi kumbullash e bajamesh e kajsish…Shpërthen dashuria në të gjitha moshat… Sido- mos të rinjtë që u zënë pritë vashave me lule në duar…
Jo mëkot ato dalin lëndinave… Edhe për të parë, por edhe për t’u pare… Dhe qielli është gri… Dhe jeta zhurmon… Dhe zemrat dehen nga e ëmbla dashuri…
“Ikja e dimrit!”- një tablo plot jetë, plot gjallëri, motiv për piktorin e merituar, Xhemal Lufta.”
Dhe për çudi ky libër me poezi ende ndodhet në duart e mia, si një respekt për krijuesin që më detyroi respekt pa e njohur atë. Çfarë ndjeva në këtë rilexim të poetit, prozatorit që nuk shkruajti për emër, as për lavdi, por për një ndjenjë të cilën e sheh duke e lexuar, për një ndjenjë që e gjen duke kumtuar ligjërimin e brendshëm të penës së tij, penës së tij të kuptueshme, duket se e plotësova kur lexova krijimet e tij të palexuara më parë.

Edhe pse një moshë 64 vjeçare, ai lexohet në poezinë e tij si një prurje me moshë ndryshe. Fakti që tematika e poezisë së tij rrok ngjyrime të ndryshme ka në thelb këtë fakt. Ai ndjehet në moshë vetëm kur i referohet asaj. Dhe pikërisht kreu i parë i “S'kam kohë të vdes”, siç e titullon vetë ai, përshkruan një itinerar që në mënyrë figurative plotëson një përditësi, një përditësi që nis me njeriun në tërë hapësirën dhe vendndodhjen e tij. Kështu flasin poezitë e kreut të parë të përmbledhura në nëntitullin “Më ndjek një diell”, ku poezia “Dhimbja e strehëzës” është një dhimbje poetike për njeriun, miqtë dhe zbrazëtinë e hapësirës pa njeriun që s’ka kush t’i japë qoftë edhe ndihmën më sublime:

“Kush t’ma ndezë pakëz zjarrin
Kush dhe dritën të ma ndezë?!
Kush t’ma shuaj pakëz mallin?!
Kush…Asnjë s’troket në derë.”

E krijuar në vargje, por e gatuar me lotë malli, kjo poezi të bën të ndjehesh natyrshëm në të njëjtën pamje, në të njëjtën panoramë, që të krijohet në mendjen tënde, fill pasi e lexon atë. Nuk është thjesht një domosdoshmëri njerëzore, por është një “Dhimbje e strehëzës”, ku autori e shuan jetën duke pritur:

“U gjerbova duke pritur,
Prit e prit… Nuk mbahet mend!...
Po në ç’vend më paski ikur,
Ku më jini, miq, në ç’vend?

Ndjehem qyqe majë bliri
Rrahur shi e fshikur shqotë,
Krejt i thatë më mbeti gjiri,
Sytë më rrjedhin pika lot.”

Në vargjet e mëposhtme ritmi poetik siglon hapat e brezave, që nisin me ‘çapa vocërraku’ e bitisin në pragje të gurta e themele që janë hapur e ngritur për të pritur e përcjellur. Kjo mënyrë e bukur e pasqyrimit poetik të traditës shqiptare, ndjehet kuptimplote dhe krijon etjen tek lexuesi.

“S’ndjej më çapa vocërraku,
As dhe ison që të ziejë,
Nuk më ulet kush te pragu,
S’kam të pritur, të përcjellë.

Bëhuni njëherë të gjallë,
Të mos ndjehem krejt e mjerë,
Të ndiej hapa nëpër shkallë,
Të nxjerr mallin, të thaj vrerë!

U gjerbova duke pritur…
Pritja qenka pik e helm.
Ndjehem si kandil i fikur,
Si një shpirt që heq e merr…”

Por në këtë zbrazëti autori gjen edhe një dorë të ngrohtë, atë dorë të ngrohtë mbi supin e tij. Tek poezia “Dorë e ngrohtë mbi supin tim” Bashllari, gjen arsye të shpjegojë edhe rrethnajën. Ajo nuk është thjesht një ndodhi e rastit, nuk është as një stisje e ‘mobiluar’ në fjalë për të plotësuar qenësinë. Në vargjet e mëposhtme ajo vjen e gjallë, e gatuar me “shpirt-mall”:

“Shpirti-mall mbushur me majë
Si pite me hoje mjalti,
Ëmbëlsinë për ta zbrazur,
Rrugën mora për nga fshati.

Ja dhe kroi që i paç kënduar,
Dy grusht ujë dhe pas kësaj,
Shkoj te strehëza i përmalluar,
Kokëulur, i zënë në faj.

Me dhimbje-mall për strehën time
Të mbetur larg e të vetmuar,
Mes visoresh krejt jetime,
Mes brejtësve kohë rrënuar.

Rreth e qark i vij me dhimbje,
Futem brenda heshtur pak…
Shoh imazhin e një ikje,
Ikje tmerri, hap e vrap.

O, ç’rrëzim muresh të gurtë,
Shurdhmemece heshtja që vret.
Po ku janë burrat e urtë…,
Dhimbje-dashurat nënetë?

Si bisk thane, oh, si dridhem
Dhe në duar kokën marr,
Vuaj, grindem edhe çirrem,
Ulërij i plasur në vaj.

Dorë e ngrohtë… mbi supin tim:
-Duro! Gjakun mos e prish!
S’vonon shumë…Te mëma klloçkë,
Zogjtë do kthehen gjith sërish.”

Pastaj në krijimtarinë e Nexhip Bashllarit vjen vetë natyra që plotëson tërësinë poetike të peisazhit ku gjen ushqim vargu poetik. Është një simpati që krijohet nga nuanca dhe kolorite natyrale. Është një etikë poetike që frymëzohet nga materialja, ku natyralja është jo vetëm rrethuese por edhe domosdoshmëri e vargut të poetik. Në poezinë “Ku zhuzhit e kullot bleta” gjendet fuqia e një strofe tipike, që mer një formë të ngjeshur, ku me pak riskim fjalësh ajo meret si një model krijimtarie në këtë zhanër. Është fjala për antitezën e krijuar, përshembull tek vargjet e para: “Mos u lodhni të më gjeni,/Gjithë mundimi u shkon kot.” E që pasohet pastaj me krahasimin “Si Naimi, tej te bregu,/Vështroj delet në kullotë.”, ku kjo traditë dhe mënyrë poetike gati e lehtëson kuptimin figurative të poezisë. Më poshtë ndjehet frymëmarja e saj dhe mer nuancë të vërtetë fjala poetike në tërë konfiguracionin e saj:
“Tek ndjej flladet pranverore,
Fëshfërimat gjethe-pemë,
Shtrihem butë në bregore,
Dielli sytë m’i rrëmben…

Zë shëtis nëpër livadhe,
Ku mbledh lule trëndelinë,
Ku shkel tokën bukëvale,
Shuaj mallin, ndez rininë.

Mes aromash i përkundur,
Ku zhuzhit e kullot bleta,
Të më gjeni s’është e mundur,
S’u mjafton e gjithë jeta!




Hallakatja mbi letra

U tretën vitet si qiriri,
Tretur pak edhe nga pak,
Përmbi stol në hije bliri,
Vështroj, ngopje s’ndjej aspak.

S’ndjej të ngopur së vështruari,
Ato… që s’mundem t’i zë dot,
Falmë, o Zot, një vit rinie,
Ç’më ka mbetur,… t’i fal sot!

U shkrinë vitet, përgjithnjë
Më të ëmblat, më të sertat.
Ç’më ka mbetur? Pakëz gjë…
Dy kafe në ditë dhe letrat.

Përmbi letra hallakatem,
Qesh e qaj me gaz e derte
Nuk kam kohë mbi to të mbart,
Gjithë kujtimet e kësaj jete!”

Duke ndjekur krijimtarinë e Bashllarit, shoh një vlerë të pazbuluar shqiptare në përmasat që i takojnë të jetë ajo. Kështu krijimtaria poetike e Bashllarit, shpalos një arsye më tepër për të përshpejtuar leximin. Duhet thënë se krijimtaria e autorit pasohet nga një mori krijimesh në prozë dhe në poezi. Në poezi spikasin poezitë e lartpërmendura, por edhe “Këngë moj”; “Veç këtë…prej teje dua!”; “Ç’më ke këndellë moj vjeshtë e parë !”; “Heshtur pres kalin e bardhë”; “Pema e vetmuar”; “Strehëzës”; “Këngë gurgullimash”; “Vitet e rinisë”; “Pa titull”, që është një poezi tepër e arirë dhe tepër e goditur me sarkazmën që gatuan, e mjaft të tjera:

“Më vriten brinjët
Në dyshek sfungjeri,
Më çmendën ëndrrat!...
Më çoni të shtrihem nën gunë
Ku blegërijnë shqerrat
Të bëj një sy gjumë.”

Duke përfunduar këtë vëzhgim kritik të krijimtarisë së krijuesit elbasanas Nexhip Bashllari, dëshiroj të fiksoj atë që poeti Ejupi ka thënë ndjeshëm e me shpirtin e tij krijues për krijimtarinë e tij: “Edhe poezia “E fshehtë dashurie”, sipas meje, të kujton “Dil, moj, dil…” te kjo poezi del e vërteta: nëna me babanë janë mposhtur nga thashethemet dhe e kanë mbyllur brenda vajzën, pra, miken tënde të pare.
I dashur xhexho!
Pak poezi për dashurinë ke në ketë libër, por ato të gozhdojnë në vend me sinqeritetin intim, me frymën popullore që i përshkon ashtu si veriu nëpër lulet e lëndinave…
Vë re se ka disa fjalëpërbërje që më sjellin ndërmend lirikun pogradecar, Lasgush Poradecin: Ja disa: Flokë-kreshp-e-gjak-përflakur; faqe-gropka-brymë-e-brumë; sy-e-zemër-prush; krim-terror-e-tmerr e ndonjë tjetër.
Këto janë fjalë të përbëra me vizë mes fjalësh përbërëse, pra, janë jo kompozita, por fjalë-metafora. Fjalë-metafora gjëllijnë vetëm në poezi, kurse në popull ato janë jashtë përdorimit në të folurën e përditëshme. Sidoqoftë, ato i japin temporitëm ndjenjës, e ngazëllejnë lexuesin dhe e bëjnë atë t’i kujtojë shpesh…
Kryemjeshtri i fjalëmetaforave është Lasgush Poradeci. Edhe përpjekja jote është e lavdërueshme, por duhet vazhduar me kujdes, siç ke bërë në poezitë për dashurinë…
Xhexho shoku!
Xhexho miku!
Jam i lumtur që je dhënë me mish e me shpirt pas poezisë lirike dhe shoqërore. Mos iu shkëput lirikës! Një i vjetër (i mençur) ka thënë:
Lepuri sa më shumë shkurre të përshkojë, më shumë lesh lë…
Të lutem merru vetëm me lirikën! Ajo të ngop ty! A ngopet njeriu me farëza lulesh dielli? Jo, ai ngopet me bukë! Buka e frymëzimit tënd është lirika dhe…PIKË!

“Kthimi etik”, Kadareja dhe kohët e kritikës

Fatmir Terziu

“Kthimi etik” i kohëve të fundit në kritikën letrare, është shfaqur dukshëm në një numër të konsiderueshëm vëzhgimesh të krijimtarisë së Kadaresë dhe të Kadaresë, si krijues dhe shkrimtar. Në një nga shkrimet tipike të këtij lloji të kohëve të fundit, David O’Conor Thompson shkruan për një nga librat e Kadaresë, pikërisht për librin, “Prilli i Thyer”, se “është një libër shqetësues, jo vetëm për historinë që tregon, por edhe për botën që përshkruan, - një vend malor në rajonin e Shqipërisë ku jeta, apo më zakonisht vdekja, është e diktuar nga rregullat mesjetare të Kanunit”. Në prezantimin e bërë para ca kohësh, përkthyesi i tij, David Bell, përpara një publiku të gjerë në Southbank të Londrës do të shprehej se “nëse teksti i Kadaresë është dramë filozofike, atëherë ai është i tillë sepse fjalët e tij përmbajnë një dimension etik, pa kapërcyer atë social, historik dhe limitim gjuhësor, që natyrshëm qëndron në natyrën e adresimit të tij, dhe rrjedhshëm bashkërendon një situatë etike të të qënit”. Kondita është se fjala ‘nëse’ mund të rreket në kuptime të ndryshme. Por realiteti është në fazën që nga koha kur është qasur debati për njeriun sublim të letrave shqipe, në fazën që edhe panjohshmërisht e kanë cekur të tjerët. Në këtë ‘në se’ është fakti, fjala e Kadaresë mund të lexohet si një dramë prezente në cdo kohë, pra etikisht ajo është ekzistente. Në jo pak pjesë të tij kjo ekzistencë etike lexohet si atëherë edhe sot. Por kjo është larg asaj teorisë së “Presentismit” [kohës së tashme të cikluar] si një metodë që kritikon praktikisht metodën në studimet Shekspiriane. Një nga moderatoret e kësaj teorie, Terence Haëkes, ka thënë se “ne zgjedhim faktet. Ne zgjedhim tekstet. Ne bëjmë përzgjedhjen. Ne bëjmë percetimin. Faktet dhe tekstet, është për të thënë, nuk flasin thjesht, nuk shpjegojnë qetë. Ne flasim, ne kuptojmë prej tyre”. Jo shumë kohë më parë i diktuar ky “Kthim etik” në fjalën e Haëkes mund të kuptohet qartë edhe për Gjeniun e letrave shqipe si një punë etike, ku fokusi etik qëmton që nga atëherë kur autori e ka shkruar një pjesë deri në ditët tona; ku e tashmja dhe e ardhmja janë para së gjithash fokusi i asaj që ne mund ta quajmë me plot gojën një ‘etikë e së tashmes’.
Në shkrimin e tij O’Conor ka zgjatur vijimin e tij vëzhgues dhe analitik. Ai shënon: “në se realiteti në veprat e Kadaresë është depërtim historic dhe ndryshues, dhe këtu nuk ka ndonjë shtjellim jashtë kuadratit historik, atëherë diferenca e së shkuarës është padyshim e pagjykueshme dhe e pakapshme, sepse ajo gjithmonë mund të filtrohet nëpërmjet diferencës së të tashmes”. Ai shkon më pas të argumentojë se ‘etika e së tashmes’ rizgjon fantazinë e rileximit të tekstit në kuptimin e tij të realitetit të mëparshëm historik në favor të së vërtetës së tij të evoluar në kohë”.
Kjo është në të dy kuptimet, mirë dhe bukur, por butësisht krijon një test në anësoren e kritikës, që në mënyra të ndryshme gjuan krijimtarinë e Kadaresë dhe argumenton me sensin kohë dhe vend. Por në kuptimin real të krijimtarisë së Ismail Kadaresë duhet kuptuar se e tashmja është ku neve jetojmë, dhe ne akoma mund të ndërhyjmë dhe forcuar kuptimin e tij. Ajo bashkohet në mënyrë precizive në krijimtarinë e Kadaresë, dhe përputhet më shumë se historia. Dy lidhje ngjashmërie mund të thuhen në këtë pikë.
E para, në këtë formulim, ‘etika e së tashmes’ e gjen veten në siparin e pozicionit të kritikës që kritikon të shkuarën për të qenë. Mirë, e kaluara. Por ndërsa e tashmja dhe e ardhmja janë kaq interesante, përse humbja e kohës dhe ndërmarja e mendimit rreth tyre me lentet e një kritike jo-bashkëkohore duket si ende në nevojë? Vetë ndërhyrja e O’Conor duket se i jep përgjigje kritizerëve të bazuar në veladone të së shkuarës, teksa ciklon: “Kadareja shkruan në mënyrë të ngushtë, stil të zgjuar, por ai gjithashtu është një didakt i domosdoshëm në mënyrë që të shpjegojë edhe të pakuptimshmen dhe që ta bëjë tregimin më sipëror”. Në fakt tregimi i Kadaresë është një tregim, që ai krijon të reflektojë, i gjuajtur ashtu sic është nga vendndodhja dhe ligjësia jetike, supersticizmi dhe gjetja Homerike, që duhet të tregojë realen dhe të konceptohet ashtu sic është në kohë të ndryshme relative. Lidhur me këtë studiuesi Alan Sinfield ka argumentuar me krtikën letrare: “aestetika, etika personale dhe shumë lidhje të ngjashme janë bërë modë, madje kanë dyfishuar hapësirën e tyre, por përditë e më shumë kuptohet qartë se është vështirë që të flaket mbulesa politike, aq sa edhe përgjegjësia për kritikën duket se nis nga kjo udhë e shembur që në krijimin e saj, pasi e sheh krijuesin si metaforë që ai shpesh e përdor tek imagjinata e tij…”

Vazhdon..

Eseja do të publikohet në websitin me regjistrim që do të krijohet së shpejti.

Mushkonjat universitare

Tregim

Fatmir Terziu


“Kujdes mushkonjat bir”, - më tha ime amë kur ma dha dorën atë ditë që autobuzi i vetëm i linjës urbane Elbasan-Tiranë ishte prenotuar nga studentët e rrinj. Por, po të ishte vetëm nëna ime që këshillonte, do të lodhja ndoshta më pak mendjen. Ishin plot nëna që paralajmëronin. E nënat janë nëna! Por, unë u çudita kur e dëgjoja të thoshin, se "mushkonjat në Universitet janë më të mençura, se ata që jetojnë larg". Ishte kohë tjetër. Një kohë që të qenit student mezi pritej. Vareshin listat aty tek Kultura, ngjitur me Degën Ushtarake të Rrethit dhe sapo shihje emrin nuk mbaheshe nga gëzimi… Por, pastaj fillonin gjërat e tjera. Kusure jete. Kusure kohe. Librat, bursa, … shokët e shoqet. Pastaj shtoheshin dhe natyrshëm duhej të mendoje edhe mushkonjat…
***
Unë sapo mbarova studimet universitare, u emërova të punoj mësues i Letërsisë Shqipe në një fshat jo shumë të vogël në veri-lindje të Shqipërisë. Dhe atje, u bëra ‘mik’ me shumë mushkonja natyrale, që fillonin të na vizitonin që nga fillimi i Marsit e s’na ndaheshin deri në futjen e notave të nxënësve të Shkollës së Mesme të Bashkuar “Elez Koçi” në amzë. Por, ishte e lehtë të bëje “miqësi” dhe “marëveshje” me mushkonjat e atjeshme. Ishin jo aq dinake (!) Mjafton të rrëkëlleje dy a tre dopjo nga ajo pika e parë, as që e kuptoje gjëmën e thumbit të tyre. Patjetër, që ata donin të pickonin dhe të thithnin gjak. Por, mushkonjat si mushkonja, binin menjëherë në kurthin e njerëzve, kur u dilte rakia. Më pas ata dukeshin se nuk ishin aq ‘inteligjente’ që të kapërcenin barrierat, kur njerëzit filluan të përdorin rrjeta izoluese nëpër dritare që ti ndanin ato nga bashkëjetesa me ta.Por çdo gjë fillon tek vetja. Unë e kisha mundur prezencën e tyre. Më saktë e kisha sfiduar pickimin e tyre. Në fakt unë isha i sigurtë dhe i garantuar në gjumin tim gjatë gjithë natës që kur doli në modë ajo rrjeta. Dhe tani kujtoj vitet universitare. Madje i shoh në ëndërr edhe mushkonjat. Sa herë që filloj të tregoj ndonjë mesele për to më ndërpriten mendimet. Nuk e di pse. Ndoshta, ngaqë ishin ‘mushkonja’ universitare?!
***
Vite më vonë kur unë s'punoja më mësues dhe fillova detyrën e gazetarit, u përballa me ‘raca’ të tjera ‘mushkonjash’. Ca nga ata të përkëdhelnin dhe pastaj të mernin gjak, madje pa e kuptuar pickimin e tyre. Por, kur ndërrova klimë dhe vend, vite të tjera më pas, kur kalova shtete e dete, në jetën time ngucën më shumë mushkonja. Në mendjen time u ngulën ca ‘mushkonja’ më të çuditshme akoma. Si fillim në Universitetin ku punoja dhe studioja ngeca padashje në këto “veti mushkonjash të çuditshme”. Prania e tyre ishte harbuese. Mu kujtua rrjeta. Natën e parë e gdhiva thuajse me sy hapur. Natën e dytë vura rrjetën. Një rrjetë moderne! Dhe kur u sigurova se ata nuk kishin asnjë mundësi për të kryer misionin e tyre, ia futa gjumit. Por, aty nga mesnata, kur gjumi po merte formën e tij të lartë të përhumbjes, një pickim i çuditshëm më shkundi. Hapa sytë. Ndeza dritën. Ç’të shihja? Kurrizi im ishte bërë gjithë njolla-njolla si pulla kopsash.“Mushkonjat e ndyra!”- shfryva me vete. “Ju thithni gjakun tim, do t’ju bëj juve që të paguani këtë me jetën tuaj”. Dhe nisa të kërkoja nëpër mure, tavan, krevat e ngado. Asnjë mushkonjë nuk gjeja dot. Në qoftëse do të ishte ky universitet diku ku ka fshatra, si ato tonat ku plehu qëndron në kavaleta dhe arave, natyrshëm do mendoje ndryshe. Por këtu me klimë të ftohtë, madje dhe me koindicionerë që mbajnë klimën normale, vërtet bëja çudi me mushkonjat. Në rastin më të fundit që unë i kujtoja ata, kishin një pamje stomakore të jashtëzakonshme, barkmëdhaja, faqekuqe nga gjaku që thithnin e shumë ndryshe nga simotrat e tyre. Atje kujtoja efektin e rrjetës. Këtu ata nuk pyesnin për gjë. Ja, kurrizi im fliste vetë.Po tërbohesha. Por i lodhur rashë prapë në gjumë. Dhe si me forcë prapë kërceva nga gjumi. Atëherë dëgjova një zhurmë mushkonje që kaloi si ndonjë reaktiv pranë veshit tim të djathtë. I thirra vetes në heshtje, ashtu si nëpër dhëmbë. “I dashur?”. "Ato akoma s’kanë ikur! Ata janë duke pritur këtu darkën e tyre të dytë!" E fika dritën përsëri dhe fillova të kërkoj më me vëmendje. E megjthatë prapë po dështoja. Asgjë. Asnjë mushkonjë nuk po pikasja. Këtë herë mora dhe elektrikun e dorës që të kontrolloja më mirë. Kur c'të shihja... Ej, o Zot! Ata ishin fshehur në një qilim në cep të dhomës ku ishte mjaft vështirë që ti gjeje ato. Ishin maskuar si dikur në ato zboret tona ku maskonim veten me gjethe dushku. Por këtu qilimi u vinte në ndihmë. Kur unë e drejtova dritën e elektrikut të dorës drejt mbi ta, ata fluturuan shumë shpejt dhe u strukën përsëri. Sa të stërvitura! Ata ishin të stërvitur për ti shpëtuar rrezikut që u kanosej. Ishin si diçka e padukshme, por shumë e zgjuar. Vepronin si anonimatë të thekur. Por unë në inatin tim.
***
“Nëse gërmoni varrin tuaj për tu fshehur, unë do t’ju përvëloj edhe atje nën dhe”, - shfryva i mërzitur, pas gjithë atyre budallallëqeve të tyre..., që edhe gjakun ta pinin me thumbin e helmatik. Pas betimit tim unë godita me jastëk gati çdo anë të qilimit derisa gjaku u pa qartë me sy.Një natë më pas, unë e bëra krevatin tim si kala dhe u garantova se asnjë mushkonjë nuk do të hynte dot në kohën që po flija. Por, garancia ime e sigurisë dështoi përsëri. Në mesnatë krahët e mia u mbushën me pulla pickimesh akoma më të mëdha se kopsat. Dhe sërrish në kërkimet e mia, por, asgjë. As në vendin e parë nuk kishte më ndonjë mushkonjë.Më në fund sekreti ishte zbuluar. Jashtë rrjetës sime, një grumbull mushkonjash qëndronin në qetësi dhe në mënyrë elegante drejtonin antenat e tyre. Ato ndoshta kishin përfituar nga vënia e pakontrolluar e dorës sime në rrjetë teksa më kishte zënë gjumi. Por nuk po duroja dot më. I tregova një shokut tim për mushkonjat në Universitet. Ai më talli mua me ironi. “Ti erdhe në Universitet të fitosh dije dhe njohuri, dhe të bëhesh i mençur, apo jo? Ti e di se shumë gjëra inteligjente jetojnë përreth Universitetit. Përpara se të vinit këtu të parët e mushkonjave kanë qenë këtu me dhjetra vite para jush dhe kanë përfituar nga avantazhi i studimeve të larta brez pas brezi. Pra, ato kanë mësuar që të dinë se si të bëhen anonimatë dhe të maskuar në çdo lloj misioni të tyre”.Unë u çudita nga kjo teoria e shokut tim. Megjithatë ai më tregoi mua një fakt të vërtetë, se mushkonjat në Universitet janë më të mençura se ato që jetojnë në vende të tjera.

Ah, ah… ai qejf

Tregim

Fatmir Terziu

Unë shkova që në orët e para të mëngjezit të acartë të Dimrit për të gjetur pikat e ujit që vareshin në muret e shtëpisë sonë. Ne sapo kishim lëvizur me të tre fëmijët në shtëpinë e re në Londër. Ishte një shtëpi e vjetër, por e lirë për qiranë që kishte. Atëherë ajo dukej si një tub i ngrirë nën çatinë tipike të saj. Por, kur unë u përpoqa të shkund burrin tim nga ai gjumë i rëndë pas asaj nate alkohoolike, e gjitha prej tij që mora ishte një e sharë e padurueshme dhe një e zakonshme e tij që përfundonte tek fjalët e mijëra herë dëgjuara, se ai më kishte shkëputur nga ai vend me pluhur e baltë dhe më kishte shpëtuar nga ata maskarrenjtë e atij vendi ku ishim lindur e rritur ne të dy dhe djali ynë i madh, se dy të tjerët na lindën këtu mes atyre lumturive të para të shijes për botën e paparë dhe të ëndërruar. Ishte koha kur Tomori filloi të vizitojë ngeshëm pubin e madh në krye të rrugës, derisa një ditë erdhi i dhjerë e i shuruar. Ca ditë pas kësaj ndodhie u qetësua në betimin fals të tij dhe fill pas katër ditësh gjeti një mënyrë tjetër. Në supermarketin më të afërt shkonte blinte dhe e rrëmbente mbi shpatulla një arkë të madhe dhe ia shtronte në shtëpi. Dukej paksa më ndryshe. Mendoja të paktën kur të më duhej burri e kisha aty dhe sikur të dehej të paktën e zinte gjumi nën kujdesin tim. Edhe pse e dija që kur ai do të dehej nuk do të ishte në gjendje të më ndihmonte, prapë se prapë mendoja të ndodhej pranë nesh. Këtu kisha shumë arsye që shtyja mendjen time që të mendonte kështu, në atë vend ku veç fëmijëve kishim vetëm murret miq të afërt.

***

Tomori dhe unë u njohëm bashkë kur u takuam në Shqipëri aty nga fillimi i vitit 1990 në dyqanin e tij të bulmetit. Në atë kohë shkëndija na kaluan syve, teksa u pamë njëri me tjetrin në atë mënyrë. Ai ende kishte në dorë bulmetin e asaj kohe, dhe ende njerëzit ia kishin nevojën si inerci nga tollonat, por edhe pse ende s’kishte filluar tregëtia me jashtë. Ai më pas mësova se ishte një njeri i përkryer dhe mjaft i respektuar në tërë qytetin, madje dhe kur e privatizoi dyqanin kishte aq miq e shokë sa tia përllogarisnin sa një kafe. Si u bëmë miq nuk kaloi shumë kur ne ramë dakord të martoheshim. Kështu ne ishim me dyqan privat në kohën kur mallrat kishin vlerë dhe valuta të bënte të pasur nga dita në ditë. Për pak kohë dhe në dyqan filluan të na sillnin mallra falas romët tregtarë, që filluan të lëvronin tregëtinë me Turqinë. I shisnim dhe paratë ua kthenim kur shiteshin. I shisnim gati trefish. Dhe fitimi ishte fantastik. Kështu filluam ta rrëkëllenim nga një gllënkë alkool. Pastaj nga ndonjë shishe birrë. Dhe kur paratë u bënë goxha vendosëm të ndërtonim edhe shtëpi. Shtëpinë e nisëm dhe e ndërtuam shumë shpejt. Ishim mirë. E vendosëm të lindnim fëmijën e parë. Qemë me shans. Doli djalë, ashtu siç e donim të dy. Por kur çdo gjë gati po shkonte si në vaj na trokiti në derë ai romi tregtar, Bezati. Na ftoi për darkë. Hëngrëm e pimë deri në të gdhirë. Ditës tjetër na erdhi prapë. Na kërkoi para për pak ditë. I dhamë ato që kishim. Na i ktheu tre ditë para fjalës, madje na dha gati njëqind mijë lekë më shumë. Ishte shumë korrekt. Pas një muaji na erdhi prapë. Na tha se tani kishte plan më të madh për tregëti. I duheshin shumë para, por fitimi ishte nëntë herë më i madh. Më jepni tuajat dhe ju kthej trefishin, na tha ai, por ama më gjeni edhe tek të tjerët jepuani dyfishin atyre dhe njëfish mbajeni për vete. Leku është lek, dhe ne iu qepëm dyerve të kushërrinjve, miqve dhe shokëve. Grumbulluam gati pesëdhjetë milionë lekë. Mrekulli. Ia dhamë Bezatit dhe mbas tre muajve morën trefishin. Ai na i kërkoi edhe njëherë. Kësaj rradhe i dhamë trefishin e marë prej tij, por kwshtu edhe ata tw tjerwt i dhanw paratw se garantw ishim bwrw ne dhe pasi do të mernim sërrish trefishin e tyre. Nuk mbaheshim nga gëzimi. Në shtëpi na vinin nga ana e anës e mik pas miku se donin të jepnin para për dyfishin e fitimit, madje edhe me njëfishin disaherë. Ne nisëm të bënim lista. Bezatit, romit barkmadh filloi ti shkëlqente dhëmbi i floririt në gojë. Kështu filluam t’ia shtronim përnatë. Pinim e hanim deri vonë. Qejf o qejf. Kishim harruar dyqanin, kishim flakur punën natë e ditë, kishim lindur me këmishë. O qejf ku kishe qenë më parë. Tomori shtoi kile. Lëkura filloi ti shkëlqente. Unë si femër mo, e re dhe në kulmin e saj. Lezet më kishin të gjitha. Lahesha e lyhesha tre herë në ditë. O qejf o kokë e qejfit. Të gjithë na e kishin zilinë. Tomorit filluan edhe konviktoret e Universitetit t’ja bënin me sy e me dorë. Mua më kishte hypur xhelozia dhe unë nuk e lija Tomin të dilte as edhe në rrugë vetëm. Edhe në ballkon kur dilte i ulesha në prehër dhe ia mbërtheja kokën në gjoksin tim gjysëmzbuluar. Gjithmonë e provokoja. E ngacmoja aty ku ai nuk duronte më. Thuajse vetëm qejfi, pija dhe seksi na kishte mbetur në gojë, në mendje e në veprim. Djalin herë na e merte njëra e herë tjetra kushërirë. Ne i bënim njerëzit me para. Bezati ishte lidhur aq shumë me Stambollinjtë sa që edhe njërën nga tre vajzat e martoi për djalin e tij të vetëm, edhe pse kishte një diferencë tetëmbëdhetë vjeçare në moshë.
Një ditë ndërsa pinim e ishim gati në atë temperaturë që të përfshin nga shikimi i dy kasetave me film porno, trokiti dera e jashtme. Unë isha gati pa gjë në trup, veç atij robdeshamit të mëndafshtë që Tomi e pëlqente aq shumë. Dera po bëhej akoma më e fortë. Dola në dritare, por nga hardhitë nuk dukej gjë. U vesha dhe dola tek dera. Pyeta kush ishte. Dhe pasi dëgjova zërin e tim eti e hapa derën. Sa hyri ai klithi me sa zë që kishte:
“Po tani, po tani o mutër ku do të shkojmë?”
“Pse,…”
“Si pse? A nuk i patë lajmet? Atë tregtarin, mikun tuaj e kanë arestuar në kufirin me Maqedoninë. I kanë kapur mes damaskave treqind kilogramë pluhur, nga ai muti thuaj…”
“Pluhur?!”
“Jo, mut. Nuk dëgjon ti? Ku është Tomi?”
Tomi kishte ngritur zërin e televizorit dhe dëgjonte. Lajmi ishte i vërtetë. Pas tre ditësh ai turku ia ktheu edhe vajzën Bezatit, madje e kishte kërcënuar edhe për shtëpinë se ishte zhytur në borxhe tek ai. Paratë ikën. Mirë tonat, po milionat e të tjerëve?
Nata nuk na zuri. Kaluam përgjithë natën malit andej nga Maqedonia dhe atje me kontrabandistë hymë në Greqi. Nga greqia në Angli në krye të tre javëve. Ndërruam emrat dhe tani ishim Kosovarë nga lufta. Na dhanë shtëpi. Na filluan ndihmat. Pas pak kohësh rifilloi qejfi. Harruam paratë, por nuk harronin të tjerët. U detyruam të shisnim shtëpinë, dyqanin makinat dhe gjithshka kishim. Prapë s’kishim të larë. Tomi merr ndihma e puno, madje edhe unë. Mblodhëm ca para dhe filluam të hiqnim nga kurrizi ata që s’u ndaheshin prindërve tanë. Brenda dhjetë viteve i lamë të gjithë. Tani kishim filluar të mendonim prapë për shtëpi dhe dyqan. Por ishte tepër vonë dhe pa fat. Tomin e kapën duke punuar jashtë ligjit dhe tani duhet të paguajë nga e para gjithë ato që ka marë, madje rrezikon edhe ndëshkimin ligjor. Dhe ndërsa rrotullohet si i përhumbur nëpër shtëpi, vetëm pin e dehet. Dehet deri në atë masë sa unë ia kam frikën se nuk e ka të gjatë. “Ah, ai qejfi, ah, ai zullumi ynë, ah tahmaja e madhe, ah alkooli,…”- shfryhem unë.
“Ah mendja thuaj”, - thotë ai.

Breshkat

Tregim

Fatmir Terziu

Ai lëvizi padashje kornizën që u qëndronte të dyve mbi krye. Kornizën, që mbante në gjirin e saj, kostumin e tij të diktuar të martesës dhe vellon e saj të shumëkërkuar. Korniza u lëkund si lavjerrës dy a tre herë në mur dhe në atë qetësi nate u duk sikur një metal i rëndë po gërvishte murin. Ajo mbylli veshët, shtrëngoi jorganin me dy duar dhe ia ktheu kurrizin. Ai ndejti gjysëmulur në krevat dhe si i zënë në faj, tentoi disa herë ti kërkonte të falur. Por në tërë ato minuta qetësie, gërhamat e saj, kurrë nuk i dhanë mundësi që të kryhej një ziamet i tillë. Ai nuk guxonte të hapte as dritën. Nuk guxonte as edhe të lëvizte nga krevati. Ajo i kishte shtirë tmerin. Dhe ashtu, thuajse gjithë natën luante vetëm herë me gishtat e duarve e herë me tentenetë e gjëra e të gjata të jorganit. Thuajse kishte kryer disaherë numërimin e luleve të këtyre tenteneve në atë gjysëmerrësirë. Dhe këtë e bëri derisa dielli nxorri kokën mbi kodrën pranë.
Kishin kaluar tetëmbëdhjetë muaj. Plot tetëmbëdhjetë. Tetëmbëdhjetë muaj jetë në ato kushte e kondita. U martuan në Shtator, se andej nga ana e tyre në atë kohë piqeshin domate e speca, zihej rakia, dhe sa mbaroi dasma u gjendën në Theth, në Shtëpinë e Pushimit të Punëtorëve. Aty shijuan erën e freskët dhe ajrin e pastër. Bileta për të shkuar në Theth, qe kundrisur që me pajën. I ati i saj ishte Sekretar i Partisë dhe kuptohej që aq i takonte për vajzën e tij të tetë. Madje kur u shpall kërkesa në familje për pesëmbëdhjetëditëshin e mjaltit, ai vetë premtoi Thethin. Kështu Thethi ishte një shije e paramenduar. Ndërsa solli nëpër mend ajo një çast këtë kujtesë jo shumë të largët, ai kishte mbetur në dritare dhe vështronte dy breshka që ishin në të tyren. Vështronte dhe habitej. Shihte se si breshkat i jepnin njëra tjetrës mungesat e tyre. Plotësonin njëra-tjetrën. Dukeshin të kënaqura? “Vërtet duken të kënaqura?”-, pyeti ai veten.
“Sikur fole?”,- i tha ajo.
“Ah, po. Thashë…, se pashë ato breshkat…”,-shtoi ai si në një situatë kur je zënë në faj.
“Breshkat?”,- kërceu ajo. “Ku janë breshkat, krijesat e mia të preferuara.”
“Si?! Ti i ke breshkat … të preferuara?”
“Po, po i dua shumë…”
“Ja, ja ku janë…”
“Ama edhe breshkat aty e paskan mendjen. Nejse unë i preferoj ato”, - foli ajo dhe nxitoi nga shkallët.
Ai herë bënte veshët pipëz andej nga shkallët, ku takat e saj të larta lëshonin një jehonë që çante hotelin, dhe herë kthente sytë vjedhurazi andej nga breshkat ku s’pushonin atë punën e tyre. Sakaq, pa në fillim hijen e saj në murin rrethues dhe në pemët e oborrit dhe pastaj dëgjoi si më nga afër trokun e takave të saj. Kur ajo shfaqi në fillim kokën, flokët e dendura dhe kaçurrela të saj ia zunë hapësirën e shikimit të breshkave. Tentoi të ndërronte kënvështrimi, por më kot. Nuk shihte gjë. Ajo që ndodhte mes këtyre dy krijesave tashmë ishte nën pushtetin e kreut të saj flokëdendur e të mufatur shumë.
Ajo u përkul, ndejti një copë herë dhe ashtu mbeti nën vëzhgimin e tij, që i shihte vetëm kurrizin. Në çast u ngrit dhe u kthye nga ai. Në dorë mbante njërën prej tyre.
“E zgjodha këtë”, - tha pastaj ajo, dhe zëri i saj u duk i prerë.
Ai vetëm tundi kokën. Ishte zhytur në mendime…

***

Kur la fshatin pesë vjet më parë, ai ishte vetëm katërmbëdhjetë vjeç. Ishte i dhënë shumë pas mësimeve, por fshati si fshat, pa shkollë të mesme në atë kohë, i detyronte shumë si ai ti qepeshin qytetit, të vazhdonin shkollën dhe punën natën tek “Çeliku i Partisë”. Kur nisi shkollën ai punonte natën, turni i tretë, dhe vazhdonte shkollën pasditeve për elektriçist. Në brigadë ku punonte kishte një grua. Ajo shumë shpejt iu bë njeriu më i afërt.
“Unë do të të gjej grua ty. Vajzë e kaluar vajzës. Yll e peri bashkë”, - i thoshte ajo.
Dhe një ditë, ajo erdhi në turnin e natës, aty në nënstacionin e Koksit të Metalurgjikut me një vajzë përdore.
“Është mbesollka ime”, - tha ajo. “E sheh, e sheh si është. Babanë e ka sekretar partie. Po pate kismet, si veshka mes dhjamit do të jetosh. E dëgjove?”, foli e foli ajo.
Ai vetëm dëgjonte. I dukej përrallë. Dhe sillte nëpër mend fjalët e nënës.
“Bir, dëgjo mirë: Fjalët e tët eti janë në veshët e mi. Kujdes djalin! Ruaj djalin, më tha ai, teksa po ikte nga kjo botë. Sërra jonë nuk mban më…”.
Por, ajo gruaja e turnit të tij të tretë, pasi kishte tështirë nja dy-tre herë, ishte drejtuar tërrësisht nga ai dhe ishte gati ta ndëshkonte me të qeshur, për tregimin e mosrespektit ndaj tështimës së saj. Por, ai sërrish ishte i përhumbur. Gruaja e vështroi pastaj duke qeshur atë herën e parë dhe pastaj pa nga mbesollka e saj dhe tundi kokën.
“E, e sheh?”, - kur të thashë, ti do të …
“Të lutem më lërë tani, më lërë në timen”, - ndërhyri ai, dhe mori në duar pinca, kaçavida dhe një tel e bëri andej nga kompresorët.
Në çast ajo iu afrua mbesollkës.
“U krye, a nuk të thash, u krye. Është gozhduar pas nurit tënd.”

***

Atë pasdite i kishte ardhur një letër. Një letër në zarf të bardhë dhe me dy pulla. E pa me kujdes. Vështroi anën e dërguesit. Një emër i panjohur. E hapi. E lexoi me shpejtësinë e dritës. Nuk kuptonte asgjë. E lexoi prapë. Prapë nuk merrte vesh asgjë. Pastaj pa valixhen në cepin e dhomës, pa pantallonat varur në telin që lidhte dy krevatët në Hotelin e Beqarëve të Zaranikës dhe brofi në këmbë. Kishte marë vendimin. Do të kthehem prapa në fshat. Do të shkoj tek nëna. Ashtu bëri. Autobuzin urban e kapi në kohë. Rrugës vetëm mendonte. Pas tre orësh udhëtim autobuzi u ndal në qendër të fshatit. U përshëndet me dy bashkëmoshatarë dhe me vrap në shtëpi. Nëna e tij ishte në oborr. Thurte me furkë. Furka tundej mbi kryet e saj dhe gati-gati nuk dallohej nga ngjyra e flokëve. Një bardhësi mbi kokën e nënës. U mbush me lotë. Por vetëm për një çast. Pastaj rendi drejt e në krahët e nënës.
“Të prisja bir. U bënë muaj pa ardhur. Më kishte djegur malli”.
Ai vetëm ia puthte duar, sy e faqe nënës së tij të dashur. Dhe pas disa minutash çdo gjë ishte kthyer në normalitet. Biseda shkoi në shtratin e duhur.
“Bir, ka kohë që më dërgojnë një pension për tët atë, mos ke kërkuar ti ndonjë lëmoshë nga këta? Mos ke bërë ndonjë gjë, se dheu nuk e tret tët atë. Dëgjo mirë biri im, nuk mund të marësh bukë nga vrasësi që të vret natën e të qan ditën. Ata e burgosën për një fjalë goje dhe ata ia morën shpirtin dhe jetën. Tani…”.
“Jo, nënë, jo…” Dhe ai nisi të sqaronte nënën. Ajo vetëm shtrëngonte duart e të birit fort herë me njërën dorë e herë me dorën tjetër. Pastaj ajo buzëqeshi dhe ia puthi sytë fort. Pas darke atë e kishte zënë gjumi shpejt, pasi ishte lodhur edhe nga rruga. E ëma thuajse ndejti zgjuar tërë natën duke e shikuar dritën e syve të saj.

***

Kthimin e bëri pas dy ditësh. Kur mbërriti në hotel, pa një letër tjetër. E kërkonin urgjent andej nga drejtoria. Lau trupin dhe u nis menjëherë. Në hyrje të zyrave ishte shefi i kuadrit. E përshëndeti ai i pari, dhe pastaj ai. Pastaj iu kthye menjëherë duke e parë nga sytë tek këmbët.
“Urime, urime. Tani ke më shumë arsye të tregosh aftësitë e tua…”, - i tha shefi i kuadrit.
Ai dukej si në ëndërr. Ç’po ndodhte?
I ra me kujdes derës së drejtorit dhe dera u hap menjëherë. Ç’të shihte. Në krye të tavolinës së zyrës ishte drejtori, dhe në anën e djathtë të saj ishte, ai, Sekretari i Partisë, babai i mbesollkës së asaj gruas së turnit të tij të tretë.
Ai kishte marë ngjyrën e limonit.

"Postmodernizëm" term i ri?!

Fatmir Terziu

John Willinsky, nga Universiteti i Columbia në SHBA në librin e tij “Postmodern Literacy: A Primer” thotë se “postmodernizmi në letërsinë krijuese lidhet me stilin, lidhjen me teorinë dhe luan me gjuhën pazgjithshmërisht”. Ai shton se “postmodernizmi është një zhvillim kultural”. (Willinsky, 1991:56). Përpos kësaj ane teorike, kohët e fundit ky term i ri ka hyrë edhe në zotërimet letrare shqipe, më së shumti në ato universitare të komunikimit leksionor të stafeve me studentët. Pra, Postmodernizmi, ose shkurt “postmodernizmi i vonuar shqiptar”. Në fakt, postmodernizmi vjen s ii tillë në mjedisin shqiptar të kësaj fushe, si një fjalë e re. për disa duket diçka e re. Fjala ‘postmodernizëm’ kupton shumë gjëra te shumë nerëz. Te disa përshkruan stilin personal, te të tjerë, një teori thjesht të shoqërisë që përfaqësojnë në lëminë e tyre, një filozofi të rëndësisë njerëzore [në disa raste edhe të kundërtën e saj], një epokë historike, një fazë të zhvillimeve kapitaliste, [sigurisht në tranzicionin e gjithanshëm shqiptar], ose një ndjesi e prezencës personale në një botë të kuptimeve dhe kënaqësive sintetike.
Të kuptosh postmodernizmin në veçanti në letërsi, duhet së pari të kuptojmë se çfarë nënkupton postmodernizmi kur ne flasim për krijime që vijnë në modernizëm. Dhe kjo në teori duket paksa e komplikuar, që në fakt është shumë e thjeshtë. Unë për ta bërë më të kuptueshme dhe një shembull për riskimin shqiptar të kësaj fjale po ndërmar një studim dhe një kërkim që më ka kushtuar gati tre muaj punë në Universitetin e Roehamptonit në Londër dhe në Librarinë “British Library” të kryeqytetit britanik. Nëpërmjet shkrimtarit R.L.Stine (1943) dhe pikërisht veprës së tij të krahasuar me krijimtarinë e të madhit Stephen King, do t’ju përafrojë një kuptim praktik më të përafërt të kësaj ndërlidhjeje krijuese në krijimtarinë letrare.
Një dekadë për të nisur rrugën

Në një periudhë të shkurtër, vetëm pak më shumë se dhjetë vjetë, pra vetëm në një dekadë, R.L.Stine, provoi të ishte magneti i letrave. Ai u zgjodh redaktor në një revistë humori. Dhe kjo zgjedhje e bëri atë që të rradhitet ndër emrat e mëdhenj të fushës së letrave që shkruanin për fëmijë dhe të rrinj. Stine u duk se gjeti një formulë, që e bëri të fitojë një numër lexuesish rekord dhe që e çoi atë drejt suksesit të jashtëzakonshëm. Por në sensin e krijuesit ‘postmodern’ shumë vetë ia dedikojnë suksesin e tij stilit dhe punës moderne në krijimtarinë për fëmijë dhe të rinj.
Ashtu si shkrimtari me emër, Stephen King, me të cilin shumë herë është krahasuar, Stine, e di se sit ë tregojë ndodhinë e thjeshtë në mënyrë moderne dhe të avancuar në stilin e tij tipik. Ai e di se si ti mbajë lexuesit të interesuar dhe të përfshirë në rrëfimin e tij, madje është me shumë rëndësi ai si e përdor tërë këtë për ti kënaqur dhe si ti kënaqë ata, pra lexuesit. Stine nuk rikrijon karaktere që e rrethojnë. Ai nuk e përdor simbolizmin, metaforën, apo ndonjë nga truket e fushës letrare në tregimet e tij. Por, ai padyshim praktikon truket nga përvoja e tij: atë të përfshirjes së njerëzve me ‘koston e ulët’. Ai përdor humorin, skenat e miniskenat shpërthyese, u jep suspens [kohëgjatësi] kapitujve, krijon dialog perfekt me fëmijë dhe të rrinj, karakterë steriotipikë, me nuanca postmoderne zbukurimesh dhe synimin për të gjetur mënyrën se si ti frikësojë ata, pra lexuesit e tij e ka parësor.
R.L.Stine nuk është i interesuar në edukim, përmirësimin apo ndriçimin e gjërave, as edhe në informim. Ai është i interesuar vetëm në stërvitjen e lexuesve të tij duke i shkundur ata nga e krijuara, plotet e nxehta dhe ngjarjet e frikshme.

Stili personal

Robert Lawrence Stine ka shkruar e treguar në stilin e tij histori të frikshme që nga koha kur ai ishte fëmijë në rritje e sipër në Columbo të shtetit Ohio të SHBA-së. ai shkruante dhe ilustronte revistën e krijuar nga ai vet gjatë viteve shkollore. Pastaj ishte redaktor i revistës “The Sundial”, një revistë humoristike e Ohios. Këtë e bënte që në kohën kur ai ishte nxënës kolegji. Pasi studioi për mësues, ai lëvizi nga Ohio në Nju Jork ku u përfshi totalisht në biznesit e të shkruarit.
Në Nju Jork, pas disa serive të shkrimeve për një revistë dhe një organzatë publikimesh, ai gjeti menjëherë mbështetjen e krijuesve me emër. Për pak kohë ai arriti të bëhej kryeredaktor i revistës rinore me humor “Bananas”. Kur ai redaktonte “Bananas”, ai filloi të shkruante shaka të cilat i përmblodhi në dy librat: “Hoë to be funny” dhe “The Beast Handbook”. Pas “Bananas”, ai kaloi në profesion të lirë duke shtuar edhe një libër “Choose your oën adventure”, shkroi për televzionin dhe të tjera. Por të gjithë mundi i tij u shpërblye me suksesin e dy librave të tij “Fear Street” dhe “Goosebumps”.
Stine mësoi që në fëmijëri atë që aim und të krijojë duke treguar, sidomos ato që ndante me të vëlanë kur komunikonin para se ti zinte gjuminë darkë. Ai gjithashtu mësoi se si të shkruante mirë tregimet në stilin e vet. Dhe ai u kënaq me çka arriti, ndaj vendosi të bënte karierë në atë fushë.

Vetëm 9 vjeç në fushën e tregimit

Stine i ka thënë revistës amerikane “People” se ai ka filluar të shkruajë tregime që kur ishte 9 vjeç. Më pas ai e përshkruante veten e tij si ‘një makinë shkrimi’ në gazetën amerikane “USA Today” dhe ka theksuar se vazhdon të ndjekë atë që zbuloi që kur ishte vetëm 9 vjeç.
Suksesi i tij i parë financiar erdhi në vitin 1992 me nxjerrjen në treg të librit me seri “Goosebumps” (Mornica) që ishte një seri librash për nxënësit e moshës së shkollave tetëvjeçare dhe të mesme. Libri u redaktua nga e shoqja, Xheni (Jane) dhe u publikua nga zyra e shtypit të kompanisë së saj të parashutave.
“Goosebumps” shumë shpejt u bë libri me seri më popullor i fëmijëve për të gjitha kohërat. Në fundin e vitit 1990-të ishin rreth 180 libra të serisë “Goosebumps” dhe publikoheshin në 30 gjuhë.
Numri i librave “Goosebumps” ishte impresionues. Në vitin 1995 një show në “FOX” solli emisionin më të ndjekur në lidhje me këto libra. Videot e shitura nga ky emission arritën në 1 milion kopje. CD-ja (disku) i bazuar në librin e tij “Escape from Horrorland”, ishte një pabesueshmëri në shitje. Një faqe e titulluar “The World Wide World” që przantonte librat u pushtua nga miliona vizitorë. Një film i bazuar tek “Goosebumps Horrorland” dhe që u realizua nga “Fox family Films’ në studiot e “Metro Goldwyn Mayer Studios” në Florida shtoi edhe më shumë para në financat e tij.
Por pse ky autor kaq i sukseshëm quhet postmodern?

Librat e tij “Goosebumps” janë më shumë se libra, thonë akademikët e fushës letrare. Ata janë produkte të kulturës popullore, të transformuar me stilin personal dhe me mjeshtëri në stilin e komunikimit modern. Nga një i panjohur, thjesht me një dëshirë për të shkruar, Stine arriti të bëhet shkrimtari që nënshkruan pragun e suksesit, atë të ndryshimit të rrjedhave historike në teorinë e të shkruarit dhe të treguarit.

Në emër të 666-tës

Fatmir Terziu

Një bandë satanikësh kryen krimin më makabër në histori. Një krim që u krye nga duar njërëzish dhe mbi njerëz të pafajshëm. Thjesht nën siglën e numrit 666. Nën siglën e këtij numri që i përket shejtanit nga Bibla, ata goditën 666 herë me thika për vdekje, trupat e tre vajzave dhe të një djali të moshës 16 dhe 17 vjecare. Ky krim u krye në Rusi. U krye këto ditë dhe mediat vluan rreth tij.
Ngjarja e ndodhur në periferi të qytetit të Jaroslavit, krijoi një tmerr, por edhe një arsye më shumë për të kuptuar këtë satanizëm mizor. Ata pas ii goditën trupat e tyre 666 herë më pas hëngrën mishin e tyre duke e pjekur. Kjo krijoi zgjimin e policisë më pas që arestoi liderin dhe aktivistët e tij kriminelë.
Sipas mediave britanike, në momentin e pyetjes së liderit Satanist ai është shprehur: “Vrava në emër të shejtanit. Kisha kohë që kërkoja ndihmë nga Zoti, por asgjë në jetën time. Tani pasi iu përkushtova satanait gjërat ndryshuan…”. Mësohet se para se ti vrisnin të pafajshmit iu kishin afruar alkohol me shumicë për të pirë. Dhe mendohet se në gjendje të dehur ata kanë kryer krimin.
Zgjimi i këtij krimi satanik ka sjellë edhe një mesazh për të gjithë, që të kenë kujdes për prezencën satanike në shoqëri.

Në njërën dorë ‘telekomanduesen’, në tjetrën gotën e ‘birrës’

Fatmir Terziu

Tre gjëra ndodhën në javën që më shtyu mua të mendoj për të shkruar këtë ese. E para, gazeta që unë drejtoj pati një shkrim me një okelio që frymëzohej nga disa ndodhi që reduktonin rolin dhe punën e burrit, pra nën titullin “Burr ii reduktuar”, jo për fajin e tij, por për hir të shkencës dhe ligjeve të ‘kohës’, ku gratë pa burra, mund të krijojnë fëmijë pa nevojën e burrit. Pra fëmijën me epruvetë! Tjetra ishte një artikull i botuar në një gazetë shqiptare, ku gruaja kishte vrarë burrin e saj. Një titull që skërmonte dhëmbë, thika e duar femërore në gjak. Dhe së fundi isha duke parë në televizion disa komente që lidheshin me afrimin e siguracioneve të makinave nga një kompani britanike për gratë shofere të kujdesshme. Dhe e gjitha ndodhte, ndërsa ndodhesha në shtëpinë e një miku tim në Londër, duke parë emisionin humoristik në shqip “Portokallia”. Ku c’të shihja! Burri me pantallona të shkurtra mbante në njërën dorë telekomanduesen dhe në tjetrën gotën e birrës. Gruaja?!

Mënjanim i burrit?!

Në asnjë kohë të historisë, burri ka qenë kaq shumë i mënjanuar, dhe e ndodhura mëkaton vetveten. Ne asnjëherë s’kemi qenë në dilemë për qenien ‘burrë’, për rolin e tij. Sigurisht, shumë libra kanë ekzistuar se si duhet të jetë një femër, por me gishta për burra. Të paktën deri më sot.
Eseja është për të kuptuar se si ne jemi burra, në kuptimin e sotëm, apo më saktë si ndjehemi si burra. Kur jemi vetëm. Kur jemi me shokët tanë. Me gra. Me televizionin dhe heronjtë e filmave që i kanë ‘rrëmbyer’ burrit gjithshka që njeriu njeh dhe di.
Unë dëshiroj të bëjë të kristaltë qartësinë se kjo ese nuk është një udhëzues, nuk është as edhe një burim debatesh me mendime të kundërta: askush prej nesh do të lexojë këtë dhe nuk do të mendojë të hedhë dy rrjeshta në letër.

Burra dhe gra

Ne, burrat, e dimë atë se jemi shumë ndryshe nga gratë dhe po aq dihet se gratë janë ndryshe nga ne. Por unë nuk mendoj se ne jemi nga planete të ndryshme, nga planete të tjera. Unë nga gazetat shqiptare, më së shumti nga disa televizione dhe nga disa politikanë e krijues, kam nënvizuar se ne jemi nga ‘galaktika të ndryshme’.
Shkencëtarët kanë kohë që kanë zbuluar se midis këtyre krijesave njerëzore të seksit të kundërt ka 78 diferenca gjenetike. Për herë të parë në histori janë zbuluar dhe publikuar detalet e këtyre diferencave. Puna është bazuar në një kërkim intensive të fushës përkatëse mediatike, dhe mjaft gabimeve të bëra në këto përcaktime. Ja ku janë disa nga këto 78 gjene.

Duke pretenduar ‘falje’ për gratë

Rreth 17 872 burra thonë se janë gati ti thonë ‘më fal’ gruas. Por ‘më fal’ e tyre nuk ka ndonjë ide reale. Por vetëm duke qenë burra të kulturuar ata janë në këtë ‘më fal’. Këtu është një mënyrë shqiptare për të thënë ‘më fal’. Dhe mënyra shqiptare është pikturuar me kohë nga mjeshtrat shqiptarë të penelatave. Artistikisht femra apo gruaja shqiptare ka zënë figurën e saj në historinë shqiptare, por në historinë e burrit, madje edhe të vetë atij që e penelaton, zor se ka fituar rëndësinë e vërtetë ‘më fal’.
Kolë Idromeno ka pikturuar një ngjashmëri të përafërt, por është lexuar ndryshe. Nexhmedin Zajmi e ka kryer artistikisht këtë. Roland Gjoza në një nga tregimet e tij përafron një realitet. Zija Cela dhe Luljeta Lleshanaku, thuajse kanë sjellë një medium. Por më shumë se cdokush në këtë mesele të ngatërruar është vetë ‘misioni’ më fal i kërkuar në aspektin njerëzor, humano-qenësor. Është kërkesa për ‘më fal’ edhe pse pakkush e ka idenë e përse duhet ‘më fal’ në ndonjë rast të tillë.

Poezia si shtysë

Që hershëm në poezinë shqiptare, aspekti burrë-grua është ndërtuar në sinteza të ndryshme. Poeti Andon Zako Cajupi, në poezinë e tij të ndaluar në kohën e komunizmit në Shqipëri e ka përshkruar këtë si një shtysë ‘burrërore’ që lidhet me fatin dialektik dhe natyror të të qenit njeri në lidhjet me femrën. Në poezinë “Elegji në pleqëri për të shkretën djalëri”, ‘kandari’ i tij është një arsye më shumë në këtë shtysë. Më pas, Fatos Arapi, në “Alarme të përgjakura” mbolli idealin e kohës, duke e barazuar femrën në fushën e luftës, betejës me cdo gjë që shënohet për të, nën sedrën e moralit, respektit apo ideologjisë:

“Margarité, moj.
Motra ime, rnoj.
Shoqja ime,
moj…”

Një nga poetët shqiptarë, Maks Velo e gjen në mënyrë tjetër këtë diagramë metafizike. Ai në një nga poezitë e tij, “Poetes”, shprehet duke i kënduar poetes femër:

“Grua nudo
shtrirë diagonalisht
mbi qilimin
letrar-poetik.
Bukën jete
e shijon
me verë fjalësh…”

Në vëzhgimin detajues, këto poezi të krijuara nga burrat kanë gjuhën e tyre. Në poezitë e krijuara nga femrat poete, një grimë tjetër afrohet dhe ne natyrshëm marim drejtqëndrim për rolin e elementit femëror në bashkëjetesën tonë. Mimoza Ahmeti në poezinë e saj “Mama dhe bijtë” sfidon prezencën e mashkullit, madje e injoron atë, duke përdorur heshtjen dhe folur për atë që në thelb ajo duhet ta shprehë:

“Jane te virgjer, mama, te perdalet e tu,
jane te virgjer,
lakuriq te pambrojtur, me gjithcka te fituar me
dhembe.

Mos i shaj, mama, se ben faj. Mos i truaj.
Te kane dashur, mama, te kane dashur.
I duaj. (Kurre prindi nuk mund te
mberrije dashurine efemijes.)

Kthehu, ece ne vete, mama,
mos qaj me.
Jane te fundit vjete te tute, ne
kete femijeri te dyte
mund te ngrohe pak dielli,
po t'i teresh syte.
Fshiji lotet, mama, jemi dermuar,
te buzeqeshesh pak, kjo eshte buke per ne.

O femija im i deshperuar,
mekati me i madh i perendise mbi dhe…”

Kështu duke gërmuar më tej në hapësirën pafund të poetikës shqiptare, e rrëndësishmja që duhet theksuar është se sot ‘menaxherët’ e rrinj janë të ngjizur me kohën, ndaj dhe koha ka krijuar tendeca të reja komunikimi në mes kësaj bashkëjetese. E thënë më hapur. Nëse ne do të rikrijonim filmin “Kapedani”, natyrshëm duhet të kishim edhe një ekip ‘politik’ që ai do ta drejtonte. Gjasat janë se më shumë do të ishin nga politika e sotme shqiptare. Por, pa mënjanuar edhe krijuesit, sidomos krijuesit jolexues.

MEDIA E RE, MEDIA E VJETËR DHE PROBLEMI TEORIK

Fatmir Terziu

Në analizat e mia të mëparshme unë jam ndalur në paraqitje stilesh, metodash, frymëzimesh dhe detajesh që prezantohen në një pjesë të krijimtarisë shqiptare bashkëkohore. Kam sqaruar se si një adoptim dhe përshtatje masive ka ndodhur me komponentët dhe nënkomponentët e përshtatjes letrare dhe teknologjike në një sistem dhe një kohë që përqafohet në itinerarin e teknologjisë dixhitale, që diku andej nga ku zhvillimi ecën me hapa gjigantë ka pikënisje 1980-tën, e cila njihet si një fillim i një transformimi por edhe i një domosdoshmërie për të barazpeshuar krijimtarinë me këtë ecje teknologjike dhe shtrirje të komunikimit industrial. Por, ky transformim edhe pse mund të quhet i tillë, ai ka mbetur jo plotësisht i ndriçuar si një aspekt i pandashëm i ecurisë teknologjike. Ky shkrim tenton të mundësojë pikërisht këto transformime që njëherazi të kuptohet edhe konteksti përfshirës krijues-teknologji që zuri vend në marrëdhëniet e heshtura shtet-krijues (kur ekzistoi, dhe kur sërrish u shfrytëzua si material krahasues, politik) gjatë periudhës së pas viteve 1990 në Shqipëri. Shkrimi nënshkruan ligjësimet morale, materiale dhe logjike që u krijuan si pasojë e këtyre rrethanave të koncentruara më së shumti në hapjen me botën si psikologji e politikës demokratike kapitaliste dhe si një ushqim i domosdoshëm nga krijuesit për lexuesit disi të shushatur e të humbur në një kohëndejtje të gjatë propagandistike, tejet ideologjike dhe mono-didaktike. Pas vëzhgimeve të mia disavjeçare ashtu me detajime që pasuan 1990-tën në fushën e medias, këtu padyshim janë edhe të ashtuquajturat 'ligje' dhe ligjësi të shkruara e të pashkruara, ku ligji lindi si 'perëndimor' e më së shumti si një domodoshmëri për të rregulluar forcërisht dhe domosdoshmërisht komunikimin e 'botëkuptimit mediatik'. Ndryshe mosrregullimi i ndonjë detaji të medias padyshim shtyn dhe pasqyron një ideologji të ekonomisë së tregut që përpos guidave të vetëkrijuara udhëheq principialisht për të udhëhequr bagazhin e kësaj industrie në rritje shqiptare, që tashmë ka vërshuar si një lumë nga shumë anë. Komunikimi teknologjik i ka dhënë këtë linjë kësaj prurjeje krijuese dhe natyrshëm ligji e ka rradhën të gjej detajet komunikuese ligjore. Por çfarë ka mbetur ende në këtë mes mes itinerarit media e re dhe media e vjetër?

MEDIA E RE, MEDIA E VJETËR

Që në daljen në dritë të Pluralizmit Politik në Shqipëri, tentativat kanë qenë për të rregulluar ligjërisht këtë nocion që lidhej me një kohë kur transmetimi i vlerave krijuese kryhej në hapësirën e një lirie të fjalës, që natyrshëm ishte në fillimet e saj, por që historikisht nuk i patën munguar fushës krijuese shqiptare kohë më parë, kur ajo përfaqësohej nga pena krijuese me emër në historinë e krijimtarisë shqiptare. Gjithashtu, ndryshimet teknologjike që pasonin ndryshimet politike në Shqipëri detyronin, madje forcërisht edhe molekulën krijuese shqiptare për të marrë fuqi të reja krijuese dhe për të gjetur shtratin e vet në gjirin e medias se re. Ndër më kryesoret implikime të kësaj marrëdhënieje në kapërcim e sipër, midis medias së vjetër dhe medias së re, në një botë të vogël ku hija e transformimeve teknologjike, ende ishte e fjetur, një lëvizje internetike për interesa krejt personale erdhi nga bilioneri investitor i majtë George Sorros, që arriti të depërtonte e të gjente terren në rrjetin Media e Re shqiptare, duke futur një linjë internetike nga Greqia, si një portal që ende eksiston edhe sot. Por ky portal mbeti vetëm pronë e Sorrosit dhe zyrave të tij, që herë herë përdorej për informacion, faksime dhe lidhje të tjera brenda zyrave të tij në Tiranë që komunikonin me qendrën e vet në Amerikë dhe Pragë. Por padyshim kjo lidhje nuk ndikoi aspak në dobi të termit në fjalë, madje aspak në dobi të medias, veç karakterit historik të hyrjes së tij në një hapësirë mediatike shqiptare. Por ajo që duhet theksuar është mbirja e çentraleve të rrinj telefonikë, madje edhe dhënia në fillim me lista e telefonave, për të barazpeshuar një gabim e shtuar padashje një tjetër me ato lista seleksionuese. Sa më shumë njërëzit përdornin telefonin aq më shumë binin në sy ndryshimet e disavantazheve dhe inefiçencave të këtij dublikimi që çonte në konsolidimin aktual të firmave në kompani që vinin dhe shtoheshin në ekonominë e brishtë të tregut dhe mbaheshin ende nën kontrollin e shtetit. Përshembull kur radiot private dhe televizionet e pavarura filluan të licensohen vetëm pak frekuenca transmetimesh ishin të dhëna drejtpërdrejt dhe 'ligjërisht', gjë që pastaj krijoi dhe interferencat në valë dhe solli dhe probleme të tjera. Në fushën krijuese raportet janë disi më të prekshme. Ndërsa termi 'media e re' dhe 'media e vjetër' shihen jashtë funksionit të tyre real, edhe realiteti në këtë fushë është ende delikat. Kritika dhe krijuesit ende janë në gjetje të paqes së qëndrueshme dhe tentativave për të nxjerr realisht në pah edhe në këtë fushë 'median e re' dhe 'median e vjetër'.

KRITIKA DHE 'SFIDAT' DADO

Kriza që tenton të zbulojë Floresha Dado në shkrimin e saj, Studimi i letërsisë sot,problem teorik apo subjektivizëm spontan?, duket se është një krizë e pikasur herët dhe e shkruar sot. Ndryshe s'ka si të mbetet në ato pak emra që Dado i shtron si të vetmit e pëlqyer sot: "Autorët më tërheqës janë bërë vetëm disa, si Fishta, Koliqi, Konica, Trebeshina. Sigurisht kjo dukuri përfaqëson një tendencë të natyrshme për interpretimin e autorëve të tillë, pak ose aspak të trajtuar nga shkenca letrare e gjysmës së dytë të shekullit të shkuar. Por, në të vërtetë, kritikët apo studiuesit që merren me të njejtët autorë janë jo një e dy, por disa (Dado, 2008: Gazeta Shqiptare). Dhe si një fakt të dytë po nga kjo autore vjen fjalia tjetër për të kompensuar atë 'kompensim' që ajo e sheh të munguar. Dado shprehet "Kompensimi i mostrajtimit të këtyre autorëve, dhe të tjerëve, nga pozicione ekstremisht vlerësuese. Kompleksi i detyrimit shkencor ndaj tyre përkthehet tashmë në interpretime, ku ndjehet madje një garë në shkallën e mbivlerësimit të njërit e tjetrit." Duke parë këtë hapësirë kritike në kohë e vend të caktuar që përket me pozicionin e sotëm të kritikës letrare shqiptare, padyshim sfidat e Dados duken vetëm vargje dhe fjali teorike e aspak të synimit zgjidhës. Duke parë këtë 'sfidë' të cilën autorja e ndan në 'sfida' vetë objeksioni paraçon në kundërshti. E para është ajo që buron nga fakti i shprehjes 'autorët më tërheqës' dhe e dyta nga 'nga pozicione ekstremisht vlerësuese'. Të dyja këto grupe fjalësh në thelb sjedhin kundërshtinë e analizës Dado. Ajo shtron problemin e një sindrome që tejfryhet nga kritika e sotme, se duhet pranuar meraku i katalizatorit politik të një nocioni të mbarsur me 'realizmin socialist', ku autorja gjen ombrellën mbrojtëse instiktivisht dhe përgatit tehun e goditjes në aspektin meta-sintaksor, ndoshta deri diku edhe të komentueshëm. Dhe më qartë akoma, duket se vetë autorja që ende nuk e di se normat e letërsisë bashkëkohore nuk janë më ato me fillin e kuq, ato burojnë nga bagazhi shekullor demokratik krijues Perëndimor, nga tabani i vjetër i traditës shqiptare të kritikës përfaqësuar nga emra të ndriçuar në historinë e krijimit, natyrshëm vetëpërgjgjet dhe vetëgoditet: "Ky relativizëm i vlerësimit letrar është problem sa real, aq edhe delikat në praktikën e vlerësimit, dhe sidomos rivlerësimit të autorëve të traditës dhe bashkohorë. Ta pranosh teorikisht je akoma larg interpretimit konkret të fenomenit letrar. Shumë qëndrime të viteve të fundit, denigruese në ekstrem ndaj ndonjë autori, apo ekstremisht vlerësuese ndaj një tjetri, dëshmojnë se ky problem është i mprehtë dhe se sistemi i vlerave ndryshon! Problemi është: sipas cilave kritere do hetohet ndryshimi i këtij sistemi, dhe sipas cilave kritere do bëhet rivlerësimi i tij ?." Le të referohemi tek kritika bashkëkohore dhe argumenti që na afron ajo sot. Teoria letrare, tekstin letrar dhe metatekstin kritik, i vendos në marrëdhënie të ndërsjella:

• Letërsia është realitet i parë, dhe mandej vjen kritika dhe studimi, që përcjellin nivelin e substancës letrare, në përputhshmërinë e trajtimit shkencor dhe subjektiv.
• Metateksti ose kritika letrare, zakonisht ndjek ligjërimin letrar, pra shpreh qëndrimin për tekstet dhe autorët, dhe jo anasjelltas.
• Letërsia dhe metateksti kritik dhe studimor janë dy dukuri të mëvetësishme, të cilat bëjnë jetë të pavarur midis tyre.

Pra duke parë këto ndërlidhje jetike kuptohet edhe ajo që na mbart natyrshëm tek lidhja dhe ligjërimi natyral drejt bashkëkohores edhe në kritikën letrare. Ajo që na ndihmën në këtë rrugë është edhe lidhja që tashmë ekziston në hapësirën media e re dhe media e vjetër. Dhe kur dihet mirë që termi media e re nuk është thjesht teknologjia e re padyshim rregullat janë të qarta e shumë të lehta për t'u interpretuar. Jon Dovey në librin e tij të famshëm "Fractal Dreams: New Media in Social Dreams" thekson: "roli i kritikut si një persiatës ose kritikues social është implikuar në këto ndryshime, ndërlidhje. Ndërsa roli i krijuesit artist lëviz dhe përshtatet ne ndoshta mund të mendojmë mundësinë që edhe pse moszgjidhja e 'krijuesit' si një pozicion i privilegjuar dhe i izoluar ndoshta mund të jetë i lavdërueshëm, gjë që mund të zvetënojë ç'do kritikë që kritikuesi dëshiron të bëjë" (Dovey, 1996:138). Në një rrugë të ngjashme këtë mund t'a gjejmë edhe në Collin Jones and Poems of Note, ku 'kritika reflektuese krijon mundësinë e determinit se si më mirë mund të arrish në destinacionin e duhur me perpektiva shumëllojëshe dhe jo në rrugë të ngushta kritike, pa detajim dhe pa asnjë kontrast sfidash në lidhjen e domosdoshme teori-kritikë". Përndryshe krtika letrare si shkencë më vete gjendet e qartë në tematikën e saj të qartë e të detajuar nga pena të kritikës së sotme bashkëkohore. Ajo shihet si një 'dialektikë ndërmjet përqëndrimit utopik dhe situatave historike që mirëlidhet me diskurset radikale utopike në këtë rast' (Moylan, 1986:194
--
Media Information Production & Terziu Films

Përkthimi sjedh debat për Kadarenë

Saul AUSTERLITZ
San Francisco Chronicle

Natyra dyfish e ndërruar e përkthimit, me versionin anglisht të përkthyer nga përkthimi në frëngjisht i origjinalit në shqip, krijon diskutime për prozën e Kadaresë, të hollë në rastin më të mirë, por të zhveshur, ngadalë botës pak të shkëlqyer që "Gjenerali i ushtrisë së vdekur" cilësohet i krahasueshëm me Kafkën dhe Borgesin".

Një gjeneral dhe një prift kanë ardhur në Shqipëri rreth njëzet vite pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore në një kërkim arkeologjik. Misioni i tyre është të zhvarrosin trupat e ushtarëve të vendit të tyre, por ajo çka ata zbulojnë janë kujtimet, gjysmë të ndrydhura, të tmerreve të veçanta shqiptare të asaj lufte. Subjekti i romanit të parë të Ismail Kadaresë, që për herë të parë është botuar në vitin 1963, i cili ishte fituesi përurues i çmimit Man Booker International Prize, është zhgënjyeshëm i thjeshtë. Gjenerali dhe prifti, asnjëherë të emërtuar, nga një vend në mënyrë të ngjashme i p a i d e n t i f i k u a r (megjithëse kuptohet qartë që është Italia), rrugëtojnë nëpër Shqipëri, në udhëtimin e tyre të shënuar jo vetëm nga eshtrat dhe dhëmbët por gjithashtu edhe nga copëzat dhe mbeturinat e ngjashme të fragmentarizuara të historisë: me gunga, të lodhur dhe të pastrehë. Gjenerali e sheh vetveten si një mesi ushtarak, që lehtëson therjen e vdekjes duke hequr të vdekurit nga shtëpitë e tyre të përkohshme: "Gjeneralët tjerë kanë udhëhequr ato kolona të pafund të ushtarëve në disfatë dhe shkatërrim. Por ai, ai ka ardhur t'i rinxjerrë nga harresa dhe vdekja ata që kanë mbetur". Zemërgur, kryelartë në një mënyrë që vetëm paturpësia ushtarake mund të jetë, dhe i pavëmendshëm ndaj shqiptarëve përreth tij, gjenerali beson se misioni i tij është vetëm paqësor, por takimet e papritura të tij provojnë dhunën e mbledhur nga e kaluara, të varrosur apo e kundërta. Çdo fjalë, çdo fakt, çdo kockë e shpërbërë merr një kuptim të dytë, dhe pastaj një të tretë: Një ushtri e tërë është shndërruar në "disa tonë fosfor dhe kalcium", grafitet e ashpra janë përkujtues të parullave fashiste të shkalafitura një kohë në trupat e shqiptarëve, dhe secila medalje e luftës në kraharorin e një shqiptari reflekton, sikurse të ishte pasqyrë, fytyrën e një ushtari të vrarë që duhet zbuluar. E kaluara ka humbur pak nga fuqia e vet; një punëtor lokal, ndoshta i gërvishtur nga një kopsë e ndryshkur apo i gërvishtur rastësisht nga kocka, fiton një infeksion të shpejt dhe vdes. Gjenerali, gjithashtu, është i infektuar, nga një sëmundje e gjatë jovdekjeprurëse: ajo e mirëkuptimit. Kadare ndanë vetëm copërat e përvojës së kohës së luftës, mbetjet e lëna mbrapa: ditari i një dezertori, një monument i atyre që janë vrarë nga gjakatarët italianë të batalionit Blu, një histori e shkurtër e treguar nga një plake në një dasmë. Efekti i atyre copëzave është kthimi i gjeneralit mendjemadh të deritanishëm në një oficer të vdekjes, që mobilizon një ushtri fantazmash. "Sapo të shoh dikë – kushdo qoftë ai - automatikisht
filloj të nxjerrë flokët e tij, pastaj faqet e tij, pastaj sytë e tij, sikur të ishin diçka të panevojshme, diçka që thjesht po më parandalon nga depërtimi në thelbin e tij", shënon gjenerali. "A kupton? Ndihem sikur kam kaluar në një mbretëri eshtrash, të kaliumit të pastër". Ai nuk dëshiron më të kompletojë punën e tij, dhe për një kohë të gjatë ua mbyll derën të gjitha historive të pjesshme, të pakompletuara që i ka dëgjuar si pjesë të misionit të tij. Në vend të kësaj, ai personalisht duhet të mbajë në kurriz barrën e tmerreve të luftës: "Pastaj ai veshi pallton e tij, mori edhe njëherë thesin, e ngriti ngadalë deri të shpatullat e tij, dhe iku nga aty, i kërrusur poshtë barrës së tij, i poshtëruar, sikur të ishte duke e mbartur tërë turpin dhe barrën e tokës në shpinën e tij". Natyra dyfish e ndërruar e përkthimit, me versionin anglisht të përkthyer nga përkthimi në frëngjisht i origjinalit në shqip, krijon diskutime për prozën e Kadaresë, të hollë në rastin më të mirë, por të zhveshur, ngadalë botës pak të shkëlqyer që "Gjenerali i ushtrisë së vdekur" cilësohet i krahasueshëm me Kafkën dhe Borgesin. Kadare ka qenë simbolikisht një minimalist i frikësuar, dhe veprat e më vona si "Pallati i ëndrrave" dhe "Prilli i thyer" do të shqyrtonin totalitarizmin dhe grindjet tradicionale të gjakmarrjes në një prozë të ngjashme shpirtërore kalimtare. Emrat, vendet, ndjenjat janë hedhur të gjitha pamëshirshëm, duke lënë përqendrimin të nxjerrë perfekt të tmerreve të luftës. "Mbetjet që gërmojmë përbëjnë krejt thelbin e luftës, mund të thuash", një burrë që hap varre i bënë vërejtje gjeneralit. "Çka mbetet kur të përfundojë e tëra; fundërrina pas reaksionit kimik". Libri i hollë i Kadaresë gjithashtu e ka reduktuar luftën në kuintesencën e saj – të vdekurit dhe ata të lënë mbrapa me kujtimet e tyre.

Autori është
shkrimtar nga
New York City

‘Panoptikoni’ shqiptar në penelatën e Myrtajt

Fatmir Terziu

Është i prekshëm. Motivues. Mbi të gjitha lexohet dhe madje ajo që lexohet shikohet qartë si një element viziv i panjohur, por me një mori imazhesh prezente. Një tregim që vjen në kuadraturë tipike. Një kuadraturë letrare që vjen si në një ekran. Në një ekran, që pak rëndësi ka, në është i ngushtë, i gjerë apo thjesht një ekran i qelqtë. Ekran i ftohtë?! Vjen në këtë fushë, si një skenar i qartë dhe plotëson parametrat narrativë të fushës përkatëse. Model i ngjashëm me atë që një ushtri e tërë e Hollyvudit gatuan në fakt. Vetëm me një ndryshim, aty thyhen ‘miliona’ dollarë nën akt-marrëveshje, këtu thyhet shpirti i një karakteri vuajtës, dilema e një shpirti të fushës së letrave, krijuesi të mirëformuar dhe ekzistent. Prekës. Askush nuk e vë në dyshim këtë realitet. Madje edhe pse në heshtje ai miratohet edhe nga potenca kundërshtare. A nuk flet ai me gojën origjinale? A nuk ka sintaksën e tij të plotë? Por më saktë le të shohim gjuhën e tij tipike, fjalën e tij të vecantë treguese.

Shpjegimi i titullit

Në analizat e sotme letrare pikërisht që nga titulli fillon ‘mirëkuptimi’ i heshtur me gjuhën tipike të autorit në tregimin e tij, fjalën e tij të vecantë. Në këtë tregim të shkrimtarit Myrtaj, ai është i përshtatshëm për tregimin në tre rrugë. Rruga e parë është vetë materialja, jetikja që lidhet me njeriun, pikërisht buka. Buka është mjeti që vjen si një detaj modelimi filozofik, si një pasqyrë veprimesh të tërthorta. Së dyti është shumëkuptimi i fjalës bartëse në tregim, dimensioni logjik që ajo krijon në të. Së treti është vetë organizimi i bukës si kontekst, që vjen nëpërmjet djersës dhe ushtron ndikimin tek njeriu, lidhja me jetën e tij. Në këtë rast ‘njeriu është prej buke’, por ai mund të jetë prej guri, bronxi, plasteline, apo edhe thjesht prej mishi. Askush nuk e vë në dyshim jashtë titullit, njeriun-karakter në tregimin që analizohet apo lexohet thjesht për dëshirë. Në këtë aspekt vetë titulli të gërric, të kërkon të udhëtosh më tej.

Elementi predominues i tregimit

Tregimi vjen me temën e vet, karakteret e tij, plotin dhe zhvillimin e ngjarjes. Është një tregim i plotë. Por në tërë këtë ‘kompeticion’ të tij vjen predominantja, pra ajo që bie në sy më shumë. Këtu është së pari ngjarja. Pastaj vijnë me radhë shtrirja, gjeografia, historia, vendi, koha, hapësira, kronologjia tematike, diferenca, mosha, lidhja me ambientin rrethues, politika, socialja, vetë ambienti dhe një sërë komponentësh socialë. Predominuesja është brenda një ‘xhuktapozicioni’ (nyjëlidhjeje) midis konceptit të njeriut të lirë dhe situatës ku ky njeri e koncepton atë pak liri të tij. Një plot që ndeshet në konfliktin e brendshëm, ku njeriu i burgosur dhe gardiani kanë një simbolikë mes tisit ambient rrethues. Në këtë ‘panoptikon’ të treguar dhe të shfaqur me imazhin e krijuar pas leximit, natyrshëm ajo që madhërishëm Foucault e ka shprehur me kohë, është fokusuar mjeshtërisht nga Faruk Myrtaj, të cilit, ndoshta më tepër se diktimi i filozofit francez dhe ndikimi nga burgjet franceze të një kohe tjetër, i është vizionuar jetikja e heshtur e njeriut nën diktaturë, njeriut në ‘panoptikonin’ jetë-burg e nën kontroll. Tërë ky kompleks që anëson tjetërsinë dhe fokuson dhimbjen si detaj, hera-herës spërkat stërkala loti nën gërma.

Karakteri kryesor

Në sy bie rrethana. Bie rrethana në të cilën ne lexojmë karakterin dhe fatin e tij të përcaktuar nga tjetri, ose ashtu si vetë autori shprehet: “..robërohemi për liri...”. Në këtë robërim në liri, natyrshëm mbetet veç leximit edhe ana tjetër që pikturon imazhin e karakterit, vendit ku ai sfumon lirinë dhe të paktën e quan diçka të tillë. Hyrja e Myrtajt e përcakton qartë: “Gardiani nuk po bëhej i gjallë dhe unë u ngrita.
Në një hapësirë sa kjo e qelive, “të ngrihesh” s’ka asnjë kuptim, nuk ia vlen të ngrihesh për të kryer ndonjë veprim. Mjafton të zgjatësh dorën dhe arrin kudo, në secilën qoshkë të qelisë. Por ngritja më këmbë është instiktive, përpjekje për lëvizje, orvatje për të mos humbur vetinë e të gjallit. U çova dhe bëra një gjysëm hapi për nga dera e qelisë, preka shufrat e hekurta, futa turinjtë midis tyre. Doja të këqyrja korridorin. Gardiani ishte edhe më tej atje, ulur në karrigen prej hekuri. Kryembështetur midis pëllëmbëve të duarve, dremiste. Nuk them ëndërronte, jo pse ishte gardian, por sepse asgjë nuk do të ndryshonte në këtë mes. Dukej se flinte, pra unë isha i lirë të merresha me veten. Kjo më duhej. Këtë prisja. U zhvendosa një gjysmë hapi, për nga qoshku i djathtë. Gjithnjë brenda qelisë sime. Atje kisha lënë pjesën e kursyer prej racionit tim të bukës. Në këtë lloj qelie s’është e nevojshme të hapësh sirtarë e dollapë e bufera. Ajo është e lehtësuar prej formaliteteve. Edhe në errësirë të plotë, e di se ku e kam vendosur bukën, brenda një shamie të bardhë, aq të pastër sa mund të ketë kuptim pastërtia në një qeli pa ujë e pa dritë. Shamia është e mbështjellë me një copë plastmasi, lëndë që mbron bukën nga tharja e ashpërimi. E marrë në duar, si me kujdes nënash për foshnjën e tyre.

Janë orët më të veçanta të jetës. Të jetës sime në burg. Kudo e kurdo, njeriu gjen kohë për tu gëzuar. Mbase kjo është arsyeja që marrin vlerë të veçantë cigari i fundit, fjala e fundit përpara togës së pushkatimit, apo ato ca pak grimasa më parë se njeriu të jap frymën e fundit për të ndërruar jetë.

“Ah, jeta ime...!”, thashë si përvajshëm, pa zë.”

Tregimi i Myrtajt pra përqendron vëmendjen tek ky karakter, të cilin ne e lexojmë dhe e fiksojmë si të ishët para syve tanë. Konflikti që ai konfronton është i dyfishtë. Ai është një konflikt i brendshëm dhe i jashtëm. I brendshmi është shpeshherë një model shekspirian ku karakteri gjen forcë të ‘fusë turirin në mes të hekurave’, ku autori vetëm me një fjalë garanton qenien e tij me diçka tjetër, me një frymor jashtë familjes së tij origjinale, për trajtesën ndaj tij në këtë dyanësi konfliktesh. Këtu sërish “fuqia dhe njohuria” e Foucault vijnë si një përkushtim tejet filozofik. Është pikërisht më pas edhe mënyra se si ky konflikt zgjidhet mjeshtërisht nga autori. Madje Myrtaj prezanton në mënyrë funksionale edhe karakterizimin, duke i dhënë ngjyrimin real, sipas përshkrimit, bashkëbisedimit mes karaktereve, herë i heshtur e herë revoltues, aksionit tipik, kombinimit të metodave dhe pika të tjera të ngjashme deri në detaje prekëse.

Tregimi vjen në vetën e parë. Por shpeshherë mund të lexohet si një monolog i heshtur. Në formën e një ‘flashback’ krijohet dhe realizohet modeli i komunikimit. Liria është pika orientuese dhe personi i parë ndodhet gjithmonë në fokusin e njohjes së ngadaltë, ose më saktë ‘omnishente’. Aksioni i parë fillon në ndërgjegjen e njeriut, pra në vetveten e tij...

Vazhdon ...

DASMA

(tregim)


Lindita Agolli


- Hej, hej ju, pse ndaluat, hapni rrugën!

* * *
Në fillim, nuk i bënë përshtypje aspak dy zonja veshur e ngjeshur si për festë, të cilat u gjendën që në mëngjes tek porta. Aroma më në modë e parfumit të tyre e bezdiste dhe, po të mos teshtinte tri a katër herë, sillej nëpër kopsht i çoroditur, fërkonte turinjtë pas barit dhe veshët me putër, derisa ndonjë barishte e vesuar t’ia qetësonte mustaqet e ngritura përpjetë si të një plaku të moçëm. Por nuk zgjati shumë dhe nën portë u dukën hije këmbësh që lëviznin me padurim në vendnumëro. Ngriti veshët përpjetë dhe qëndroi gatitu me vështrimin mbërthyer përpara. Përsëri e njëjta aromë, përsëri të njëjtat pëshpëritje si fishkëllima, përsëri tak-tak-u i takave dhe…përsëri turinjtë fërkoheshin pas barit dhe mustaqet rrinin gjemb përpjetë.
- Ç’të kenë këta sot?!
Rasti futi bishtin nën shalë dhe bëri për nga qoshja e kopshtit me pemë. Tepër e mërzitshme të rrije në kolibe në një mëngjes si ky. Pranvera ishte në të ikur pa u ndjerë, lulet ende s’kishin mbështjellë barqet e lëndinave, ndërsa në muret përqark shtëpisë po çelnin gonxhe të reja trëndafilësh si në një pranverë të dytë.
- Edhe dje, diç e pazakontë ishte. A nuk ishin këto zonja që më ngritën nga vendi dhe më bënë të vrapoj pas porte?! Më duket se po. Edhe Elena më duket e çuditshme. Hyn, del, pëshpërit, bërtet, kërkon, vrapon ... po me mua ç’ka?! S’më ka thënë asnjë fjalë qëkurse më njohu me atë gallofin e stërmadh me këmbë sa të ariut. S’e duroj dot! E, sidomos atë ditë kur iu afrova teksa përqafoheshin. Asgjë nuk u bëra. As që pipëtiva!. U duk sheshit se atij nuk i pëlqeu që ia kisha ngulur sytë e që prisja të ma thoshin një fjalë edhe mua ... Po më shumë shpresoja që ajo, Elena ime e vogël, të më kërkonte ndihmë t’ia shkulja nga fytyra atë kokëmadh e, pastaj e dija mirë unë se ç’duhej bërë. E dëgjova t’i thosh diçka me zë të ulët dhe ajo, pa një, pa dy, m’u kthye egër: “Rasti! Shko, ik që këtu!”

* * *
U soll rrotull kolibes dhe qëndroi në këmbë. Ja ku po dëgjoheshin përsëri hapa që afroheshin në prag dhe i duhej të mprihte veshët.
Si shumë njerëz u bënë aty brenda!
Një muzikë buçiti krejt papritur, aq sa e bëri të kërcente përpjetë. Zërat e njerëzve, sa vinin e bëheshin më të lartë, derisa pak çaste më vonë u dëgjuan si një kor i dirigjuar.
Tani, edhe kopshti po mbushej si pakuptuar me miq dhe, shumë shpejt, filluan të kërcisnin tapat e shisheve të shampanjës që derdhej pa kursim.
Ah këto festat! Në një të tillë, disa vite më parë, Rasti kish marrë një të goditur me shishe në shpinë që i kish dhembur gjatë. E urrente grumbullimin e njerëzve, bëhej nervoz dhe mezi ç’priste veç një shënjëzë nga Elena e tij, pa as era nuk do ndihej në oborr të shtëpisë!.
Por këtë radhë ishte ndryshe. Këtë radhë kishte një boshllëk të paprovuar kurrë. Ndjente t’i ngrihej qimja përpjetë sapo dëgjonte zërin e Elenkës dhe nuhaste Këmbëariun.
Por, kishte edhe ndonjë gjë që i pëlqente.
Shumica e të ftuarve ishin veshur me të bardha, gratë domosdo, të gjitha pothuajse. Burrave u rrinin kostumet për mrekulli dhe, ajo karficë e vogël në jakë të xhaketës, u jepte hijeshi.
I kujtoheshin Rastit kohët kur në rrugët e qytetit, burrat e veshur po kaq hijshëm, nuk mungonin edhe të thoshin diçka dashamirëse për të. Nëna e Elenës e merrte gjithnjë me vete kur dilte shëtitje dhe ai u mësua aq shumë me përkëdheljet e mikeshave të saj, saqë ndonjëherë i qepej nga pas së zonjës edhe pse ajo nuk i bënte zë.
Kur lindi Elena, ishte tjetër gjë.. Ishte Rasti ai që u dha pas saj, si pas pjellës së vet. Në fillim e kundronte me kureshtje, i vinte rrotull bebes aty në kopsht ku e kishin lënë shtrirë mbi një kopertë të bardhë me qëndisma, dhe druhej ta prekte me turinj. Më pas, ai mësoi si të lozte me të duke vënë në punë putrat dhe si t’i hakërrehej gjithkujt të huaj që guxonte t’i afrohej.
Elena, Elenka e tij e vogël, tani kish humbur mes turmës së miqve a ndoshta ishte në ndonjë nga dhomat e saj plot dritë. Si nuk po ia ndjente gjëkundi aromën?! Si nuk po ia dëgjonte zërin?! Ç’ishte ajo turmë e zbrazët?!
Veshët i lëvizën instiktivisht mbrapa dhe ai u rrotullua me shpejtësi me fytyrën nga dera e shtëpisë. Kollani i qafës i rrëshqiti më poshtë dhe ndjeu ta shtrëngonte më fort. Flegrat e hundës u valëvitën vrullshëm dhe sytë filluan t’i mbusheshin me lëng të shndrritshëm.
Një Zanë rrëzëlluese stolisur me trëndafila të bardhë, qëndroi në derë si hyjneshë përrallash dhe i buzëqeshi.
Elenka e tij po dilte nga ajo derë dhe ai ndjeu se nuk kishte më kthim. Në formën e lotit, lëngu i shndrritshëm u rrokullis nga syri i djathtë i tij dhe ai ra në gjunjë si përpara një fataliteti. Nuk bëzajti, nuk kuisi, nuk foli .... Ky kollan që i shtrëngonte qafën e kish fajin. Ky kollan që nuk e linte të gëlltitej e të nxirrte zë. Ta pyeste të paktën se ku po shkonte! Pse gjithë ata njerëz për ikjen e saj?! Pse nuk i kish thënë një fjalë Rastit, si dikur kur ajo trishtohej e ai i lëpinte lotët?! Sa shumë patën folur bashkë!
Harroi vallë Elenka e tij e dashur, sa herë kishin rebeluar të dy, e pastaj, ia kishin mbuluar njëri tjetrit bëmat?! Harroi vallë Elenka e tij e vogël, sa herë largoheshin bashkë dhe merrnin bregdetin më këmbë nga kreu në fund duke luajtur me njëri tjetrin?!
Oh, ç’budallallëk! Dukej sheshit që ajo ishte e gëzuar dhe s’kish ç’ti thoshte tjetër. Dukej sheshit që do shkonte me Këmbëariun dhe atë do ta linte atje, si një gjë të pavlerë që nuk meritonte as t’i thoshe lamtumirën.
Edhe një tjetër rruzull vezullues i lëngët u shkëput nga liqeni i dhimbjes dhe gjeti rrugën teposhtë turinjve të Rastit.

* * *

Muzika erdhi duke u shtruar, zërat u zbehën në sfondin e trëndafiltë të kopshtit. Elena ngriti pakëz cepin e fustanit të bardhë dhe bëri një hap përpara. Pas ca fjalëve të pazakonta, të ftuarit duartrokitën dhe përgëzuan nusen. Rasti priti të dëgjonte emrin e vet, a ndoshta, një shenjë tepër të njohur që e thërriste t’i shkonte pranë së zonjës. Por nuk ndodhi. Ajo, e kish harruar pa dalë ende nga porta e madhe e shtëpisë; ajo, as që ktheu kokën ta shihte.
E fundit qe vetëm ajo buzëqeshje kur hovi në derë e u panë sy më s

* * *
Edhe pse drita jeshile e semaforit kishte kohë që ishte ndezur, vargu i makinave nuk po lëvizte ende nga vendi. Diku aty përpara, dikush kishte bllokuar qarkullimin dhe drejtuesit e makinave filluan të nxjerrin kokat nga xhamat me shqetësim. Dikush doli nga vetura e vet luksoze për të marrë vesh ç’bëhej.
Në krye të vargut të gjatë të makinave, një limuzinë e gjatë e bardhe, stolisur me shirrita të gjatë që valëviteshin anash dhe mbuluar me trëndafila, u dha njerëzve të kuptojnë se bëhej fjalë për një ceremoni dasme. Dy suita çiftesh në moshë, tek tuk mes tyre edhe të rinj adoleshentë, shoqëronin limuzinën e nuses nga të dy krahët. E, ndërsa ata vazhdonin të ecnin, makina nuk tutej vendit.
Një qen i stërmadh race, me një kollan të trashë të zi në qafë, qëndronte rrëzuar në gjunjë nën rrotat e parme të limuzinës dhe qante me kokën mbështetur mbi krahun e djathtë...

Njerëz prej buke

(tregim)

Faruk Myrtaj

...robërohemi për liri...

Gardiani nuk po bëhej i gjallë dhe unë u ngrita.
Në një hapësirë sa kjo e qelive, “të ngrihesh” s’ka asnjë kuptim, nuk ia vlen të ngrihesh për të kryer ndonje veprim. Mjafton të zgjatësh dorën dhe arrin kudo, në secilën qoshkë të qelisë. Por ngritja më këmbë është instiktive, përpjekje për lëvizje, orvajtje për të mos humbur vetinë e të gjallit.
U çova dhe bëra një gjysëm hapi për nga dera e qelisë, preka shufrat e hekurta, futa turinjtë midis tyre. Doja të kqyrja koridorin. Gardiani ishte edhe më tej atje, ulur në karriken prej hekuri. Kryembështetur midis pëllëmbëve të duarve, dremiste. Nuk them ëndërronte, jo pse ishte gardian, por sepse asgjë nuk do të ndryshonte në këtë mes. Dukej se flinte, pra unë isha i lirë të merresha me veten. Kjo më duhej. Këtë prisja.
U zhvendosa një gjysmë hapi, për nga qoshku i djathtë. Gjithnjë brenda qelisë sime. Atje kisha lënë pjesën e kursyer prej racionit tim të bukës. Në këtë lloj qelie s’është e nevojshme të hapësh sirtarë e dollapë e bufera. Ajo është e lehtësuar prej formaliteteve. Edhe në errësirë të plotë, e di se ku e kam vendosur bukën, brenda një shamie të bardhë, aq të pastër sa mund të ketë kuptim pastërtia në një qeli pa ujë e pa dritë. Shamia është e mbështjellë me një copë plastmasi, lëndë që mbron bukën nga tharja e ashpërimi.
E marrë në duar, si me kujdes nënash për foshnjën e tyre.
Janë orët më të veçanta të jetës. Të jetës sime në burg. Kudo e kurdo, njeriu gjen kohë për tu gëzuar. Mbase kjo është arsyeja që marrin vlerë të veçantë cigari i fundit, fjala e fundit përpara togës së pushkatimit, apo ato ca pak grimasa më parë se njeriu të jap frymën e fundit për të ndërruar jetë.
“Ah, jeta ime...!”, thashë si përvajshëm, pa zë.
Më kishin rrjedhur njëzetë vite këtyre burgjeve. Nëna kishte vdekur, më kishte humbur përpara ikjes për në botën tjetër, pa më dorëzuar, siç bëjnë zakonisht nënat, tek tjetra, gruaja.
“Edhe aq keq nuk qenkam, përderisa gjej me ç’gëzohem!”, shtova me zë, për të qenë i vërtetë deri në fund. Së paku me vehten.
U rrotullova, bëra një lëvizje më shumë, një gjysëm hapi në të kundërt dhe, kokëulur, u ula në shtratin përdhes, një dyshek, i hollë fare, diçka më i trashë se feta e bukës që na japin për çdo vakt.
U rregullova këmbëkryq, mbi batanie. Shaminë e vendosa në prehër. Si një lëndë e rrallë e materies, tuli i kursyer prej racionit tim të bukës. Po të më shihte kush, do besonte se ulesha për të ngrënë. E mendoja këtë, edhe pse këtu gjithkush e dinte menynë time dhe kurrkush s’më bënte shoqëri. Po të më begeniste gardiani, që tashmë dremiste gërrhimshëm në fund të koridorit, sigurisht do ta ndaja me të. As që e shkonte ndërmend. Jo ngaqë ndjehet ngushtë se herë pas here i duhet të m’i dhuroj ca grushte e ca shkelma, edhe pa arësye. Po nuk është ky shkaku. Gardiani nuk do ta vinte në gojë bukën time sepse s’e vë fare në dyshim kur i thonë se unë jam armiku i tij. Po të më ftonte të haja a pija diçka prej tij, nuk do ta refuzoja. E di se s’është ndër armiqtë e mi, edhe pse më sillet si njeri prej tyre.
Po për çfarë ta ftoj?! Vetëm një copë buke kam, pak tul buke. Edhe këtë, jo për ta ngrënë. Ah, kam edhe një gotë uji, por as ujin s’e kam për ta pirë. Ndaj lere gardianin e shkretë të marrë një sy gjumë e të ketë më shumë fuqi kur t’i teket të më ndëshkojë.
“Vazhdo të bësh gjumë të qetë, zotëria im! Sikur të zgjohesh e të shohësh me ç’merrem, do të zgërdhiheshe përtej hekurave, ose do të hyje brenda qelisë dhe do të m’a shpërbleje ftesën me ca shkelma. Nuk ke ngè ti të marrosesh si unë!”
Afrova gotën e ujit pranë vetes, njoma tulin e bukës dhe ia nisa punës. Secili merret me diçka, në këtë jetë. Gjithkush krijon botën e tij të vogël, brenda kësaj bote të pafund. Kështu besojmë, së paku. Iluzion? Ku ka rëndësi si e quajmë. Rasti ma solli ta krijoj këtë botën time të vockël fare brenda kësaj qelie. Njeriu qenka qenie e çuditshme, mbase pikërisht për këtë aftësi: mësohet me kushtet, përshtatet me rrethanat. Mjaft ta lesh vetëm dhe ai, fa-fap, në çast e ngjall jetën; edhe brenda një vrime vetmie, siç është kjo qelia ku më kanë mbyllur.
“Beson vërtetë se je vetëm aty...?!”, më pyeti një mik, kur kishte guxuar të më vizitonte aty ku isha. E vështrova në sy. Fliste për burgun tim si për jetën e tij jashtë mureve. Atje përgjohej kudo dhe ai ishte i sigurt se s’mund të mos përgjohemi edhe ne këtu, në burg.
“Unë në burg jam!”, ia pëshpërita. “Nuk ndjehem keq...”, shtova pastaj. Me zë. Nëse përgjoheshim, le të dëgjonin se nuk qahesha. Edhe për mikun tim, këto fjalë shkonin për mirë. I burgosuri i tij nuk ndjehej i pakënaqur!
“Me se e kalon kohën e lirë?!”
“Bëj njerëz,” i thashë. “Njerëz prej buke bëj...Të kam edhe ty...prej buke!”
Më hodhi një vështrim të drobitur dhe sikur u ftohë në sytë e mi. S’foli. Iku shpejt. Nuk shpresova të vinte më. Mbase dyshoi që kam probleme. Diku në tru. Po mbase është trembur se mos e marrë më qafë!
U ktheva në qeli, nuk bëra asnjë përpjekje për të kqyrur ku mund të ishin aparatet përgjuese, të cilat m’i ndërmendi. Variantin e tij prej buke e ndryshova. Menjëherë. S’doja të bëhesha shkak për ndonjë të keqe ndaj tij. E njoma formën e tij prej buke dhe e zhbëra. Por e kam endè, në formën e brumit të thatë.
Ndenja ca shtrirë. Rrëshqita vështrimin në tavanin e qelisë, në faqet anësore, tek porta e hekurit, tek llampa e venitur, tek dryni që më mbyllte brenda. Kudo mund të kishte kamera. Aparatet mund të vendoseshin gjithandej. Le të bënin ç’të donin. S’ishte aspak e këndshme ta përfytyroje veten të vëzhguar nga zyrat e komandës së burgut, por edhe me këtë duhej të mësohesha. Pasi ke humbur të shumtën e gjërave të mëdha, të voglat s’ndjehen fare. Të përshtaturit me mungesat është e pashmangshme. Duhet vetëm ca pak kohë. Dhe nerva...nerva. Në qeli, kohë kisha plotë. Nervat do t’i ushtroja, le të rezistonin. Për hir të tyre!
Një lëvizje mashtruese: ngrita dorën, e afrova tek goja, sikur futa kafshatën e bukës. Nuk ishte gjë e re. Të ngrënit nuk na ishte ndaluar. Endè! Ktheva kokën rreth e qark, lëviza nofullat e buzët, që kqyrësit e mi të mundshëm të besonin se po përtypesha. Të burgosurit, në gjithë botën, janë ripërtypës. Ripërtypin të shkuarën. Si emigrantë pakthim.
“Në djall vafshi, bashkë me qelinë time dhe përgjimin tuaj!”, thashë me zë.
Tërhoqa një gazetë dhe nisa të lexoj. Pastaj më shkrepi të lexoja me zë, me zë të lartë. E kisha unë radhën t’i nervozoja. Duke u lexuar gazetën e tyre! Meqë nuk më linin të gëzoja vetminë time, le të bënin shoqërinë që ofroja unë. Apo prisnin t’i shaja, t’ua grisja gazetën përpara syrit të fshehtë të kamerave të tyre, që të humbisnin qetësinë dhe të më ndëshkonin?
Më tej, duke u marrë me tulin e bukës, i ndiqja me bisht të syrit. Pajisjet përgjuese le të vazhdonin të tyren...
Eh! Buka është e bekuar! Është fryti i tokës. Jo i makinave. Punohet toka, hidhet fara, mbin bima, rritet kalliri, piqet, korret, bluhet, bëhet miell dhe bukë. Mua më është dashur ta bëj edhe njerëz prej buke...
Sapo e prek me dorë, ajo e lumja merr e jep me gishtat e mi. Kisha lexuar se fatet e njerëzve lexoheshin në vijat e pëllëmbëve dhe gishtrinjëve të tyre. Buka mbase prekte vijat e fatit në duart e mia, që më ngjallte këto ndjesira.
E njomja, e ngjishja, e përpunoja, majagishtash, ajo bëhej edhe më e butë, ishte gati të jepej, njëlloj si ajo plastelina që përdorin fëmijët për të sajuar lodra e figurina të ndryshme.
Nuk doja gjumë këtyre netëve. A thua edhe ata, modelet e mi, rrinin zgjuar, duke ndjerë ethet e mia? Edhe përgjuesit e mi, të pa gjumë, duke më vigjëluar mua?!
Zoti u ruajtë mendjen, nëse më përgjojnë kur merrem me tulin e bukës!
M’a shohin fytyrën lëbyrur prej një rrezatimi të pazakonshëm, dhe kam drojë se nuk besojnë dot se drita buron prej marrëveshjes sime me të dashurit e mi dhe me tulin e bukës së kursyer. E shohin se përpiqem të krijoj njerëz, njerëz prej buke, po kush e di ku tjetër u rrëmon hamendja. Kjo fytyra ime e drobitur, s’besoj se do t’u duket aq e urtë sa të më justifikojnë si qenie të joshur prej delirit filozofik që kapllon të burgosurit afatgjatë. Ky djall, mund të thonë me njeri tjetrin ata, mund të ngrihej netëve, të kaloj telat me gjemba, të na vijë deri në komandë dhe...të luaj me kryet tona si me copën e bukës...
Njeriu nuk arrin ta njoh tjetrin, nëse nuk njeh veten e tij. Nuk them se njeriu duhet të shkojë në burg për të siguruar këtë njohje, por vetminë e tij ka mundësi ta krijojë, kudo ku është. Mbase edhe kur rastisë në komandën e burgut. Vetmia, më shumë se çdo shkollë e mënyrë tjetër, krijon mundësinë e rishikimit e plotësimit të vetes. Qenia njerëzore është një trajtë e caktuar, një lloj ene që tërë jetën e jetës gjallon për t’u mbushur. Popullimi i tërë hapësirave brendaqelizore, mbushja e këtij boshi, vetëm kjo i jep kuptim të jetuarit. Dhe, pa asnjë dyshim, ky boshllëk, mund të zbulohet, verifikohet e plotësohet vetëm në vetmi.
Duke krijuar njerëz prej buke, nisa të ndjehem ndryshe.
Atëherë kur tuli, më në fund, merr formën që kam dashur t’i jap, teksa s’kam pushuar së foluri me veten dhe me atë që jam duke sajuar, kam shtysë ta ngrè zërin. Si ai plaku që bëhet gati të niset për të ikur përgjithnjë, apo si fëmija që sa-lindet. Pa asnjë shkak, mbaj gjallë shpresën se m’i dëgjonin edhe murmurimat. E çfarë nëse vërtetë jam i lajthitur?! Mjaft që flas me njerëzit e mi, paçka se prej buke. Është pak a shumë si t’i kem të gjallë.
A thua të më kenë parë, përgjuesit e komandës, kur kam qarë për vogëlushët e mi prej buke? Eh, kur sajoj fëmijët, tuli i bukës është si lënda e përdorur për të krijuar njerëzit e parë të botës. Vetja më bëhet si Krijuesi i Madh, Ai i Vetmi, i Vërteti. Më fal, më falë që të imitoj ty, i drejtohem atij, duke ngritur sytë lart. Më fal, nëse duke të kërkuar ty, më shfaqet tavani, ku ata mund të kenë vënë aparatet e përgjimit, i them. Deri në shenjtëri e pafajshme, për të krijuar qenie perëndisht të pafajshme, buka vazhdon të lakohet në midis gishtat e mi, duke më falur ajo në emër të Zotit, por edhe duke m’u lutur që të bëj kujdes.
Ata të mirët, fëmijë të mi, vijnë në qelinë time si në një kënd lojrash, si në një copë lëndine të pashkelur. Më vjen keq për këtë, që i sjellë fëmijët në këtë vrimë miu, por ja që miu jam unë, babai i tyre, që s’mund të rrij dot pa ta. Sa bukur vijnë e rrijnë në tulin e bukës, dhe sa mirë ndjehet tuli i bukës në trajtën e tyre...O Zot, si s’pushove një herë së ngushëlluari njeriun fatzi!
Kam frikë se duke folur kështu po i bëj më të ashpër ata të komandës, nëse më përgjojnë vërtetë...
E si ta dinë ata se ç’është njeriu prej buke! Unë për vete, bëhem shend e verë, teksa ndjej në këtë mënyrë. Farfuritja e një drite prej së brendëshmi, më ofron një gëzim që as vetë nuk arrij ta shpjegoj dot. Ata nuk e dinë, nuk e marrin dot me mend se gjatë kësaj lloj pune me dorë, nuk ndjehem më në qeli, nuk jam më i burgosuri i tyre.
Mbase më mirë që s’e dinë...
Herë pas here sajoj edhe gruan. Gruan time. Gruan time prej buke. Punoj gjatë me trupin e saj. Në fillim, mezi më bindet. Edhe vetë, kur merrem me të, ndjehem i drojtur. Drita e paktë e qelisë është si ajo drita në dhomën tonë të gjumit, intimiteti është i brishtë dhe joshës, teksa besnikëria e sinqeriteti i ftesës sime për t’a sjellë në qeli, sigurohet prej shenjtërisë së bukës. Gruaja zë e më jepet pak nga pak, nuk nxitohet, më bën të mundohem ca, por e di që do të më jepet deri në fund. Nuk më është mërzitur kurrë, ajo e vala, ngrohtësia ime, edhe kur i sillja shqetësime të llojit që më sollën këtu ku jam.
Ndryshe nga ajo gruaja tjetër, reale, kjo prej buke është edhe më ideale: nuk më qahet për hallet e ditës, as për ushqimet e pamjaftueshme për fëmijët. Kjo grua tjetër më ngjan më shumë me atë vajzën që kam njohur dikur, ajo pas së cilës rendja nëpër rrugët e qytetit, ajo që më premtoi se do të më bënte të lumtur, edhe nëse unë do t’i shkaktoja andralla.
Brumi, duke shfaqur trupin e saj, bëhet edhe më i epshëm, më i ndjeshëm, gishtat e duart e mia teksa më përcjellin nëpër trup ndjesinë e një kënaqësie të të qenit vetëm me të, edhe pse në një qeli si kjo, e shndërron këtë prani në diçka të papërsëritshme. S’mund ta merrni me mend ç’është një grua në burg. Të jesh vetëm me një grua në burg...
Duhet të kthjellohesha, sidoqoftë: më përgjonin apo jo? Duhet ta dija këtë gjë. Pastaj le të bënin ç’të donin. Me mua, me njerëzit prej buke, me fëmijët dhe gruan time. Ata duhej t’i jepnin fund këtij përgjimi të fshehtë. Pra, duhet të pranonin që më përgjonin. Kaq. Të burgosurit do t’ja krisnin së qeshurës, nëse do t’u thuhej se përgjohen. Isha një i burgosur, pra, me mua mund të bënin ç’të donin. Por përse të më vidheshin? Drojtje a frikë prej meje?!
Do doja t’ua qartësoja këtë. Në burg isha njeri prej të burgosuri të tyre, por brenda qelisë zoti isha unë. Aty jeta më bindej mua, zotit të dhimbjes së saj!
Pjesa tjetër e tulit të bukës kishte marrë formën e një koke e të një fytyre tmerrësisht të njohur. Hunda endè s’po i bindej bulzave të gishtave të mi. I nervozuar, kisha lënë mënjanë gruan dhe pa e kuptuar po bëja komandantin e burgut. Atë prej buke.
Po ndjeja fodullëkun e tij, teksa përplasej me krenarinë time. Nuk e fshihja dot një lloj ndjenje hakmarrjeje ndaj tij por, edhe pse kishim ndërruar rolet, nuk bëja asnjë veprim që të cënonte sedrën e komandantit prej buke. Duke u marrë me të, kisha heshtur. As flisja, siç bëja me gruan, as këngëzoja, siç bëja me fëmijët. Nuk doja t’i shpjegohesha dhe as prisja të më shpjegohej. Nuk e pyesja, pra as prisja të më përgjigjej. Në fund të fundit, ai i dinte përgjigjet e mia, ashtu si unë dija pyetjet e tij.
Pas pak e ndjeva veten në një situatë krejt tjetër. Komandanti prej buke, me të njëjtin zë si të modelit të gjallë në zyrat e komandës, më pyeti.
“Ku jam këtu, zotëri?”
“Në burg, i thashë. Ku tjetër mund të ndodhen bashkë një komandant burgu dhe një i burgosur?!”
“Në qeli?!”
“Në qelinë time!”
“E unë?!”
“Për shkak të bujarisë së bukës...”
“Edhe...?”
“Buka të krijon mundësinë e të qenit Tjetër...”
“Sa vjet burg ke bërë?”
“Aq sa m’u bënë të domosdoshëm njerëzit prej buke!”
“Përse je dënuar?”
“Po më pyet për fajin tim, apo për akuzën tuaj?!”
“Mos fol kështu, i dënuar...”
“Nuk jam i dënuari, jam krijuesi yt...”
“S’ta kërkoi njeri këtë...”
“As ti nuk më pyete kur më sollën këtu!”
“Nuk të solla unë...”, po thoshte komandanti prej buke.
Duke thënë kështu, sikur lutej që ta lija rehat. Sikur kishte frikë se mos ngrija zërin dhe ndokush merrte vesh që mua, të burgosurit të qelisë 111, më bëhej shoqëri nga komandanti i burgut.
“Nuk përgjigjem për atë tjetrin...”, shtoi pas pak.
Më vështronte, pa bërë zë. E kisha rikrijuar prej buke dhe ai po e përdorte shansin që i dhashë: maturia që shfaqte më ftonte kujdes në bisedën me të.
Brenda një çasti, vetëtimshëm, besova se tek ajo copë buke, fare mirë, mund të ishte një njeri i zakonshëm, një qenie njerëzore e lodhur nga jeta jashtë qelisë; mund të ishte një shembëlltyrë njerëzore në depresion, në prag të një marrie, mbase një njeri që kërkonte të mbante gjallë fëmijët e gruan e tij; e përse duhej bërë doemos fajtor që s’kishte zgjedhur një jetë si timen...
Nuk është aq e lehtë, ta marrë djalli këtë punë, nëse të është shtruar si alternativë e të mos pranuarit të qenit komandant burgu, ajo e të burgosurit.
Unë i kisha ofruar mundësinë për t’u shprehur jashtë detyrimeve të tilla, por ai nuk po shprehte gjë në ishte fat apo fatkeqësi forma e mënëfundme, Njeri prej Buke. Ndjehej i tejdukshëm përballë, ngaqë e dinte se mund të bëja ç’të doja me të, apo se, duke qenë prej buke, nuk mbante përgjegjësi ligjore?
“Modeli yt shërben si komandant burgu...”
“Për të njëjtin shkak që unë shfaqem para teje si njeri prej buke!”
“Beson se njerëzit bëjnë atë që mundin?”
“Nuk jemi prej buke, apo jo!”
“As unë...!”, nxitova t’i thosha, për të mos i lënë kohë të ngjante edhe më shumë me atë tjetrin, që mbase na shihte e dëgjonte prej zyrave të komandës.
U ndjeva më i qetë, teksa shkova ndërmend se komandanti real tashmë përgjonte, bashkë me mua, edhe sozinë tij prej buke.
Duke ma ndjerë turbullimin, komandanti prej buke nisi të lëvizë nëpër qeli. Nuk e hidhte hapin të shtrirë, si ai Tjetri kur zhvendosej e ngrinte zërin përpara rreshtit të gjatë të të burgosurve.
Mbase këtë zvogëlim të përmasave dhe të lëvizjeve ia detyronte hapësira e qelisë, por unë shpresoja se kishte lidhje edhe me natyrën që e kishte lindur, me virgjërinë e tij të dikurshme njerëzore, me të qenit tjetër në rininë e fëmijërinë e tij. Nuk di pse shpresoja se njerëzillëku i komandantit prej buke buronte jo veç prej brumit por edhe prej qelizave të origjinalit, prej kohës më përpara se të bëhej komandant burgu.
Varianti i tij prej buke vazhdonte çapitjen nëpër qeli, pa i hedhur sytë nga unë. M’u dukë se edhe ai ndjeu që përgjohej, sepse ngriti sytë për nga tavani.
“Po vuajmë bashkë!”, i thashë unë.
“Në emër të kujt?”, pyeti ai.
“...vetëm në emër të popullit jo, të lutem...!”
Nuk kisha ndërmend të luaja gjatë, siç luanin me ne kur na dënonin, por ndjeva kënaqësi kur më erdhi ndërmend diçka tjetër.
“Në emrin e lirisë sime të vogël”, i thashë.
Pikërisht pas kësaj u ndjen hapa në koridorin midis qelive. Më shkoi ndërmend të fshihja fëmijët dhe gruan, t’a merrja komandantin prej buke, ta fshihja edhe atë diku, por hapat ishin shumë të shpejtë, erdhën direkt tek porta ime. Gardiani qenkej zgjuar, e pashë që rrotulloi çelsin në dryn, hyri brenda, pas tij hynë dy a tri të tjerë dhe, fill pas tyre, u gjend brenda qelisë komandanti i burgut. Përgjimi i qelisë qenkej realitet. Ose disa rastësi të çuditshme po i shndërronin përfytyrimet në gjëra konkrete. Njëlloj si të mund t’u jepej frymë njerëzve prej buke.
Komandanti i burgut, si kurrë herë tjetër, po sillej shtruar. Nuk e ngriti zërin, nuk po kërcënonte, madje as statuetën e tij prej buke, që ia rroku syri menjëherë, s’po e merrte për të keq. Largoi gardianin që rrinte midis nesh dhe u mbështet në murin e qelisë.
Unë po ndjehesha mirë, edhe pse kuptova se kishin futur turinjtë deri në robërinë e qelisë. Ndjeja një lloj kënaqësie të pamenduar më parë: kjo marrëzia ime nuk qenkej edhe fare pa kuptim! Tërësisht e parrezikshme e, megjithatë, e kisha sjellë komandantin në qeli, në mes të natës. Kësaj here jo për mua.
As ky tjetri, komandanti prej tulit të bukës së kursyer prej racionit tim, nuk po ndjehej. E kishte mbyllur gojën, sapo në qeli ishte shfaqur modeli i tij. Madje po më dukej tmerrësisht i brishtë, i vogël, shumë më i vogël se ç’e kisha bërë unë. Për të ardhur keq, më dukej.
U ndjeva edhe vetë i lodhur, i zhgënjyer, i dështuar. Isha munduar kot së koti me bërjen e tij? Po besoja se isha po kaq i dështuar edhe me fëmijët prej buke, gjersa variantet e tyre prej buke nuk po e zemëronin komandantin real.
Pikërisht në çastin kur vuaja kotësinë e kësaj pune dhe kësaj lirie, bërjes së njerëzve prej buke, komandanti i burgut, modeli vetë, u përkul paksa dhe zgjati dorën drejt shembëllimit të tij prej buke.
Gishtat e tij e kapën me kujdes, por në mënyrë krejt të vendosur, kopjen prej buke të vetes dhe e ngritën në lartësinë e zakonshme të vështrimit. Ai tjetri, prej buke, s’bëzante. Si i hutuar, i pagojë, ngaqë e kishin gjetur aty, në qeli, në orët e natës. Apo ndjehej mirë, i shliruar, i shpëtuar prej meje, tashmë që do të bashkohej me veten e vërtetë? Komandanti i burgut kqyri një copë herë veten prej buke, hodhi një vështrim të shpejt mbi mua, pastaj përsëri sozisë së tij të belbake, nuk mund të rrinte pa u hedhur një sy gardianëve që e kishin shoqëruar deri në qeli dhe, në çastin tjetër, u nis rrëmbyeshëm për të dalë prej qelisë.
Mbeta përsëri vetëm. Më lanë përsëri në vetminë time.
Shëmbëllesa ime endè nuk ishte plazmuar tërësisht. Mbase ishte e pamundur të krijoja veten, por do të vazhdoja të merresha me të. Nuk më privonin dot prej kësaj të drejte. Nëse do të ma vogëlonin edhe më racionin, aq shumë sa të mos kisha mundësi të kurseja, ose nëse do të ma ndërpritnin fare bukën, duke më hequr të drejtën e qenies gjallë, kjo ishte tjetër gjë. Do të ngordhja nga urija, këtë nuk e ndaloja dot, kjo ishte liria e tyre, njera nga liritë e tyre.
Njeriu nuk shkon rastësishëm tek liria e tij. As tek robëria nuk shkohet rastësishëm. Shpesh, liria imponon robërinë dhe robëria siguron lirinë. Fati i jetës së zgjedhur. Në qelinë time mund të gëzoj vetëm lirinë e të kursyerit të bukës dhe bërjes së njerëzve me të. Liri e vogël, tmerrisht e vogël, por ishte liri, forma më e paprivueshme e lirisë. Le të tingëllonte si lodër fëmijësh!
Vlera e lirisë qëndroka në mënyrën e përdorimit, jo në madhësinë e saj. Për këtë u binda me kohë. Gardiani që edhe përgjumshëm përgjon, më shumë akoma komandanti i burgut, gëzojnë liri të mëdha: të drejtën për të bërë ç’duan edhe me lirinë time. Por ata nuk kanë ç’i bëjnë lirive të vogla! Mjafton pak tul buke që t’i kapërceja gjithë pengesat, deri edhe muret e burgut dhe të sjell gruan e fëmijët këtu ku jam. Vetë komandantin e ndryva në qeli. S’është ndonjë kush e di çfarë liria e madhe. Së paku nuk ia vlenë të gëzohen aq shumë për të.
Ata që janë të nginjur e të velur me liritë e mëdha nuk arrijnë dot të besojnë se njeriu mund të bëj fare mirë pa liritë e mëdha, por kurrën e kurrës pa liritë e vogla. Secila prej lirive të vogla është një mrekulli e madhe! Dhe s’ka bir nëne t’a privoj njeriun prej lirive të vogla. Ishte diçka normale të kurseja ca bukë për fëmijët dhe gruan e për ndonjë mik që më mungonin aty ku isha. E vërteta dukej se ishte shumë më e ndërlikuar. E kisha shndërruar lirinë e vogël nga një e drejtë dhe mundësi rikrijimi, edhe pse veç e drejtë zotash të burgosur. Liritë e vogla paskeshin rrezikun e shndërrimit në liri të mëdha.
Kur kalonin disa orë dhe vakti tjetër i të ngrënit ishte ende larg, ndjeja gjithnjë gurgullimën e zorrëve. Për të shuar urinë më duhej të haja njerëzit prej buke...Si gjithnjë, komandantin e burgut e haja të parin. Pastaj përtypja gardianët, më tej miqtë e mi, gruan time dhe më në fund u vinte radha fëmijëve...
Nisa të ndjehem keq, më vinte për të vjellë, e gjykova veten si njeri të vogël, qenie shtiranake. U justifikova me lodhjen, qëndrimin mbyllur në qeli, por e vërteta ishte tjetër. Nuk u kisha shpëtuar dot instikteve. Edhe pse s’guxoj të mendoj keq për këtë liri të vogël, e kisha keqpërdorur.
Natyra e njeriut ka të ngjarë të ishte një godinë me shumë dhoma, me hapësira të mëdha, të pamatshme, njëherë e mirë të panjohura. Individi kurrë nuk e di vendin e vet. Fatin jo e jo. Njëkohësia, përballja, marrëveshja, lufta, midis asaj që është dhe asaj që dëshiron të jetë, është vetë motivi i të qenit. Ai që është nuk mund të asimilohet nga shëmbëllimi i tij. Përgjohet në çdo çast nga i dyti, duke mbetur pashmangshëm vetja e parë, shfaqja në marrëdhëniet me të tjerët. Ç’të drejtë kisha të cënoja prirjen e tyre natyrale për të gëzuar liritë prej të cilave u kishte rënë hera të realizoheshin? I rrëmbyer përsëri nga joshja për të kuvenduar me njerë të llojit tjetër, e kisha lënë mënjanë figurinën e komandantit. Kisha marrë tjetër tul buke dhe gishtat po kryenin shërbimin për tjetërkënd. Kisha bërë një copë punë, pra, kur vura re se statueta prej buke që sapo kisha filluar, isha vetë unë. E tëra kjo kishte ndodhur krejt instiktivisht. Si reagim ndaj përhumbjes përballë krijesës sime më të fundit, komandantit të burgut. Apo ishte rrjedhojë e pushtetit të grumbulluar në figurën e tij.
Mos, o Zot, falmë i Madhi Zot! Paskam nisur shembëllimin e vetes. Edhe pse e dija se më ishte dhuruar prej dëshirës e vullnetit të tij suprem?
Tërë jeta e njeriut kishte qëllim rikrijimin e shembëlltyrës së vetë, shumimin e saj. Kjo e shtynë të rritet, të krijojë familje, të lindë fëmijë, të besojë e të ndihë në vazhdimësinë e jetës. Qelizat, që funksionojnë në trup, si tru e si ndjesi, kërkojnë papushim të riprodhohen. Prej mishi a prej buke, ç’rëndësi kishte? I rëndësishëm ishte krijimi, qoftë edhe si rikrijim, por jo i vetes prej vetes.
“Ja që ndodhi,” thashë me vete, “edhe pse bërjen e vetes e nisa paqëllimshëm...”
S’do të kisha guxuar, paraprakisht. Do të më dukej e pamundur t’u kërkoja gishtave të mi, duarve të mia, syrit tim, shijes sime, vetes sime, të përngjashmin prej buke. Si do t’a lypja prej tulit të bukës këtë katana prej mishi, gjaku e kockash, qenien time që u ishte mërguar fëmijëve, gruas dhe jetës atje jashtë? Nëse rimodelimi i fëmijëve, le të themi edhe i gruas, kishte shpjegimin e vetë, mungesën e tyre, ç’dreq më shtyri të shtoja midis njerëzve prej buke gardianin, komandantin e burgut dhe veten time? Të dy i kisha këtu, më kishin ardhur në majë të hundës! Aq më shumë vetja ime...
Për shkak se ndodhem në vetmi, në botën time të vogël, paskej ardhur vjedhurazi ora e ribërjes së Vetes Tjetër?
Kush e di si isha kandisur prej kurtheve të lloj-llojshëm të qelisë, gjersa merrja përsipër të dilja prej vetes e të përftoja formën e një statuete. Dhe, gjoja i isha gëzuar, mjerisht, lirisë sime të vogël.